Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս եթէ զիա'րդ սպարապետն Հայոց Մանուէլ, հանդերձ ամենայն աշխարհաւն Հայոց, ձեռն ետ ի թագաւորն Պարսից. եւ մարզպան եւ աշխարհակալ աշխարհին Հայոց զառաջինն ած ի թագաւորէն Պարսից զՍուրէն, եւ մեծաւ պարգեւօք մեծարեցաւ ի նմանէ. եւ թէ ո'րպէս յետոյ խորամանկութեամբ Մերուժանայ արծրունւոյ եղեւ ապստամբութիւն, եւ պատերազմունք յուզեցան:

Ապա յետ այսորիկ առաքեցին Զարմանդուխտ տիկինն Հայոց եւ սպարապետն Մանուէլ զԳարջոյլ Մաղխազ, եւ ընդ նմա զբազումս ի նախարարացն Հայոց, հրովարտակօք` ընձայիւք եւ պատարագօք առ թագաւորն Պարսից, զի ի նա ձեռս տայցեն եւ նա պաշտիցեն, եւ նմա միամտութեամբ ծառայեսցեն, եւ տայցեն նմա զաշխարհս Հայոց: Եւ չոգան հասին Գարջոյլն, եւ որք ընդ նմայն էին, ի դուռն թագաւորին Պարսից. մատուցին նմա զհրովարտակսն զտիկնոջն եւ զսպարապետին Հայոց, եւ ետուն նմա զյղեալ պատգամսն հնազանդութեան: Եւ յորժամ ետես զնոսա թագաւորն Պասից, մեծաւ խնդութեամբ ընկալեալ զնոսա, եւ մեծապէս մեծարանօք պատուեաց զնոսա, եւ մեծաւ պարգեւաւ առնէր զԳարջոյլն:

Եւ ընդ նմա առաքէր յերկիրն Հայոց զՍուրէն պարսիկ մի ճոխ եւ նախարարացն իւրոց. եւ ընդ նմա յղեաց տասն հազար հեծեալս վառեալս սպառազէնս, զի երթիցէ Սուրէն յաշխարհն Հայոց ի թիկունս օգնականութեան զօրավարին Մանուէլի, եւ պահել ի թշնամեաց զտիկինն զԶարմանդուխտ: Եւ ետ թագաւորն Պարսից տանել ի ձեռն Սուրենայ թագ եւ պատմուճան, եւ զվառ թագաւորացն տիկնոջն Զարմանդխտոյ, եւ թագս մանկանցն որդւոցն երկոցունց Արշակայ եւ Վաղարշակայն: Զսոյն եւ սպարապետին Մանուէլի սոյնպէս ետ տանել զթագաւորական պատմուճանն, սամոյր մ՚ եւ զգլխոյ պատիւ գարգմանակ ոսկի արծաթ, ու ի պատիւ գլխոյ ի վերայ գագաթանն ի թիկանց արծուոյն` հանգոյցք թագի կապեալ աշխարաւանդ հանգոյց, եւ լանջաց պատիւ` ապիզակ, որպէս օրէնք են ունել թագաւորաց. եւ շիկակարմիր խորան, եւ ի վերայ խորանին արծուի նշան, եւ սրահակս մեծամեծ եւ կապուտակ երկնագոյն հովանոցս:

Եւ ոսկի սպաս տաճարին առաքէր սպարապետին Մանուէլի. եւ տայր նմա յիւրմէ ձեռանէ իշխանութիւն մեծ ի վերայ աշխարհին Հայոց:

Եւ եկն եհաս Գարջոյլն խորխոռունի յերկիրն Հայոց, եւ էած զՍուրէն պարսիկ` տասն հազարաւն: Եկին բերին զպարգեւսն տիկնոջն եւ մանկանց նորա. սոյնպէս սպարապետին Մանուէլի. ունէին պարգեւս իւրաքանչիւր աւագացն, եւ տանուտէրացն իւրաքանչիւր մեծամեծացն Հայոց: Եւ յորժամ տեսանէին զմեծարանսն եւ զսէր թագաւորին Պարսից, տիկինն Զարմանդուխտ եւ սպարապետն զօրավարն Հայոց Մանուէլ մեծաւ խնդութեամբ մեծարէին զՍուրէնն: Տային զաշխարհն Հայոց ի ձեռն Սուրենայ, եւ հնազանդէին հրամանաց թագաւորին Պասից. եւ կարգէին թագաւորին Պարսից յաշխարհէն Հայոց հարկս` տալ ընձայս եւ պատարագս: Սոյնպէս եւ մարզպանին Սուրենայ հասս եւ կօշիկս եւ զպիտոյս զռոճկացն. սոյնպէս եւ տասն հազարացն դարման եւ կերակուր ըստ պիտոյիցն: Եւ սրտի մտօք արարին իւրեանց թիկունս. եւ տէր գտեալ իւրեանց զարքայն Պարսից, եւ կային ի ծառայութեան նորա. եւ ստէպ ստէպ դեսպանք թագաւորին Պարսից երթային եւ գային յերկիրն Հայոց. եւ մեծապէս զմտերմութիւն միամտութեանն, որ էրն, ցուցանէին թագաւորին. եւ ստէպ առաքէր պարգեւս տիկնոջն Զարմանդխտոյն. սոյնպէս եւ զօրավարին Հայոց Մանուէլի: Յոյժ մտերիմ եւ սիրելի լինէր Մանուէլ թագաւորին Պարսից եւ մեծապէս փառաւորեալ աւագանայր ի նմանէն: Եւ Մերուժանն արծրունի իբրեւ տեսանէր զայն ամենայն փառս աւագութեան, որովք շքեղացոյց զՄանուէլ արքայն Պարսից, զի որպէս զեղբայր կամ զորդի այնպէս պատուեաց զնա, յոյժ նախանձէր նա ընդ փառսն Մանուէլի. եւ խնդրէր նա հնարս հնարել, հանել զնա յաչաց թագաւորին Պարսից, զի փոխանակ նորա ինքն լիցի սիրելի: Եւ իբրեւ այլ հնարս ինչ ոչ կարէր գտանել դուրս նենգութեանցն առ Պարսիկս, ընդ որ մտցէ, ապա խորհեցաւ նա ընդ միտս իւր զնենգութիւն չար, եւ կեղծաւորութեամբ իւրով զգործ իւր յառաջացոյց: Զի իբրեւ նա յեցաւ ի միամտութիւն զօրավարին Մանուէլի, սկսաւ նախ հպատակութեամբ զմիտսն գողանալ, նախ մտերմութեամբ հաճել զմիտս նորա. ապա զանձն իւր հոգածու եւ խնամակալ երեւեցուցանէր նմա. ապա եկեալ գուշակութիւն առնէր նմա սուտ ի քմաց իւրոց` թէ Գիտասջիր դու, ո' Մանուէլ, զի դեսպան լեալ է յարքայէն Պասրից. յաղագս քո բերեալ ունին հրաման առ Սուրէնն, զի զքեզ կալցին կապեսցեն. կամ աստէն սպանցեն, կամ ոտիւք եւ ձեռօք եւ պարանոցաւ կապելով մեծաւ զգուշութեամբ տանել առ թագաւորն Պարսից. արդ դուն գիտա', տե'ս խորհեաց ընդ միտս քո թէ զի'նչ գործեսցես: Եւ եղեւ յորժամ լուաւ զայս Մանուէլ, կայր զարմացեալ հիացեալ ընդ միտս իւր. եւ ասէր թէ չիք իմ յանցուցեալ առ Պարսիկս, է՞ր աղագաւ զայն առնիցէ ընդ մեզ: Եւ ասէ Մերուժանն ցՄանուէլ. Ես ճշգրտեցի եւ հաստատեցի, զի իրքդ այդ ստոյգ են. մեծաւ սիրով եւ հոգաբարձութեամբ գուշակ եղէ քեզ: Իսկ իբրեւ հաւատաց բանին Մերուժանայ Մանուէլն, եւ կարծեաց ի միտս իւր` թէ ստոյգ են բանքն այն զոր լուաւ, ապա գունդ կազմեաց, եւ զօր բազում առ ինքն կուտեաց զօրավարն Հայոց Մանուէլ: Եւ մինչ դեռ խաղաղութեամբ Սուրէնն իւրով բանակաւն բանակեալ էր յանհոգս յանկարծ եւ աննենգ խաղաղութեամբ, իբրեւ ոչ ինչ գոյր ի մէջ նոցա նենգութիւն դաւաճանութեան ըստ համբաւահան չարագործն Մերուժանայ, յանկարծօրէն յեղակարծումն զօրավարն Հայոց Մանուէլ հասանէր անկանէր ի վերայ բանակին Սուրենայ, եւ զտասն հազարսն զՊասիկսն միանգամայն կոտորէր: Բայց զմարզպան Սուրէնն միաձի արձակէր, շնորհել զարեւն իւր` պարգեւ արարեալ: Եւ զարմացեալ Սուրէն ընդ իրսն ընդ այնոսիկ թէ ընդէ՞ր, է՞ր աղագաւ նա զայս արդեւք գործեաց սիրոյն արձակեալ, ողջանդամ երթիջիր զճանապարհս քո. այլ ես ի Պարսկաց ի խափս այլ ոչ անկայց: Եւ ինքն Մանուէլ Հայոց զգունդն կազմէր, եւ զարսն պատրաստէր. եւ գիտաց այնուհետեւ թէ մեծ թշնամութիւն յարոյց եւ մեծ գրգռութիւն ընդ թագաւորին Պարսից: Եւ յայնմ հետէ զօրավարն Հայոց Մանուէլ հանդերձ ամենայն գնդաւն զտիկին Զարմանդուխտ զկին թագաւորին Պապայ ի գլուխ առեալ, ի տեղի թագաւորացն շրջեցուցանէին. եւ ինքեանք կային ի մարտի պատերազմին յաղագս շինութեան աշխարհին Հայոց յամենայն կողմանց ընդ թշնամիս եւ ընդ սահմանակիցս` որ շուրջ զիւրեամբք էին, եւ աւելի ընդ զօրսն Պարսից զամենայն աւուրս կենաց իւրոց. բայց Մերուժանն գնայր անդր առ թագաւորն Պարսից ամբաստան զՄանուէլէ: