Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս գալոյն Մանուէլի ի գերութենէ Պարսից, եւ խնդրելոյ զվրէժն Մուշեղի, եւ հալածելոյ զթագաւորն Վարազդատ յրեկրէն Հայոց, եւ յինքն ունելոյ զերկիրն Հայոց:

Ապա կացոյց թագաւորն Վարազդատ ի գործ զօրավարութեան սպարապետութեանն զԲատ նահապետն Սահառունեաց տոհմին, որ էր իւր դայեակ, բանսարկու քսուն սպանողն Մուշեղի: Եւ էր նա սպարապետ փոխանակ նորա, զօրավար ամենայն Հայոց: Եւ ազգին մամիկոնեան տոհմին տանուտէր նահապետ կացոյց թագաւորն` Վաչէ անուն ի նմին տոհմէ:

Յայնմ ժամանակի դարձան ի գերութենէն եկին ի Պարսից, զոր տարեալ էր Շապհոյ արքային, արք երկու եղբարք ի մամիկոնեան տոհմէն. անուն միումն Մանուէլ, եւ անուն երկրորդին Կոմս: Քանզի զայն ժամանակաւ թագաւորին Պարսից սասանականին տուեալ էր պատերազմ ընդ մեծ թագաւորին Քուշանաց ընդ արշակունւոյն, որ նստէր ի Բաղհ քաղաքին: Եւ իբրեւ երթային զօրքն Պարսից ի Քուշանացն պատերազմն, ապա եւ զմարդիկ գերութեանն որ ի Հայոց էին թագաւորին Պարսից` յղէր ի պատերազմ ընդ իւր զօրսն. եւ Մանուէլս այս երթայր ընդ նոսա հանդերձ եղբարբն իւրով Կոմսիւ: Եւ իբրեւ եղեն խառնուրդք երկոցունց գնդացն ընդ միմեանս, ապա ի պարտութիւն մետնեցան զօրքն Պարսից յերեսաց զօրացն Քուշանաց. դարձան ի փախուստ անհնարին հարուածովք, հասին ի վերայ զօրացն Պարսից. զի ոչ մի ի նոցանէն ոչ ապրեցուցանէին ի զօրացն Պարսից. բանբեր անգամ ոչ ապրէր. բայց Մանուէլ որդի Արտաշինայ ի մամիկոնեան ի տոհմէն, հանդերձ եղբարբն իւրով Կոմսիւ, բազում քաջութիւնս կատարեալ ի նմին ճակատուն, սակայն հետիոտս ապրէին: Եւ գային յամենայն զօրացն Պարսիցն սոքա միայն հասանէին առ թագաւորն Պարսից ողջ ապրեալք, եւ բազում քաջութիւնս կատարեալ:

Սակայն թագաւորին Պարսից բազում տրտմութիւն լինէր յաղագս իւրոյ զօրացն եւ կոտորածոյն. սակայն եւ զայնու զայրացեալ զակատէր, զի զնոսա միայն տեսանէր ողջ եկեալ յամենայն զօրացն իւրոց: Ցասուցեալ ընդ նոսա, այպն արարեալ, հալածեաց յիւրոց սահմանացն. արձակեաց զնոսա յերկիրն իւրեանց: Եւ գնացեալք գային դէմ յանդիման յիւրեանց երկիրն արարեալ: Եւ էին հետիոտք երկոքին եղբարքն. եւ էին երկոքեան մեծք անհեդեղք, երկոքեան անձնեայք որպէս սկայազունք: Մինչ դեռ գային ի ճանապարհի, ոչ կարէր Մանուէլն գնալ, զի ոտիւքն ցաւած էր, ապա Կոմս եղբայր իւր ըստանձնեալ առեալ բառնայր, եւ տասն խրասախ բերէր ըստ անձին զայնչափ այրն զանհեդեդ զանարի. եկն եբեր յերկիրս Հայոց: Եւ եղեւ իբրեւ եկն եհաս յերկիրն Հայոց Մանուէլ եղբարբն իւրով Կոմսիւ հանդերձ, իբրեւ ետես զնա Վաչէն` որ յառաջն էր լեալ նահապետն, մինչ չեւ եկեալ էր նա` ետ ցնա զպատիւ իշխանութեանն, զոր առեալ էր ի թագաւորէն Վարազդատայ, քանզի նա էր երէց յազգին. եւ Մանուէլն ունէր զնահապետութեան ազգին տանուտէրութեան պատուին, եւ Վաչէն լինէր երկրորդ:

Իսկ յորժամ եհաս եկաց Մանուէլն ի փառս տէրութեան իւրոյ, նախ առանց հրամանի թագաւորին Վարազդատայ յինքն յափշտակեաց զզօրավարութեանն զսպարապետութիւնն, զի այն ինչ որ իւրոց նախնեացն ի բնէն կալեալ էր ի սկզբանէ, զոր արքայն Վարազդատ շնորհ առնէր իւրում դայեկին Բատայ, զայն Մանուէլ յինքն հանեալ ունէր զիշխանութիւնն: Եղեւ յետ այսորիկ, պատգամ յղէր սպարապետն Հայոց Մանուէլ առ թագաւորն Վարազդատ, եւ ասէր` թէ Փոխանակ ամենայն ազգին մերոյ վաստակոցն, զոր ի նախնեացն ի հնոց ժամանակաց հետէ միամտութեամբ առ ձեզ Արշակունիս վաստակեալ եմք, եւ եդեալ զանձինս մեր ի վերայ ձեր, կեցեալ եւ մեռեալ եմք ի վերայ ձեր, ամենայն նախնիքն մեր առաջինքն անկան ի պատերազմունս ի վերայ ձեր, Վասակ հայր Մուշեղի կորեաւ ի վերայ Արշակայ արքայի, եւ մեք հանապազ վաստակեալ եւ աշխատեալ եմք ի վերայ թագաւորութեան ազգիդ ձերոյ, եւ փոխանակ կեանս առնելոյ ընդ վաստակոցն, արդ որք ի թշնամեացն մեռան, որք մնացին` զայն դուք Արշակունիքդ կոտորեցիք: Արդ Մուշեղ այր քաջ եղբայր իմ, որ ի վերայ ձեր մաշեաց զանձն իւր ի մանկութենէ իւրմէ, վանեաց կոտորեաց զթշնամիս ձեր, եւ ոչ կարացին թշնամիքն սպանանել, դու կալալ ի բազմականի խեղդեցեր զնա: Նա դու չես իսկ արշակունի, այլ ի պոռնկութենէ եղեալ ես որդի. վասն այդորիկ ոչ ծանեար զվաստակաւորսն Արշակունեաց: Նա մեք չեմք իսկ լեալ ձեր ծառայք, այլ ընկերք ձեր եւ ի վերոյ քան զձեզ. զի մեր նախնիքն լեալ էին թագաւորք աշխարհին Ճենաց, եւ վասն եղբարց իւրեանց գրգռութեանն, զի արիւն մեծ անկեալ է ի վերայ, վասն այնր եմք գնացեալք. եւ վասն բարւոյ հանգստի գտանելոյ` եկեալ դադարեալ եմք: Առաջին թագաւորքն արշակունիք, որք գիտէինն զմեզ ո'վ էաք կամ ուստի' էաք. այլ զի դու քանզի չես արշակունի, գնա յաշխարհէս, եւ մի' մեռանիր ի ձեռաց իմոց:

Իսկ Վարազդատ թագաւորն պատգամ յղէր պատասխանոյն առ զօրավարն Մանուէլ, եւ ասէր. Եւ քանզի չեմ արշակունի, զի՞ եդի զթագ նախնեաց իմոց Արշակունեացն, եւ կալայ զաշխարհ առաջնոց իմոց, եւ խնդրեցի զվրէժ հօրեղբօրն իմոյ Պապայ ի չարագործ յեղբօրէն քումմէ ի Մուշեղայ, բայց զի դու չես յաշխարհէս յայսմանէ, զի քեզէն իսկ ասացեր` բաս յերկրէն յաշխարհէն Ճենաց եմք լեալք թագաւորք ի բնութենէ, եւ այսր պանդուխտք եմք եկեալք, արդ ըստ օրինակի եղբօրն քո մի' մեռանիր: Զի իմ, առ բարերարութեան իմոյ, արձակեցի զքեզ. երթ գնա յերկիրն Ճենաց, անդ կեաց, եւ անդէն թագաւորեսջիր յերկրին քում: Ապա թէ ոչ կամիցիս գնալ, մեռանիս ի ձեռաց իմոց որպէս եւ Մուշեղն մեռաւ:

Իսկ յորժամ բազում անգամ երթեալք եկեալք պատգամաւորք` բազում խստագոյն քան զխստագոյն բանս կսկծանաց առ միմեանս յղէին, եւ յետ այսորիկ ժամադիր միմեանց լինէին` պատերազմաւ զմիմեանս տեսանել: Իսկ ի հասեալ ի ժամադիր ժամուն, եկեալ տային ընդ միմեանս պատերազմ: Եւ թագաւորն Վարազդատ առնոյր զզօրն իւրոյ բանակին, եւ գնայր հասանէր ի տեղի ճակատուն, վառեալ կազմեալ պատրաստեալ ի պատերազմ. սոյնպէս եւ սա պատրաստագոյն քան զնոսա: Եւ Մանուէլ սպարապետն հասանէր իւրով գնդաւն ի նոյն տեղի. եւ ի դաշտին Կարնոյ լինէին խառնուրդք երկոցունց գնդացն ընդ միմեանս բախելոցն:

Թագաւորն Վարազդատ եւ սպարապետն Մանուէլ զնիզակս առեալ, միմեանց յարձակեալ ախոյեանք ելանէին: Իբրեւ զաչս ի վեր ամբառնայր արքայն Վարազդատ, եւ նայէր ընդ գալն իւր եւ տեսանէր զսպարապետն Մանուէլն, ի մեծութենէն հասակին եւ ի շքեղութենէ անձինն եւ յամրակուռ յերկաթապատ յոտիցն մինչեւ ցգլուխն առ հասարակ յանվթար զինէն, ի հաստամեստ յանձնէն, եւ ի հաստատուն երիվարէն եւ յասպազէն վառելոյն յանշարժ սպառազինէն, համարեցաւ կշռեաց զնա ի միտս իւր իբրեւ զլեառն մի բարձր զանմատոյց: Սակայն ածեալ զմահ ընդ միտս` յարձակեցաւ. զի այնուհետեւ չունէր ակն անձինն ապրելոյ: Սակայն զի մանուկ մարդ էր արքայն Վարազդատ, իբրեւ ետես զնա այնպէս` զի չէր ինչ կռուոյ տեղեակ, էած զմտաւ թէ` ի զրահսն ոչ ինչ կարիցէ նիզակ գործել, առ ձեռաց կորովութիւնն զնիզակն ընդ բերան արկանէր զօրավարին Մանուէլի: Իսկ Մանուէլ բուռն հարկանէր զնիզակէն. հանեալ ի նմանէ զնիզակատէգն` ընդ իւր թուրծ հանէր, եւ բազում զիւք թափէր զատամունսն, զնիզակն յինքն հանէր յարքայէն:

Եւ արքայն Վարազդատ ի փախուստ դառնայր յերեսաց զօրավարին Մանուէլի. եւ անդէն Մանուէլ զտէգ նիզակին ի ձեռինն կալեալ, եւ նիզակաւն ի կառափն մատուցեալ ծեծէր զարքայն Վարազդատ. այնպէս տանէր իբրեւ ասպարէզս չորս: Եւ անդէն որդիքն Մանուէլի յարձակեցան մէն մի նիզակ ի ձեռն, Հմայեակն եւ Արտաշէսն, սպանանել զարքայն: Ինքն իսկ Մանուէլ աղաղակէր զկնի որդւոց իւրոց, եւ ասէր. Ա~յ մի' լինիք տիրասպանուք: Եւ նոցա լուեալ զձայն հօրն, վաղվաղակի արագ արագ դառնային ի նմանէ. եւ ի պարտութիւն մատնեցաւ այն օր գունդն արքունական առաջի մանուէլեան գնդին:

Ոչ ինչ այնուհետեւ սակաւ սպանեալք անկանէին ընդ երեսս դաշտին, բազում խոցք եւ խեղք վիրաւորք. եւ բազում նախարարք սատակեցան. բազում փախստեայք հալածականք լինէին: Մինչ դեռ գունդն մանուէլեան էին զկնի փախստէիցն, եւ գայր հասանէր Համազասպեան սեպուհ մ՚ի մամիկոնեան տոհմէն, անցանէր առ անկելովք դիակամքն եւ առ խոց վիրաւորօքն պատերազմին. եւ ընդ նոսին ընկեցեալ էր եւ զԳարեգին, տէր գաւառին Ռըշտունեաց. բայց ողջ կայր, զի ոչ խոց էր եւ ոչ վնասեալ ինչ: Այս Գարեգին փեսայ լեալ էր յառաջ նորին Համազասպէի, զքոյր նորին Համազասպուհի անուն ունէր կին: Եւ իբրեւ եկն թագաւորն Շապուհ յերկիրն Հայոց, սա եթող զկինն իւր եւ փախեաւ: Ապա տարան զՀամազասպուհի յերկիրն Տոսպաց, ի քաղաքն ի Վան, հանեալ կախեցին զնա Պարսիկքն զբարձր աշտարակացն` որ կայր ի վերայ քարանձաւին, ի կախաղանի սպանին զնա:

Իսկ յայնմ աւուր իբրեւ անկեալ կայր այն Գարեգին ի մէջ անկելոցն, եկն Համազասպ աներ նորուն անցանել առ նոքօք: Աղաղակեաց Գարեգինն եւ ասէ. Տէր Համազասպեան, եւ զիս տես. հրաման տուր նժոյգ մատուցանել, թող հեծայց: Եւ ասէ ցնա Համազասպեան. Ո'վ ես դու: Եւ ասէ: Ես եմ Գարեգին ռըշտունի: Եւ ետ հրաման Համազասպեան վահանաւորացն, որ ընդ նմա էին, ասէ. Իջէք եւ դիք զվահանսդ ի վերայ նորա, եւ պահեցէք: Եւ ինքն էանց. ապա իջին վահանաւորքն եդեալք զվահանսն ի վերայ, եւ կային պահէին ըստ հրամանի տուելոյն:

Ապա յետ այսորիկ գայր Դանուն ոմն գումապետ սպարակրացն գնդին մանուէլեան զօրացն. ետես զի իջեալ էին վահանաւորք ի վերայ, եւ զԳարեգինն պահէին. եհարց ցնոսա` թէ Ո՞վ է այդ, եւ դուք հի՞մ իջեալ կայք յայդմ տեղւոջ: Ասեն նոքա` թէ սա Գարեգին Ըռշտունեաց տէր է. եւ մեզ հրաման ետ Համազասպեան իջանել պահել զսա: Եւ մեծաւ ցասմամբ զայրանալով` ի բարկութիւն մեծ բորբոքէր Դանունն, եւ ասէր. Արդ ուրեմն վերստին կամի Համազասպեան զսա իւր փեսայ առնել, եւ զՀամազասպուհի զքոյր իւր տալ սմա կնութեան. վասն այսորիկ անխայեաց ի դա, պահել հրամայէր: Եւ անդէն ոտն ածեալ էջ ի ձիոյն, եհան զթուրն, մատուցեալ ի նա` պատառ պատառ կոտորեալ, անդէն ցրեալ սատակեաց զնա:

Իսկ այլ զօրքն ամենայն դեռ գային ի կոտորածոյն, զբազումս ձերբակալ արարեալ եւ կալեալ ածէին: Եւ զԲատն, արքային Վարազդատայ զքսուն, զսպանօղն Մուշեղի, կալեալ իւր որդւովն առաջի սպարապետին Մանուէլի, եւ զայլս` որք միանգամայն գործոց սատարն լեալ էին` ըմբռնէին զամենեսեան, առ նա ածէին: Եւ մեծաւ դատաստանօք դատեցաւ զանօրէնն Բատ սպարապետն Մանուէլ: Բայց նախ յանդիման նմա հրամայէր փողոտել զորդին նորա, ապա յետոյ զնա գլխատել. եւ զայլսն կոտորեաց ըստ նմին օրինակի: Եւ զթագաւորն Վարազդատ հալածեցին ի յերկրէն ի սահմանացն Հայոց. չոգաւ գնաց ի յերկիրն Յունաց. անդ եկաց որչափ եւ եկեաց, եւ անդէն մեռաւ:

Եւ սպարապետն զօրավարն Հայոց Մանուէլ նուաճեաց զաշխարհս, եւ զամենայն մեծամեծս եւ զնախարարսն Հայոց առ ինքն ժողովէր, եւ էր նա առաջնորդ եւ գլուխ նոցա. եւ վարէր զիւր իշխանութիւնն, եւ տայր հրաման աշխարհի փոխանակ թագաւորի. եւ ունէր զաշխարհ ի շինութեան: Եւ զկինն Պապայ արքայի զԶարմանդուխտ տիկին, հանդերձ որդւովք աշակունովք, առեալ զնոսա` ի տեղի թագաւորի կալեալ ի պատիւ շրջեցուցանէր: Մեծաւ իմաստութեամբ եւ բազում յաջողութեամբ աշխարհին Հայոց մեծապէս առաջնորդէր, որչափ եկաց ժամանակս: Բայց անուանք պատանեկացն արշակունեացն, անուն երիցուն` Արշակ, եւ կրտսերուն` Վաղարշակ, զնոսա առեալ Մանուէլն սպարապետն` իբրեւ զսան սնուցանէր, եւ զմայրն նոցա զԶարմանդուխտ ի մեծի շքի տիկնութեան պատուէր: Բայց յորժամ տեսանէր Մանուէլն` զոր ինչ գործեացն ընդդէմ էր հրամանաց թագաւորին Յունաց, ածեալ զմտաւ իւրով` թէ արժան է նմա գէթ զմի ոք թիկունս առնել նմա, ապա խորհեցան խորհուրդ ընդ տիկնոջն, եւ կամեցաւ թիկունս առնել զարքայն Պարսից: