Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս թէ զիա'րդ թագաւորեցոյց Մանուէլ սպարապետն զմանուկն Արշակ, եւ ապա ինքն Մանուէլն մահու մեռանէր:

Ապա յետ այսր ամենայնի զօր արարեալ զօրավարն սպարապետն Մանուէլ, հանդերձ արշակունի տիկնաւն, եւ մանկամբքն երկոքումբք` Արշակաւն եւ Վաղարշակաւն, հանդերձ ամենայն բանակաւն Հայոց մեծամեծ աւագայնովն նախարարօքն եկեալ հասանէր ի գաւառն Կարնոյ. եւ ամենայն տանուտեարք ընդ նմա: Եւ տայր սպարարետն Մանուէլ զդուստր իւր Վարդանդուխտ կին Արշակայ մանկանն արշակունոյ, եւ փեսայ իւր առնէր զնա: Առնէր հարսանիս եւ եղբօր նորին Վաղարշակայ, եւ տայր նմա զդուստր ասպետին բագրատունոյ ի Սպեր գաւառէ, որ թագաւորքն թագակապքն լեալ էին ի բնմէ ազգին թագաւորութեանն արշակունոյ. եւ մեծապէս արարեալ զհարսանիսն ամենայն երկիրն Հայոց, ցնծացեալք խնդացեալք էին ընդ այն մեծ խնդութիւն ուրախութեանն: Ապա յետ այսորիկ դարձեալ ի մի վայր ժողովեալ զաշխարհ ամենայն զմարդիկ երկրին Հայոց, եւ թագաւորեցոյց զմանուկն զԱրշակ երկրին Հայոց, եւ զՎաղարշակ երկրորդ նմին: Եւ ընդ այն եւս ցնծացեալ` առնէին մեծապէս ուրախութիւն եւ ցնծութիւն ամենայն երկիրն Հայոց:

Ապա յետ այսորիկ հիւանդացաւ սպարապետն զօրավարն Հայոց Մանուէլ զախտ հիւանդութեան մահու. եւ կոչեաց զորդի իւր զԱրտաշիր, եւ ետ նմա զտէրութիւն իւր եւ զսպարապետութիւն զօրավարութեանն իւրոյ: Եւ պատուիրէր նմա հնազանդ հպատակ կալ արքային Արշակայ, եւ լինել միամիտ. ջանալ եւ վաստակել, եւ տալ պատերազմ փոխանակ աշխարհին Հայոց զանձն քո, որպէս քաջ նախնիքն ի վերայ աշխարհին մտադիւր մեռանել: Զի, ասէ, առ Աստուած այն արդարութիւն մեծ է եւ ընդունելի. եւ ոչ Աստուած թողու ի ձեռաց, յորժամ այնպէս լինիք: Անուն քաջութեան յերկրի թողցուք, եւ զարդարութիւն յերկինս ընծայեցուցանէք. եւ ամենեւին ի մանուանէ մի' երկնչիք, այլ յուսասջիք յայն որ զամենայն արար եւ հաստատեաց: Եւ զնենգութիւն եւ զպղծութիւն եւ զչարութիւն յանձանց ձերոց ի բաց արարէք. եւ զտէր Աստուած սրբութեամբ եւ միամտութեամբ պաշտեցէք. եւ ի վերայ աստուածապաշտ աշխարհի համարձակութեամբ մեռարուք, զի այն ինքն մահ վասն Աստուծոյ է, փոխանակ եկեղեցեաց նորա եւ ուխտի նորա, եւ ի վերայ բնակ տէրանց աշխարհիս արշակունոյ:

Եւ յետ այսորիկ գրեաց հրովարտակ առ թագաւորն Յունաց, եւ նմա յանձն արար զաշխարհ Հայոց եւ զԱրշակ արքայ: Եւ յետ այսորիկ իբրեւ միահամուռ ժողովեալ կային շուրջ զնովաւ, եւ իբրեւ կայր հիւանդ ի մահիճս իւր, անդ թագաւորն Արշակ եւ անդ Վարդանդուխտ կին թագաւորին, եւ անդ ամենայն աւագք եւ մեծամեծք եւ նախարարք Հայոց այր եւ կին առ հասարակ ամենայն երեւելի մարդիկ, ապա եբաց Մանուէլ զամենայն զանդամս իւր առ հասարակ առաջի ամենեցուն, մերկացաւ եւ եցոյց զի քան զդրամ խայծ ոչ գտանէր ողջ ի մարմնի նորա` զոր խոցեալ էր ի պատերազմի. զի աւելի քան զյիսուն սպի կայր վիրաց եւ յառնի յանդամսն, զայն անգամ բացեալ առաջի ամենեցուն ցուցանէր: Սկսաւ լալ, եւ ասել` թէ ես ի մանկութենէ համակ սնայ ի պատերազմունս, եւ մեծաւ քաջութեամբ զամենայն վէրս յանձն իմ առի. եւ ընդէ՞ր ոչ եհաս ինձ մեռանել ի պատերազմի, քան զօրէն անասնոյ մեռելոյ եղէ: Զի լաւ էր ինձ եթէ ի պատերազմի մեռեալ էի ի վերայ աշխարհի, զի մի' զեկեղեցիս եւ մի' զուխտ Աստուծոյ առ ոտն կոխիցեն: Սակայն եւ ի վերայ Արշակունեաց բնիկ տէրանց աշխարհիս, եւ ի վերայ կանանց եւ ի վերայ որդւոց մերոց, եւ ի վերայ աստուածապաշտ մարդկանս եւ ի վերայ եղբայրութեան ընկերութեան եւ մտերիմ բարեկամութեանն զի՞ էր թէ հասեալ էր ինձ մեռանել. թէպէտ շատ զանձնս յանդուգն վարեցի, զվատթար մահս մահճացս եհաս ինձ մեռանել:

Զայս եւ բազում եւ աւելի քան զսոյնս խօսեցաւ առաջի Արշակայ արքայի եւ առաջի ամենեցուն. եւ աղաչեաց եւս զթագաւորն Արշակ, եւ ասէ. Իմ Աստուծով կեցեալ է ջերմ քրիստոնէութեամբ, մի յանկարգ իբրեւ հեթանոսս կոծ կամ աշխարանս ոք անյուսութեամբ դնիցէ ինձ: Զի որ միանգամ յուսոյ յարութեան ակն ունին, միւսանգամ կենդանութեան եւ գալստեանն Քրիստոսի, չէ պարտ լալ զնոսա: Այլ իմ ցայժմ յուսով երկիւղիւ կեցեալ, բայց դուք մի' թիւրիցիք ի պատուիրանացն Աստուծոյ. աւելի զարդարութենէ փոյթ արասջիք, եւս առաւել զողորմութենէ: Զի մեզ մեծ հայրապետն Ներսէս զայս համակ պատուիրէր. եւ ինքն յամենայն ժամ ի կենդանութեանն զսոյն գործէր, եւ այլոց ուսուցանէր առնել. զի ողորմէր աղքատաց, տնանգաց, գերեաց, ամայեաց, օտարաց, պանդխտաց. զի այսպէս ասէր նա. Քան զողորմութիւն առնել, կամ քան զտուրս տալ, այլ ինչ մեծ եւ պատուական առաջի Աստուծոյ չիք: Եւ զաշխար կամ զկոծ դնել մեռելոց` դառն մեղս համարէր, եւ յամս իւր եհատ զայս յերկրէս Հայոց. զի յաւուրս նորա ոչ ոք իշխէր դնել կոծ կամ աշխարանս. այլ յետ մահու նորա անմիտ մարդիկ համարձակեցան զայս գործել: Այլ վասն իմ ոք կոծ մի' դիցէ. եթէ դնէ ոք, նա լիցի դատապարտ. այլ ոչ եթէ յետ մահու իմոյ իմ իշխանութիւն ինչ է սաստել, զի զոր ոչն կամիմ` մի' արասցեն. այլ ինձ յիշատակ արասցէ որ զիս սիրէ: Ի պատերազմի ի մահուանէ մի' երկնչիք, ուր ես ոչ մեռայ. զի առանց Աստուծոյ ինչ ոչ լինի:

Զայս եւ զայսպիսի, եւ որ ինչ այս բանից նման են բանք, խօսեցաւ: Բազում եւ անչափ գանձս աղքատաց եւ կարօտելոց բաշխէր, իւրովք ձեռօք մատակարարէր. եւ բազում մասունս յընչից իւրոց տայր յեկեղեցիս եւ ի վկայանոցս, եւ բազում գանձս տայր ցքահանայապետսն. եւ ապա ինքն մեռանէր: Այլ իբրեւ մեռաւ մեծ սպարապետն Մանուէլ, հրամանն զոր տայր յաղագս կոծոյն չդնելոյ` այնմ ինչ ոք ոչ անսաց. այլ ամենայն մարդ երկրին Հայոց կոծ եդեալ, մեծաւ աշխարանօք լային զնա առ հասարակ ազատք եւ շինականք: Զի ամենայն մարդ իբրեւ զհօրէ ի կարիս առնէին զնմանէ վասն քաղցրութեան մարդասիրութեան հեզութեան հանդարտութեան խնամոտ բարեբարութեան` բարէնշան զաշխարհաշէն անձն Մանուէլի: Ամենեքեան բերանաբաց հառաչէին զկնի նորա, կղկղաթ կաթոգի լինէին զիւրեանց քաջ զօրավարէն, զփրկչէն իւրեանց, զյաղթական զանուանին զարգասուէն, յայնպիսոյն հեռացեալ գնացեալ ի յանջատելն ի մեկնելոյն:

ԲՈՒԶԱՆԴԱՐԱՆ

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆՔ

ՎԵՑԵՐՈՐԴ ԴՊՐՈՒԹԻՒՆ

ՎԵՐՋ, ԱՌԱՋԱԲԱՆՈՒԹԵԱՆ ՎՃԱՐՈՒՄՆ

ՄՆԱՑՈՒԱԾՔ ԲԱՆԻՑ Ի ԾԱՅՐԷ