Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս Մերուժանայ արծրունոյ, որ հանդերձ զօրօք եկն ի վերայ Մանուէլի, եւ սատակեցաւ ի նմանէ:

Ապա Մերուժանն արծրունի վաղուց եւս յաւուրսն Արշակայ արքայի լեալ էր ապստամբ ի թագաւորէն Հայոց, ինքնակամ ձեռս տուեալ յարքայն Պարսից, եւ զօրէնս Մազդեզանացն յանձն առեալ էր, եւ ուրացեալ զհաւատսն քրիստոնէութեան հաւատոց, եւ բազում անգամ լեալ էր առաջնորդ զօրացն Պարսից, եւ մեծամեծ չարիս անցուցեալ էր ընդ երկիրն Հայոց. եւ տակաւին էր նա առ թագաւորին Պարսից: Ապա գրգռեաց Մերուժանս այս զթագաւորն Պարսից, եւ առեալ զօրս բազումս ի նմանէ, եւ եկն եհաս յերկիրս Հայոց: Եւ էր սորա մեծաւ պարծանօք պարծեցեալ առ թագաւորին Պարսից, զի կամ կալեալ կապեալ տարցի զՄանուէլն առ թագաւորն Պարսից, եւ կամ զգլուխն հատեալ` զառաջեաւ բերէ թագաւորին Պարսից:

Գայր հասանէր ամենայն բազմութեամբն զօրացն Պարսից յերկիրն Հայոց, եւ թողոյր զբանակ զօրացն Պարսից ի գաւառին Կորճէից, եւ ինքն իւրով սեփհականաւն գնդաւն հրոսիւն ժողովելով մեկնէր զատանէր յԱրեաց գնդէն: Կամէր յանպատրաստից գալ անկանել ի վերայ Մանուէլի, միայն անձամբ անուն առնուլ, եւ ինքեան միայն կատարել ջանայր, զի ի պարծանսն իւրոյ անձամբ վճարել զգործ պատերազմին: Վասն այսորիկ այսպիսի բանս խօսէր ընդ զօրավարսն Արեաց գնդին, եւ ասէր` եթէ Ես նախ երթայց լրտեսեցից, եւ զձեզ տարեալ արարից ի վերայ, զի այսպէս դիւրաւ լիցի ի բուռն արկանել ըմբռնել: Եւ ինքն զիւր գունդն առեալ, խաղայր գայր հասանէր յերկիրն Կոգ գաւառի. եւ ինքն զտեղի առեալ, առնէր լրտես ի բանակի Մանուէլի:

Եւ գային հասանին լրտեսքն, եւ դիտէին զՄանուէլ, զի էր բանակ նոցա ի Բագրաւանդ գաւառի ի Բագուան աւանի, որ է մօտ յաւերակսն Զարեհաւանդ քաղաքի: Եկին դիտեցին դէտքն զբանակն Մանուէլի, եւ զերամակ ձիոց բանակին յորում վայրի կային, եւ չոգան տարան զրոյց նմա:

Եւ խորհեցաւ նա առնուլ զերամակ բանակին. այնմ ուշ առնէր, եւ խնդալից եղեալ` ասէր պարծելով առաջի իւրոց զօրացն, թէ վաղիւ յայս ժամ իմ կալեալ կապեալ ընկեցեալ զՄանուէլն, եւ յանդիման նմին զկին նորա Վարդանոյշ խայտառակեալ իցէ: Եւ չու արարեալ կատարել զգործն` յոր փութացեալ կամէր հասանել, եւ էին ի վայրսն` ընդ որ գալ էր գնդին ընդ ճանապարհն` լերինք ինչ, որում ի բնակչացն: Եղջերք կոչեն: Եւ մինչ դեռ գայր Մերուժանն ի ճանապարհի գնդաւն իւրով, դիպեցան նմա ուղեւորք. յորս հարցանէր Մերուժանն եւ ասէր, եթէ Ճանապարհս ի Բագրաւանդ ընդ ո՞ր երթայ: Եւ ուղեւորացն տուեալ պատասխանի, ասացին. Ճանապարհ ընդ Եղջերս է: Եւ մեծապէս խտրեաց Մերուժանն ընդ միտս իւր. տրտմեցաւ ընդ բանսն, սակայն տայր հրաման չարաչար քարշել զուղեւորսն եւ ծեծել: Եւ ինքն անցեալ ըստ ուղին` իջանէր ի հմայս քաղդէութեան, զքուէս հարցանէր. եւ ոչ գոյր նմա յաջողակ յուռութ կախարդանացն` յոր յուսայրն:

Ապա սրտմտութեամբ մեծաւ զիւր դէտսն առաջի արկեալ` յերամակակայն արշաւէր, զի հնար լիցի նմա նախ ըմբռնել: Եւ հասեալ ի տեղին, զերամակ ձիոց ոչ գտանէր. վասն զի յԱստուծոյ այնպէս իմն եղեւ իրաւունք պատրաստութեան Հայոց գնդին, զի սպարապետին Մանուէլի ամենայն Հայոց գնդին տուեալ էր ժամ յորս երթալոյ. վասն այսորիկ դիպեցաւ, զի զամենայն երամակն ի շէն էր ածեալ. եւ նոքա դեռ որսոյ պատրաստեալ էին ի հեծանել: Եւ անտի գուժաւոր հասանէր առ զօրավարն Հայոց Մանուէլ, թէ Գիտա տես, զի Մերուժանն արծրունի հասեալ է բազում գնդաւ ի վերայ քո:

Ապա կազմեցան ըսի նմին պատրաստեցան ամենայն զօրքն Հայոց գնդին, եւ Մանուէլ սպարապետն. եւ մտին առաջի սուրբ ոսկերացն Յովհաննու, որ կայր յայնմ գեւղ, ուխտաւոր լինէին եւ խնդրէին յԱստուծոյ, զարդար դատաւորն յօգնականութիւն կոչէին, լինել նոցա այցելու օգնաւան: Եւ անտի ի դուրս ելեալք, զտիկինն արշակունի հանդերձ մանկամքն Արշակաւ եւ Վաղարշակաւ զնոսա եւ զիւրեանց կանանին ընդ նոսա արձակեալ, յամուր յուղարկէին ի լեառնն մեծ` որ անուանեալ կոչի Վարազ: Եւ զմանուկն Արտաւազդ, որդի Վաչէի, ընդ կանանին տայր հրաման երթալ Մանուէլ. իսկ նա ոչ հաւանէր, չառնոյր յանձն: Եւ էր նա ի տիոց տղայ. եւ ըստ մանկութեանն օրինի, ըստ կրօնից Հայոց` որպէս օրէն էր` զգլուխ մանկտոյն, սոյնպէս ի ժամանակին գերծեալ էր զգլուխ մանկանն Արտաւազդայ, եւ ցցունս էր թողեալ եւ գէս արձակեալ: Ապա իբրեւ ոչ հաւանեցաւ նա ընդ կանանին երթալ, մտրակ ի վեր առեալ Մանուէլի` տանջէր զմերկ գլուխ Արտաւազդայ. սաստէր նմա չերթալ ի պատերազմ վասն մանկութեան ժամանակին տիոց: Իսկ նա առ նորա ականէ գնաց ընդ նոսա. բայց ապա յետոյ վառեալ կազմեալ պատրաստեալ զկնի պատերազմին:

Այլ յորժամ զտիկինն ամենայն աղախնիւն իւրեանց յուղարկեցին յամուրն, եւ ինքեանք վառեալք կարգեալք կազմեալք ի պատերազմն, ի մի վայր գումարեալք, նշանս արձակեալք դրօշ փողփողեալս, ըստ Գեւղն աւան ի դուրս ելանէր ընդ կողմն արեւմտից. եւ անդէն ընդ առաջ ելեալ նոցա Մերուժանայ իւրով գնդաւն` որ եկեալ էր ի վերայ նոցա: Եւ չարագործն մեղաւոր Մերուժանն զիւր զզէնն եւ զարդ եւ զնշանն սաղաւարտին բազմաց եդեալ էր զնոյն օրինակ, եւ զբազումս յիւր կերպարանեալ էր ի մէջ իւրոյ գնդին, եւ ինքն զիւր նշան ոչ ունէր: Սակայն Մանուէլ իբրեւ տեսանէր զնոցա գունդն, հանդերձ իւրով գնդաւն, առիւծաբար վարազօրէն յարձակեալ` ի նոցա գունդն խառնեցաւ. ուշ եդեալ այնոցիկ` որ զՄերուժանայ նշանսն ունէին, համարէր եթէ զՄերուժանն սպանանիցէ: Եւ զբազում ախոյենից հատանէին զգլուխս, որք զնոյն զնորին Մերուժանայ ունէին զնշանս, եւ տեսանէին զի չէր նա:

Ապա խօսել սկսանէր սպարապետն Մանուէլ ընդ իւրում նիզակակցին Բաբկան, եւ ասէր: Տեսանե՞ս, քանի' խաբեաց զմեզ կախարդն Մերուժանն. այլ իմ եւ նորա յառաջու շատ լեալ ի միոջ վայրի ի հաշտութեան ժամանակի, նշան մի գիտեմ ես զնորա. զի յորժամ ի ձի հեծեալ էր, երան բարձի նորա ոչ յանձին եւ ի ծունկն ոչ հասանէր, այլ ի բացեայ կայ ի ձիոյ անտի: Արդ եկ զոյգ հասարակ այսմ նշանի ուշ դիցուք, թերեւս ճանաչել կարասցուք զդիւթ քուէիցն զկախարդն: Ապա զոյգ միտ եղեալ երկոցունցն, եւ տեսեալ զՄերուժանն, այնու նշանաւ ծանեան, տեսին զի յայլակերպս լեալ էր, զի զիւր նշանսն ոչ ունէր: Ապա ձայն տուեալ յառաջ կոչեաց զՄերուժանն Մանուէլ, եւ ասէ ցնա` թէ Ա~յ կախարդ, ցե՞րբ խաբես զմեզ, եւ վասն քո եւ զայլս եւս տաս ջարդել. այլ մեք ծանեաք զքեզ զի աւադիկ կաս, եւ ապրել քեզ չիք հնար այսօր ի ձեռաց մերոց. զի այսօր էած կատարեաց զչարիս քո տէր Աստուած ի գլուխ քո, եւ մատնեաց տէր ի ձեռս մեր: Իսկ յորժամ զայն լսէր Մերուժանն, անդէն վաղվաղակի նիզակ առեալ, յառաջ խաղացեալ, ախոյեան ելանէր Մանուէլի: Սակայն յորժամ հարկանէին նիզակօքն, քանզի երկոքեան արքն յաղթք էին, երկոքեան ի ձիոյն յերկիր անկանէին, եւ անդէն նիզակակիցն Մանուէլի Բաբիկ տէր գաւառին Սիւնեաց հասանէր, նիզակաւ ի վերուստ ի վայր ի կողին կարէր ընդ գետինն, եւ ոչ կարէր յառնել: Իսկ զսպարապետն Մանուէլ իւր վարաւանդասպասքն յերիվարն հանէին, եւ զՄերուժանայ զգլուխն ի բաց հատանէին. եւ ամենայն զօրացն լինէր փախուստ, իբրեւ տեսին թէ Մերուժանն մեռաւ:

Եւ աստի գունդն մանուէլեան խրախոյս առեալ յարձակեցան զհետ մերուժանեան գնդին. հարկանէին սատակէին զնոսա, եւ զմի ի նոցանէն ոչ ապրեցուցանէին: Այլ մանուկն Արտաւազդ ի Մանուէլէ գաղտ եկեալ էր ի ճակատն. սակայն վառեցաւ կազմեցաւ եւ եմուտ, զանխուլ ի մանուէլեան գնդէն, առ ափն Եփրատ գետովն. եհար սատակեաց ի մերուժանեան գնդէ անտի անթիւ բազում սպառազէնս կոտորեաց: Եւ նշանակիր մի ի Մերուժանայ իբրեւ ետես զԱրտաւազդն, յընչացք եբաց. զի տեսանէր զնա պատանեակ մի կայտառ անմուրուս, երեսօք գեղեցիկ. ապա զնշանն զնիզակաւն պատեալ, յարձակեցաւ ի վերայ նորա: Իսկ նա ընդ գիրկս մտեալ, հարկանէր զայրն նետիւ. եւ կարանէ ի կարան թափ հանեալ զնետն դի ցամաք ընկենոյր զնա: Եւ առեալ զնիզակն, զհետ մտեալ փախստէիցն, ընդ սուր հանեալ զզօրսն Մերուժանայ, աւելի քան զամենեսեան Արտաւազդ որդի Վաչէին մանուկն կոտորէր. եւ ինքն մեծաւ անուամբ, եւ բազում աւարաւ` զոր կապուտն թափէին ի զօրաց թշնամեացն:

Բայց յաւուր յայնմիկ լինէր մեծ վնաս անհնարին. զի Վաչէ երկրորդն Մանուէլի, ձին զուլամբ երթեալ, սպանանէր: Սոյնպէս եւ զԳարջոյլ Մաղխազ ձին տարեալ սատակեաց. վասն զի տրմուղ ի թերավարժ ձիոյ հեծեալ էին երկոքին:

Իսկ դառնայր Մանուէլ երթայր ի բանակն տիկնոջն հասանէր. տանէին ընդ ինքեանս զգլուխն Մերուժանայ. եւ Սամուէլ որդի Վահանայ ոչ դիպեցաւ ընդ Մանուէլի, զի դարձաւ նա ի բանակն: Սակայն յորժամ տեսին զգլուխն Մերուժանայ կանայք բանակին Մանուէլի, մեծաւ աղաղակաւ ճիչ բառնային. զի նոքա այսպէս համարեցան թէ այն գլուխ Սամուէլի որդւոյ Վահանայ իցէ, վասն զի նման միմեանց էին երկոքեան, Մերուժանն եւ Սամուէլ: Ապա տեսին զգլուխն Մերուժանայ, զի զցիցն երկայն կախեալ էր, յայնմ ծանեան եթէ չէ Սամուէլայ, այլ Մերուժանայ արծրունոյ. այլ ասացին. Սակայն դա մեր եղբայր է: Ապա եկին բերին զմարմին Վաչէի ի բանակ անդր, հօրն Արտաւազդայ, եւ զմարմինն Գարջուլայ Մախազու խոռխոռունոյ, եդին աշխար մեծապէս, եւ լացին զնոսա: Եկին բերին զայրն նշանակիրն Մերուժանայ, զոր եհարն Արտաւազդ նետիւն. եւ ամենայն ոք զարմանայր ընդ այն, զի նետն թափ կարանէ ի կարան անցեալ էր, իբրեւ տեսին զնա` ապրեցաւ ի մահուանէ: Այլ իբրեւ լուան զօրքն Պարսից` զոր թողեալ էր Մերուժանայ ի գաւառն Կորճէից` թէ սատակեցաւ Մերուժանն, եւ կորեաւ գունդն որ ընդ նմա, եւ ինքեանք ի Պարսից երկիրն փախստական գնացին, եւ Հայոց երկրին լինէր խաղաղութիւն բազում: