Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս դարձեալ պատերազմին, որ եղեւ ի Բագաւան յաւանին Բագրաւանդ գաւառին ընդ Պապ թագաւորն Հայոց եւ ընդ զօրսն Պարսից:

Ապա յետ այսորիկ թագաւորն Պարսիցն կրկնէր լինէր զօրաժողով ամենայն ուժով եւ ամենայն զօրութեամբն իւրով. խաղայր գնայր ամենայն զօրօքն իւրովք հասանէր յաշխարհն Ատրպայականի: Եւ ինքն անդր դադարէր սակաւուք, եւ զամենայն զօրացն զբազմութիւն առաքէր ի վերայ թագաւորին Պապայ ի պատերազմ: Եւ եկեալ զօրքն Պարսից` ասպատակ առնէին եւ ի միջնաշխարհն Հայոց. ապա եւ թագաւորն Հայոց Պապ զօրաժողով առնել հրամայէր ի Բագաւանն: Եւ զօրքն Յունաց, որ էին յԵռանդին ի Բախշանն, ի մի վայր ժողովեցան առ թագաւորն Պապ, եւ ածին փոս զբանակաւն իւրեանց մօտ ի լեառն ի Նպատ` մերձ ի գետն Եւփրատ, եւ կազմեալ պատրաստեալ կային գործոյ ճակատուն:

Ապա զօրավարն սպարապետն Հայոց Մուշեղ ժողովէր զամենայն զօրսն Հայոց աւելի եւս քան զընսուն հազար, եւ կազմէին պատրաստութեամբ: Իսկ իբրեւ զօրահատոյցն առնէր Շապուհ Պարսից թագաւորն զզօրս իւր ի վերայ աշխարհին Հայոց եւ ի վերայ զօրացն Յունաց, Ուռնայր արքայ Աղուանից անդ էր առ թագաւորին Պարսից: Ապա յառաջ կայր եւ խնդրէր պարգեւս Ուռնայր ի Շապհոյ արքայէն Պարսից, եւ ասէր` թէ Կամ լիցի քեզ, արանց քաջ, զի եւ ինձ պարգեւ հրաման տացես, զի Հայոց գնդին Պապայ արքային ես ինձէն ելից իմով գնդովս նահատակ. զի Արեաց գնդին պատեհ է դիպան ելանել զօրացն Յունաց, իսկ ես իմով գնդաւս Հայոց իշխանացն ելից: Եւ Շապուհ թագաւորն հաճեցաւ, եւ շնորհ կալաւ եւ հրամայեաց: Բայց Մերուժանայ արծրունւոյ պատասխանի տուեալ Ուռնայրի, ասաց. Աստ արկեր զգազիւ գիրկս. բայց թէ ժողովել կարիցես, մեծ զարմանք իցեն: Եւ գաղտուկ խորհրդով զայս գուշակութիւն Մարուժանն ի ձեռն հրեշտակի առ Մուշեղ զօրավարն Հայոց հասուցանէր` թէ գիտեա եւ պատրաստեաց, Մուշեղ. զի մեծաւ պարծանօք պարգեւ խնդրեալ է զձեզ Ուռնայրի արքային Աղուանից. արդ գիտես զինչ գործիցես:

Բայց մինչ դեռ խաղացեալ գային զօրքն Պարսից ի վերայ Հայոց, եւ Ուռնայր արքայ Աղուանից իւրով գնդաւն ընդ նոսա, խօսէր թագաւորն Աղուանից ընդ այնոսիկ` որ ընդ իւրն էին, ասէր. Յանձն լիցի ձեզ, յիշելով ի ժամանակի` իբրեւ ձերբակալ արասցուք զզօրսն Յունաց, զբազումս ի նոցանէն ապրեցուսջիք, զի կալեալս կապեալս տարցուք յԱղուանս ի գործ կաւագործութեան գաղատոս որմաշէնս պիտոյից մերոց քաղաքաց, ապարանից եւ այլոց պիտոյից: Այլ իբրեւ եկին հասին մերձեցան ի միմեանս գունդքն երկոքեան Յունացն եւ Պարսիցն, եւ հանդերձեալք խառնել ընդ միմեանս, ինքնին թագաւորն Հայոց Պապ վառեցաւ կազմեցաւ պատրաստեցաւ, եւ կամեցաւ ի ճակատ ելանել: Ապա չառնոյր զայն նմա յանձն Տերէնտն զօրավարն Յունաց, թէ ի ճակատ մտցէ. այլ ասէ. Թագաւորն Յունաց զմեզ վասն քո յղեաց, եթէ երթայք զնա պահեցէք. արդ իցէ` թէ քեզ դէպ ինչ տայցէ, մեք զմեր թագաւորն որո՞վ երեսօք տեսանեմք, կամ զի՞նչ տայցեմք նմա պատասխանի. եթէ իցէ` եւ մեք աստի առանց քո ապրեսցուք եւ առ մեր թագաւորն հասանեմք, եւ լինիցիմք այնուհետեւ գլխապարտք առաջի մերոյ թագաւորին: Այլ արա դու, արքայ, զոր մեք ասեմք քեզ, ա'ռ դու զեպիսկոպոսապետդ Հայոց զՆերսէս, եւ ել նիստ ի վերայ Նպատ լերինն յամուր եւ յանկասկած տեղւոջ, եւ սուրբ արքեպիսկոպոսապետն Ներսէս արասցէ աղօթս եւ խնդրեսցէ ի տեառնէ, զի տէր տացէ մեզ զյաղթութիւն: Եւ ի բարձուէն նայեսցիս, եւ տեսջիր զջան վաստակոց պատերազմին մերոյ զքաջութիւն եւ զվատութիւն, զոր առաջի քո գործեսցեն:

Ապա թագաւորն Պապ հաւանեցաւ բանիցս այսոցիկ. առ ընդ իւր զմեծ քահանայապետն Ներսէս, եւ ելանէր նստէր ի վերայ նպատական լերինն. եւ ամենայն զօրքն Յունաց եւ Հայոց իջանէին ի տեղի պատերազմին: Ապա եկն եւ զօրավարն սպարապետն Հայոց Մուշեղ, եւ եբեր զնշանսն իւր եւ զզէնն առ Ներսէս եպիսկոպոսապետն, զի օրհնեսցէ զնա, եւ իջցէ ի պետերազմ: Եւ ի ժամանակին յայնմիկ յիշեաց թագաւորն Պապ զհին զրոյցսն, եւ ասէ. Յիշեցի ես զայն, զի բարեկամ է Մուշեղն թագաւորին Պարսից Շապհոյ: Ո՞չ այդ այն Մուշեղն է, որ արձակեաց զկանայս թագաւորին Պարսից Շապհոյ հանդերձ ժանուարօք եւ վաշտկանօքն. եւ լուեալ եւս է իմ թէ` ի Պարսիկս խօսի. արդ մի' մտցէ դա ի ճակատ:

Ապա զօրավարն Հայոց Մուշեղ բարեխօս առնէր առ թագաւորն Պապ զմեծ քահանայապետն Ներսէս: Իսկ թագաւորն Պապ ասէ ցեպիսկոպոսապետն Ներսէս, թէ մի' լինիր դու բարեխօս. զի իբրեւ իջանէ, ի զօրսն Պարսից անկանի: Իսկ նա եւս քան զեւս յաճախէր մատուցանել զբարեխօսութիւնն: Իսկ թագաւորն, քանզի բանիւ ինչ ոչ անցանէր զնորա ի ժամանակին յայնմիկ, ասէ ցՆերսէս. Կամք քո կատարեսցին: Բայց նախ երդումն տուր յաջ քո, զի մեզ մի' ստեսցէ, եւ ապա արձակեսջիր ի պատերազմ: Ապա կոչեն զՄուշեղ զառաջեաւ արքային, եւ եկն եպագ երկիր արքային. եւ մատուցեալ բուռն հարկանէր զաջոյ եպիսկոպոսապետին Ներսէսի, եւ երդնոյր: Սոյնպէս եւ ի թագաւորին Պապայ ձեռն արկանէր, երդնոյր եւ ասէր` թէ կեցից եւ մեռայց ի վերայ քո որպէս նախնիքն իմ ի վերայ նախնեացն քոց, որպէս եւ հայրն իմ ի վերայ հօրն քո Արշակայ, սոյնպէս եւ ես ի վերայ քո. բայց միայն չարախօսացն ունկն մի' դնիցես:

Ապա օրհնէր զնա քահանայապետն Հայոց Ներսէս բազում օրհնութեամբ: Ապա թագաւորն Հայոց Պապ զերիվարն զիւր եւ զիւր նիզակն հրամայեաց մատուցանել առն քաջի զօրավարին Մուշեղի. այլ նա ոչ առ. Իմովն, ասէ գործեցից. ապա դու, արքայ, զինչ եւ տացես` ի ձեռս քո եմ: Եւ զիւր նշանն եւ զզէն մատուցանէր առ Ներսէս, զի օրհնեսցէ: Եւ հեծանէր իւրով գնդաւն հանդերձ, եւ զամենայն ճակատն Հայոց յարդարեալ յաջմէ զօրացն Յունաց, յաջում թեւի նա խաղայր յառաջ:

Իսկ թագաւորն Պապ եւ եպիսկոպոսապետն Ներսէս կային ի վերայ Նպատ լերինն. եւ սուրբն Ներսէս զբազուկսն հանապազատարածս համբարձեալ յերկինս, խնդրէր ի տեառնէ` զի անխայեսցէ տէր ի յուխտ իւր եւ ի սուրբ եկեղեցիս իւր, զոր պատուական արեամբն իւրով ստացաւ. եւ մի տալ զժողովուրդսն ի ձեռս անաստուած հեթանոսաց, զի մի' երբէք ասիցեն ի հեթանոսս` թէ ո'ւր է Աստուած նոցա: Եւ մինչ դեռ նա զաղօթսն մատուցանէր առ Աստուած, խաղացեալ ճակատեալ իբրեւ զհուր ամենայն զօրքն Հայոց ընդդէմ զօրացն Պարսից, իսկ գունդն մուշեղեան յառաջեալ քան զայլ գունդսն` յառաջամուխ տագնապեալ երթային. մինչ զի նայէր թագաւորն եւ տեսանէր զի ըստ ակն անգանէին, մինչ զի ոչ երեւէին թագաւորին նշանքն Մուշեղի: Իսկ իբրեւ չերեւել սկսան նշանքն, աղաղակել սկսաւ թագաւորն Պապ առ Ներսէս եւ ասէ. Դու խաբեցեր այրեցեր զիս. զի ասացի ես բանս, մի' յղեր զայրն զայն ի գործ պատերազմիս. ահա ի զօրսն Պարսից անկաւ, եւ արդ մեծամեծ վնաս գործեսցէ: Եւ ասէ եպիսկոպոսապետն Ներսէս. Մի', արքայ, մի' կարծեր. զի ոչ ստէ մեզ այրն այն. այլ տեսցես քեզէն զքաջութիւն նորա, զոր գործեսցէ ծառայ քո առաջի քո:

Իսկ թագաւորն Պապ կարի ստիպէր առ եպիսկոպոսապետն Ներսէս ասել` թէ ստէպ կաց յաղօթս եւ աղաչեա զտէր մինչ դեռ խառնուրդքս են: Իսկ իբրեւ կարի ձանձրացոյց, ասէ եպիսկոպոսապետն Ներսէս ցթագաւորն Պապ. Եթէ իցէ` ուղղեսցես զսիրտ քո առ տէր, գթասցէ ի վերայ քո եւ ի վերայ աշխարհիս. եւ իցէ` թէ սրբեսցես զքեզ ի պղծութենէ գործոց քոց, ընկալցի եւ ոչ թողցէ ի ձեռաց զքեզ, եւ ոչ մատնեսցէ զքեզ ի ձեռն թշնամեացն քոց: Իսկ ես ո՞վ եմ, զի աղաչես դու զիս, իբրեւ եթէ ես այր մի տառապեալ կարիցեմ հակառակ ընդդէմ կամացն` զոր ինչ կամիցի առնել Աստուած` առնել առ նա աղօթս, զի այնու շրջիցեմ զկամս նորա: Այլ այն` որ արար զամենայն յոչնչէ, եւ ունի զտիեզերս ի ձեռին իւրում եւ զամենայն բնակիչս նորա իբրեւ զմարախ, որ չափեաց զերկինս թզաւ եւ զերկիրս ամենայն քլաւ իւրով, որ եդ զլերինս ի կշիռս եւ եբարձ զդաշտս կշռորդօք, որ գիտաց զիմաստութիւն Հօր իւրոյ եւ եղեւ նմա խորհրդակից, որ ընդ Հօրն առնէ զամենայն վճիռ դատաստանաց, դեռ այժմ իսկ զարեւելս եւ զմուտս, զհիւսիւսն եւ զհարաւ եդեալ ի կշիռս, եւ դեռ զկշիռսն ի վեր ունի. եւ ըստ մի մի ծանրութեան, յոր կողմ հակեսցէ կշիռն մեղացն, ըստ այնմ եւ դատի զարարածս իւր: Զի նա գիտէ զչափ արարածոց իւրոց գործոց, եւ ըստ արժանի գործոց իւրեանց հատուցանէ նոցա. զի դեռ այժմիկ ժամանակ է կշտամբութեան եւ ժամանակ յանդիմանութեան եւ ժամանակ դատելոյ. զի դեռ աւադիկ յայսմ ժամու ոչ մարդ ընդ մարդկան ճակատեալ պատերազմին, այլ դատաւորն դատաւորաց յարեաւ դատել զերկիր: Արդ դեռ յայսմ ժամուս ժամանակս դատաստանաց է, ո՞վ է որ կարէ իշխել բանալ զբերան իւր առաջի նորա յայսմ ժամանակիս, եւ կամ ո՞վ է որ գիտէ զմիտս տեառն, զի եւ խրատտու եւս լինիցի նմա. զի ամենայն ինչ ի նմանէն եւ ի նոյն եւ նովաւ ամենայն. նմա փառք յաւիտեանս: Զի թէ ըստ գործոց մեղաց մերոց հատուցանէ մեզ տէր, մեզ ընդդէմ կամաց նորա մի' լիցի երթալ, եւ խնդրել ինչ ի նմանէ. այլ ասել` եթէ Յիրաւունս անցուցեր դու զայս ամենայն ընդ մեզ. արդար ես դու տէր, եւ ամենայն գործք քո ճշմարիտ են: Ճանապարհք քո ուղիղ են, եւ ամենայն դատաստանք քո ուղիղ են: Զի զդատաստան արդարութեան ածեր ի վերայ մեր, ըստ ամենայնի զոր ինչ ածեր ի վերայ մեր. զի արդարութեամբ եւ յիրաւի ածեր ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց: Զի անօրինեցաք եւ յանցեաք եւ ապստամբեցաք մեք ի քէն. մեղաք յամենայնի եւ պատուիրանաց քոց ոչ անսացաք: Ոչ պահեցաք եւ ոչ արարաք որպէս պատուիրեցեր մեզ, զի բարի գտցուք մեք ի քէն. արդ զամենայն զոր արարեր եւ զոր ինչ ածեր ի վերայ մեր` արդար դատաստանաւ արարեր. զի դատաստանք քո քաղցր են: Արդ մի' մատներ զմեզ ի սպառ վասն անուան քո, փրկեա զմեզ վասն սքանչելեաց քոց, եւ փառաւոր արա զանուն քո, տէր. զի մի' երբէք ամաչեսցեն ոյք յուսացեալ լինին ի քեզ: Ամաչեցեալ լիցին բռնութիւնք նոցա, եւ ամենայն զօրութիւնք նոցա խորտակեսցին. ծանիցեն զի դու ես տէր Աստուած միայն, որ փառաւորեալդ ես ի վերայ ամենայն տիեզերաց: Եւ յամենայնի ամենեւին քո միայնոյ կատարեսցին կամք քո ամենազօր, որ հզօրդ ես եւ կարող եւ արդար յամենայնի, եւ սիրես ողորմել նեղելոց եւ տագնապելոց: Զօգուտն մեր դու գիտես, տէր, եւ պատրաստել մեզ որպէս եւ քեզ հաճոյ իցէ. զի եթէ իցէ մեզ օգուտ նեղութիւնք յաճախեա մեզ. եւ եթէ հաճոյ է առաջի քո ողորմութիւն, շնորհեա մեզ: Զի որպէս իցեն կամք տեառն յերկինս, սոյնպէս եւ կատարեսցէ. եւ որով գաւազանաւ կամիցիս խրատել, ի ձեռդ քո եմք յամենայն ժամ: Քաւեա, տէր, զանօրէնութիւնս զմեղս եւ զյանցանս ծառայից քոց. զի ո՞վ իցէ այն մարդն, որ ոչ յանցանիցէ կամ մեղանչիցէ առաջի քո. զի ոչ ոք իցէ արդար ի վերայ երկրի, եւ ոչ ոք է մինչեւ ի մի: Զի դու միայն ես, որ առանց մեղացդ ես. եւ քո միայն արդարութիւն, որ արարեր զմեզ յոչընչէ, եւ ածեր զմեզ յայս կենդանութիւն, եւ ցուցեր մեզ ճանապարհս կենաց եւ փրկութեան, եւ զհողս այսպէս իմաստունս եւ խօսունս արարեր. եւ եղեր ընդ մեր փրկանք, զի անմահութեան վիճակին հասուսցես զմեզ: Յիշեա զեկեղեցի քո` զոր քո սուրբ արեամբդ ստացար, զի մի' զնուիրեալսն քեզ ի ձեռս շանց մատներ. այլ յամենայնի է ողորմութիւն քո, դարձցի սրտմտութիւն բարկութեան քո յուխտէ քումմէ, եւ փրկեա զեկեղեցի քո, տէր Աստուած մեր:

Արդ մինչ դեռ կայր ի վերայ լերինն, զայս եւ այսիսի եւ որ ինչ նման է այս բանից` աւելի եւ բազում քան զսոյն խօսեցաւ, մինչ դեռ կայր առ նմա թագաւորն Պապ ի վերայ լերինն. բազում եւ ազգի ազգի եւ պէսպէս աղօթս մատուցանէր մինչեւ ցերեկոյն եւ ի մտանել արեգականն, մինչեւ վաղճանեցաւ ճակատն:

Այլ ի պատերազմին օգնական Աստուծոյ հասանէր ի վերայ Յունացն, եւ հայաստան գնդին լինէր յաղթութիւն, եւ ի պարտութիւն մատնեցաւ գունդն Պարսից. դարձան ի փախուստ, ցրուեցան սփռեցան դաշտաց` լերանց բարձանց` խորոց ձորոց: Ապա զհետ նոցա լինէին զօրքն Յունաց եւ Հայոց. հասանէին, զմեծ եւ զփոքր առ հասարակ սատակէին. բայց սակաւք ի բազմաց քաջաձիք փախստեայք լինէին: Ապա զհետ լինէին փախստէիցն զօրքն Հայոց, եւ մինչեւ ի Գանձակ յԱտրպայական ի սահմանս Հայոց հալածէին զզօրսն Պարսից. ընդ փախուցեալսն զբազումս սատակէին զճանապարհայն: Եւ Մուշեղ սպարապետն Հայոց հարկանէր զզօրսն Պարսից ի հարուածս անհնարինս. սպաս արարեալ եւ դիպէր գնդին Աղուանից, եւ առ հասարակ զամենայն զզօրսն սատակէր: Եւ հասանէր Ուռնայրի արքային Աղուանից ի փախստեանն, եւ նիզակաբնաւն ի կառափն մատուցեալ ծեծէր բազում, ասելով` թէ այդմ շնորհս կալ, զի այր թագաւոր ես, եւ թագ ունիս. ես ոչ սպանից զայր թագաւոր, թէ կարի նեղ հասցէ ինձ: Եւ ութ հեծելով թոյլ ետ նմա փախչել գնալ յաշխարհն Աղուանից:

Այլ յորժամ դարձան ամենայն զօրքն Հայոց, ոչ գոյր չափ գլխանոյն ախոյենիցն` զոր բերեալ էր առաջի թագաւորին Հայոց Պապայ զօրավարն Հայոց Մուշեղ: Սոյնպէս ըստ իւրաքանչիւր չափու ամենայն նախարարքն եւ մեծամեծքն եւ բովանդակ ամենայն զօրքն եւ եղեւ մեծ յաղթութիւն յերկրին Հայոց, եւ ի մէջ զօրացն Յունաց: Նոյնպէս լցան բազում աւարաւ գանձուցն գինու եւ զարդու, ոսկւով եւ արծաթով եւ բազում կարասեաւ, ձիովք եւ ջորեօք եւ ուղտօք, զոր ինչ թափեցին. զի ոչ գոյր թիւ կամ չափ, այլ կարի բազում էր յոյժ:

Բայց ապա ամբաստան լինէին քսութեամբ առ մեծ թագաւորին Պապայ զզօրավարէն Մուշեղի, եւ ասէին` թէ Գիտեա, արքայ, զի մեծաւ նենգութեամբ է ընդ քեզ, եւ քեզ մահու սպասէ. զի զքո թշնամիսն համակ արձակէ. զի զբազումս բազում անգամ ի բուռն արկեալ` սովոր է արձակել զթշնամիսն. զի զՈւռնայր արքայ արձակեալ, թոյլ ետ ապրել, ի բուռն արկեալ զհակառակորդս քո: Եւ վասն այսր իրաց բազում անգամ լինէր գժտութիւն թագաւորին Պապայ ընդ զօրավարին Մուշեղի. եւ բազում անգամ յանդիմանէր զնա վասն այսր իրաց: Իսկ զօրավարն Մուշաղ տայր պատասխանի թագաւորին Պապայ, եւ ասէր` եթէ Զիմ զընգերսն զամենեսեան ես կոտորեցի. իսկ որ թագս ունէին, նոքա իս ընգերք չէին, այլ քո. եկեսցես` որպէս ես զիմսն սպանի, դու զքոյսն. այլ իմ յայր թագաւոր ոչ ձգեալ ձեռն երբէք որ թագ ունի, եւ ոչ ձգեմ, եւ մի' այլ ձգել լիցի: Եթէ կամիս սպանանել զիս, սպան. այլ ես, եթէ գայ ինձ ի ձեռն երբեք այր թագաւոր` որպէս եկն բազում անգամ, ես ոչ սպանանեմ զայր թագաւոր` որ գամ մի թագ ունի, եթէ ոք իսկ զիս սպանցէ:

Թագաւորն Պապ իբրեւ լսէր զբանս զայս, յարտասուս հարեալ, եւ յարուցեալ ի գահոյիցն` բուռն հարկանէր զՄուշեղէ, արկանէր զնովաւ գիրկս, եւ լայր ի վերայ պարանոցին Մուշեղի, եւ ասէ. Մահապարտ են այնոքիկ` որ իշխեն խօսել չարութիւն զՄուշեղէ զառնէ քաջէ եւ զպատուականէ: Զի այր` որ ազգաւ պատուական է իբրեւ զմեզ, եւ նախնիքն դորա իբրեւ զնախնիսն մեր, եւ թողեալ նախնեացն դորա զթագաւորութիւնն Ճենաց աշխարհին, եկեալք առ մեզ նախնիքն` ի նախնեացն մերոց ի վերայ կեցեալք եւ մեռեալք են, եւ հայր սորա ի վերայ հօրն իմոյ մեռաւ. եւ սա միամտութեամբ մինչեւ ի մահ վաստակեալ է, եւ բազում անգամ Աստուած ետ մեզ յաղթութիւն յաղօթս եւ ի խնդրուած հօր մերոյ սքանչելւոյն Ներսիսի, ի ձեռն դորա շնորհեցաւ բազում խաղաղութիւն. զիա՞րդ ասեն ցիս զայս բանս` եթէ Մուշեղ քեզ մահու սպասէ. սա աւասիկ այր իրաւախորհ է, զի յօտար տեարսն վասն բարեկամութեան խնայեաց, զիա՞րդ դա ի բնակ տեարս ձեռն ձգէր: Յայնմ ժամանակի բազում պարգեւս եւ պատիւս եւ բազում գեւղեան զօրավարին Մուշեղի Պապն շնորհէր: