Ազգապատում. հատոր Գ

2938. ՊԱՏՐԻԱՐՔԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆ

Սիմէոն տեղապահի գործի ձեռնարկելէն հազիւ երկու շաբաթ անցած էր, որ եպիսկոպոսաց ցանկը կրօնական ժողովէն պատրաստուած եւ համագումարը հրաւիրուած էր ընտրելեաց ցանկը քուէարկելու: Տաճկահպատակ եպիսկոպոսաց ցանկը 27 անուններ կը պարունակէր, եւ Օրմանեանի անունը զանց եղած էր (88. ԱՐԼ. 1350), զի տակաւին արտասահման կը գտնուէր, թէպէտ դառնալը որոշուած էր: Քուէարկութիւնը կատարուեցաւ 1888 յուլիս 4-ին ըստ սովորութեան 27 անուններն ալ ընտրելի ցուցուեցան, թէպէտ կէսը 4 կամ 2 քուէով (88. ԱՐԼ. 1352), վասնզի վերջին ընտրութեան ժամանակ յուզուած, սահմանափակ թիւով ընտրելի ցուցնելու խնդիրը (§   2907) ընթացք եւ ելք չէր ունեցած: Ընտրելեաց առաջին եօթներն եղած էին Բարթողիմէոս Չամիչեան 34, Խորէն Նարպէյ 22, Խորէն Մխիթարեան 22, Մատթէոս Իզմիրլեան 17, Հմայեակ Դիմաքսեան 15, Մկրտիչ Խրիմեան 13 եւ Սիմէոն Սէֆէրեան 13 քուէով, բայց Խորէն Աշըգեան ալ 13 քուէ առած էր: Առաջին երկուքն աւելի խօսուած էին, իբր երկու ուղղութեանց նախադասեալ ընտրելիներ. բայց քաղաքական ժողովը որ շաբաթէ մը յուլիս 11-ին գումարուեցաւ, յանձնարարելեաց հնգանուն ցանկը պատրաստելու, բոլորովին տարբեր երեւոյթ մը ցոյց տուաւ: Առաջին նշանակուածն էր Մատթէոս Իզմիրլեան որ չորրորդ էր, երկրորդ Խորէն Աշըգեան որ ութերորդ էր, երրորդ Խորէն Մխիթարեան որ նոյնպէս երրորդ էր, չորրորդ Բարթողիմէոս Չամիչեան որ առաջին էր, եւ հինգերորդ Արիստակէս Դերձակեան որ երեքտասաներորդ էր 6 քուէով (88. ԱՐԼ. 1357): Քաղաքականը այս անգամ կը հեռանար նախորդներուն օրինակէն, որոնք ընդհանրապէս համագումարին եօթնանունին համաձայն կը կազմէին իրենց հնգանունը, ինչ որ կը ցուցնէր թէ տարբերած էին վարչական եւ եկեղեցական ու ժողովրդական տեսութիւնները ապագայ պատրիարքցուին մասին: Տեղապահը միշտ ընտրութիւնը փութացնելու դիտմամբ երեսփոխանութիւնը հրաւիրեց յուլիս 22-ին քուէարկութիւն կատարելու, սակայն քուէարկութիւնը յետաձգուեցաւ զանազան ձեւակերպութեանց պատճառով (88. ԱՐԼ. 1367), եւ գլխաւորապէս փոփոխուելիք եւ պակսած երեսփոխաններու տեղ ընտրութիւնները կատարելու եւ լիագոյն ժողով ունենալու համար: Ընտրելի պատրիարքին մասին ալ համաձայնութիւն գոյացնելու պէտքը կը զգացուէր, զի երկու տարբեր ուղղութիւններ մրցման մէջ էին, Չամիչեան եւ Նարպէյ եպիսկոպոսներու ընտրութիւնը պաշտպանելով: Ամիսուկէս ժամանակ անցաւ մինչեւ որ ընտրողական ժողովը գումարուէր, եւ սեպտեմբեր 9-ի քուէարկութեան մէջ երկու մրցակիցներ իրարու շատ մօտ քուէ ստացան, Չամիչեան 39 եւ Նարպէյ 36, բայց 47 քուէ պէտք էր 92 ներկայից մէջ մեծամասնութիւն գոյացնելու համար. մնացեալ 17 քուէներ ցրուած էին Աշըգեան 11, Մխիթարեան եւ Իզմիրլեան մէկմէկ, 3 քուէ ալ Խրիմեան, եւ քուէ մը ջնջուած (88. ԱՐԼ. 1406): Ըստ օրինաց պէտք էր համեմատականի քուէարկութիւն կատարել առաջին երկուքին վրայ, եւ հաւանականութիւնը Նարպէյի յաջողելուն կողմն էր, զի Չամիչեանէ խորշողներ էին ցրուած քուէներուն տէրերը: Եւ ահա յանկարծ կը լսուի թէ Նարպէյ ընտրելիութենէ կը հրաժարի (88. ԱՐԼ. 1408), կուսակցական պայքարի տեղի չտալու եւ կուսակցութեան պատրիարք չերեւնալու համար (88. ԱՐԼ. 1410): Սակայն ականջէ ականջ խօսուած լուրեր, որոնք զինքը հնգանունէ դուրս ձգեր էին, կը հաւաստէին թէ Նարպէյ այդ քայլը առած է իրեն հակառակորդ խումբին գլխաւորներուն խորհուրդով, թէ այս կերպով աւելի համակրութիւն կը շահի եւ իր ընտրութիւնը կ՚ապահովուի, մինչ իրօք իրեն կողմն եղողներն ալ վշտացած եղան, եւ իր հաստատամտութեանը վրայ կասկած յարուցանելով իրեններէն ալ լքուեցաւ: Համեմատական քուէարկութեան համար սեպտեմբեր 16-ին հաւաքուած նիստը ժխորի մէջ ցրուեցաւ, եւ սեպտեմբեր 29-ին դարձեալ երեսփոխանութիւն գումարուեցաւ, որուն հաղորդուեցաւ սեպտեմբեր 19-ին կրօնից նախարարութենէն յղուած պաշտօնագիրը, որ կը մեղադրէր 16-ի գումարման շփոթները եւ օրինական ընտրութիւն կը յանձնարարէր (88. ԱՐԼ. 1319): Որուն Յովհաննէս Նուրեան, Գաբրիէլ Նորատունկեան եւ Տիգրան Եուսուֆեան, պետական բարձր պաշտօնեաներ, որոնք Նարպէյի պատրիարքութեան համակիր չէին, ուժգին կերպով պաշտպանեցին անցած քուէարկութեան ջնջուած ըլլալը եւ նորինորոյ ընտրութիւն առաջարկեցին եւ ժողովն ալ երկար վիճաբանութենէ ետքը ստուար մեծամասնութեամբ նոր քուէարկութեան առաջարկը ընդունեց, եւ նոյնօրին քուէարկութիւնն ալ կատարելով 95 ներկաներէ 76 քուէարկուներու 66 քուէով պատրիարք ընտրուեցաւ Արմաշու վանահայր Խորէն Աշըգեան եպիսկոպոսը, Չամիչեան 7 եւ Նարպէյ 1 քուէ առած եւ 2 քուէ ալ սպիտակ էին: Ինչպէս գործողութեանց ընթացքը կը ցուցնէ կատարուած ընտրութիւնը ոչ նախապատրաստուած եւ ոչ ալ կշռուած ձեռնարկ մըն էր, այլ իրենց կուսակից ընտրելիին յաջողութիւնը կասկածելի տեսնելուն, եւ միւս կողմին յաջողութիւնը արգիլելու համար, բոլորովին դուրսէն մէկու մը վրայ համաձայնելով կուսակցական պայքարին վերջ տալու միտքն էր որ կ՚առաջնորդէր: Խորէն Աշըգեան միայն ուսումնական եպիսկոպոսի եւ հանդարտ անձնաւորութեան համբաւ ունէր, ոչ վարչական նախընթաց ունէր եւ ոչ վարչական կարողութեան նշան տուած էր: Իր կեանքն ու գործունէութիւնը Արմաշու վանքին չորս պատերէն դուրս ելած չէին, եւ վանքին վրայ ալ նշանակելի արգասիք ունեցած չէր, մանաւանդ թէ նախորդ վանահայր Ալիքսանեան Գէորգ եպիսկոպոսի օրով տեսնուած արդիւնքներն ալ իր օրով նուազած էին, Ժառանգաւորաց վարժարանը խափանուած, Ղեւոնդեանց գիշերօթիկ վարժարանը փակուած, Յոյս ամսագիրը դադրած, մատակարարութիւնը պարտքի տակ ինկած, հողային արգասաբերութիւնը նուազած, եւ ինքն ալ երկու վարդապետներու եւ երկու նորընծաներու հետ անգործ կեանք մը կը վարէր, ուստի աչքառու գործերով եւ վկայեալ համբաւով չէր որ պատրիարքութեան կը կոչուէր, այլ մի մասին Չամիչեանէ խորշելուն եւ միւս մասին Նարպէյը չուզելուն պատճառով, երրորդ մըն էր որ երկուքին վրայ կը շահէր եւ կը շահուէր:

2939. ԱՇԸԳԵԱՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ

Խորէն Աշըգեան, Նիկոմիդիոյ վիճակին Քէրէմէթ գիւղէն, 1842 նոյեմբեր 4-ին ծնած, եւ 1851 դեկտեմբեր 8-ին Յարութիւն Վեհապետեանի կոչումին օրը (§   2652) տակաւին 9 տարեկան Արմաշու աշակերտութեան մտած, շարունակ նոյն վանքին մէջ մնացած եւ յառաջացած էր, 1863 փետրուար 17-ին վարդապետ եւ 1871 ապրիլ 23-ին եպիսկոպոս ձեռնադրուած, եւ մինչեւ 1888 սեպտեմբեր 29 վանահայր մնացած եւ 46 տարեկան պատրիարք ընտրուած: Ձախող զուգադիպութեամբ մը սեպտեմբեր 27-ին Արմաշու վանքին մի մասը, վարժարանն եւ ուխտաւորաց թաղը գիւղին մէկ մասին հետ անակնկալ հրդեհով մը մոխիր կը դառնար (88. ԱՐԼ. 1428): Պատրիարքական ընտրութիւնը պետական հաստատութիւն կը ստանար հոկտեմբեր 10-ին (88. ԱՐԼ. 1431), եւ Արմաշ եկող բազմաթիւ հրաւիրակներ վանքին մնացած մասին հետ հրդեհին մոխրակոյտն ալ կը տեսնէին (88. ԱՐԼ. 1437), եւ հոկտեմբեր 15-ին նորընտիրին հետ Արմաշէ մեկնելով 17-ին Նիկոմիդիայէ կը նաւէին, եւ նոյն օր, Խաչի վեցերորդ երկուշաբթին կէսօրէն ետքը, շքեղ հանդէսով Մայրեկեղեցի կը մտնէին եւ պատրիարքարան կ՚ելլէին, հոկտեմբեր 19-ին ալ ուխտի նիստը կը կատարուէր: Նշանաւոր գումարում մը եղաւ այն, զի նախորդ եւ նորընտիր պատրիարքներ միասին ներկայ եղան եւ իրենց միտքն ու իղձերն յայտնեցին զգայուն բանախօսութիւններով, եւ նախորդը իր ձեռքով յանձնեց յաջորդին պատրիարքական գաւազանը, եւ բարեմաղթութիւններ փոխանակուեցան Կ. Պոլսոյ եւ Երուսաղէմի աթոռներուն համար, եւ իրար ողջագուրելով բաժնուեցան երկու պատրիարքները, իսկ կայսերական ընդունելութիւնը յապաղեցաւ մինչեւ նոյեմբեր 8 (88. ԱՐԼ. 1456): Խորէն պատրիարք երեսփոխանութեան առջեւ խօսած ատենաբանութեան մէջ ինքն ալ կը խոստովանէր թէ աշխարհային կեանքէ միշտ հեռու, վանական կրթութեամբ եւ վանական կեանքով ապրած է, այլ կը յաւելու թէ միշտ անձը նուիրած է հաւատոյ եւ գիտութեան եւ եկեղեցւոյ պաշտամանց (88. ԱՐԼ. 1439), ինչ որ ըսել կ՚ըլլայ թէ գործնականէ աւելի վերացական կենցաղ եւ սկզբունք ունեցած է: Աշըգեան եկեղեցական կանոնաց աւանդապահ ըլլալով, առաջին գործը կ՚ըլլար վիճակներու հովուութեան եւ հոգածութեան դարձնել իր միտքը, եւ ուխտէն ութն օր ետքը, Կ. Պոլիս գտնուողներէն եօթը եպիսկոպոսներ ժողովի կը գումարէր, եւ վիճակաց վերակազմութեան նպատակով (88. ԱՐԼ. 1448), երկու նոր առաջարկներ կը դնէր առջեւնին, առաջնորդներու վիճակային ընտրութեան տեղ պատրիարքարանէ անուանում հաստատել եւ առաջնորդներու պէտքերուն համար կառավարութեան կողմէ թոշակ յատկացնելու աշխատիլ: Բանակցութեանց միջոցին Օրմանեան ուղղակի հակառակ կարծիք կը յայտնէր, ոչ միայն զի եպիսկոպոսաց ժողովը սահմանադրապէս ոյժ եւ հեղինակութիւն չունէր, այլ նաեւ զի վիճակային ընտրութիւնը խափանել հայ ազգային եկեղեցւոյ կանոնաց եւ սահմանադրութեան հակառակ կ՚ըլլար, եւ կառավարական թոշակը կրնար ձախող հետեւանքներու տանիլ: Կարծիք յայտնելէ ետքը Օրմանեան կը պարտաւորէր մեկնիլ կեդրոնական վարժարանի կրօնագիտական դասերու պատճառով, զորս նոյն օրեր ստանձնած էր, իսկ գումարումը առանց վերջնական որոշման գործը վարչութեան կը թողուր, եւ այն ալ յետոյ երեսփոխանութեան կը հանէր, բայց խնդիրը անլոյծ կը մնար, սահմանադրութեան փոփոխութեան հարկ տեսնուելուն պատճառով (88. ԱՐԼ. 1488): Իսկ Օրմանեան թիւրիմացութեան տեղի չտալու համար, եպիսկոպոսաց գումարումէն մէկ երկու օր ետքը նոյն նիւթին վրայ խօսելու համար պատրիարքին տեսակցութեան կը դառնար, եւ կոչումին յարգող եւ ժողովուրդին նուիրուող առաջնորդներ ունենալու միակ միջոց եկեղեցական վարժարանէ արժանաւոր ընծայացուներ հասցնելու եղանակը կը թելադրէր: Աշըգեան սիրով կ՚ընդգրկէր այդ գաղափարը, զի ինքն ալ ժամանակին եկեղեցական վարժարանի համար աշխատած էր, եւ այն օրէն եկեղեցական վարժարան հիմնելու գաղափարը պաշտօնական եւ անպաշտօն բանակցութեանց նիւթ կ՚ըլլար, եւ լրագրութիւնն ալ անով զբաղիլ կը սկսէր (88. ԱՐԼ. 1465): Ղալաթիոյ ուխտատեղւոյն հասոյթով կեդրոնական վարժարանը հիմնուած եւ ապահովուած էր, Գարակէօմրիւկի ուխտատեղւոյն հասոյթով ալ եկեղեցական վարժարան հիմնելու եւ ապահովելու միտքը յղացուեցաւ (88. ԱՐԼ. 1481), եւ վերջապէս խառն ժողովը նոյեմբեր 30-ին Գարակէօմրիւկի թաղէն Սալմաթօմրուքի թաղաբաժինը Պալաթի կցելով, եւ Գարակէօմրիւկը պարզ ուխտատեղի թողլով յանձնուեցաւ հոգաբարձութեան կամ յանձնաժողովի մը (88. ԱՐԼ. 1481), Օրմանեան ալ նախագահ եւ եկեղեցւոյն քարոզիչ նշանակելով, որպէսզի եկեղեցական վարժարանի համար պէտք եղած պատրաստութիւնները եւ կարգադրութիւնները կատարեն: Օրմանեան սիրով յանձնառու եղաւ, Զմիւռնիոյ առաջնորդ ընտրուելու առաջարկը եւ Կարնեցւոց զայն իր առաջին վիճակը դարձնելու շարժումները անտեսելով (90. ԱՐԼ. 1806), իսկ յանձնաժողովոյ անդամ նշանակուեցան, Աբիկ Ունճեան, Տիգրան Եուսուֆեան, Յովհաննէս Եսայեան, Պատրիկ Կիւլպէնկեան, եւ Գաբրիէլ Գաբրիէլեան (88. ԱՐԼ. 1474) ամէնքն ալ կարող եւ գործին նախանձաւոր անձեր:

  2940. ԱՐՄԱՇՈՒ ԴՊՐԵՎԱՆՔԸ

Եկեղեցական վարժարան մը ունենալու գաղափարը սահմանադրութեամբ սկիզբէն, այսինքն 1860-էն ի վեր, եւ անկէ ալ առաջ, բաղձացուած, մտածուած, զրուցուած, եւ ժողովներու մէջ խօսուած խնդիր մըն էր, այլ երբեք գործնական վիճակի մտած չէր, զի Հիւանդանոցի մէջ բացուած Ժառանգաւորաց վարժարանը, եւ Նուպար-Շահնազարեանի մէջ կազմուած ընծայացուաց բաժինը, տիրապէս ուզուած նպատակին համապատասխան չէին, եւ ոչ ալ գործին նուիրուած պատրաստական անձը գտնուած էր: Այս անգամ Աշըգեանի եւ Օրմանեանի դիտումները իրար գրկեցին եւ փափաքը իրականութեան վերածեցին: Օրմանեան ցաւով եւ ակամայ Էջմիածնի եկեղեցական ճեմարանէ բաժնուած, նմանօրինակ հաստատութիւն մը Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան անհրաժեշտ ըլլալը կը յեղյեղէր ամէն կողմ, եւ Աշըգեանի հետ ունեցած տեսակցութիւնն ալ անոր հետեւանքն էր: Աշըգեան ալ վանականութեան վարժ եւ ուսումնականութեան նուիրեալ անձ ըլլալով, շուտով յարեցաւ նոյն գաղափարին իրականացման, եւ պատրիարք նստելէն հազիւ երկու ամիս ետքը գաղափարը ընդունուած, որոշումը տրուած, կերպը ծրագրուած եւ յանձնաժողովը կազմուած էր (§ 2939): Յանձնաժողովին առաջին գործն եղաւ Գարակէօմրիւկի Ս. Յովհան Ոսկեբերան եկեղեցւոյ մատակարարութիւնն եւ ուխտաւորութեան արդիւնքը կանոնաւորել եւ ապահովել: Բայց շուտով տեսնուեցաւ որ ոչ տեղը յարմար եւ ոչ արդիւնքը բաւական է եկեղեցական վարժարան մը հիմնելու եւ պահելու, հարկ եղաւ ուրիշ միջոցներ գտնելու աշխատիլ: Վարժարանը Կ. Պոլսոյ մէջ հաստատելու գաղափարին հետեւելով քննուեցան եւ զննուեցան Խասքէօյի Նուպար-Շահնազարեան վարժարանի լքուած շէնքը, Իւսկիւտար Ս. Կարապետի կից հրկիզուած ճեմարանին տեղը, Գընալը կղզւոյն մէջ Ս. Լուսաւորիչ եկեղեցւոյն սեփական գետինը, եւ Զէյթինպուրնուի Ս. Յակոբ եկեղեցւոյ հին հիւանդանոցը, բայց եւ ոչ մէկը նպատակայարմար դատուեցաւ տեղական ձեւակերպութիւններուն եւ ծախքերուն պատճառով, եւ միտքերը դարձան Արմաշու Չարխափան Ս. Աստուածածնի վանքին վրայ, որ թէպէտ մասամբ հրկիզուած, բայց տակաւին բաւականաչափ տրամադրելի տեղեր ունէր: Օրմանեանի յանձնուեցաւ տեղւոյն վրայ քննութիւն կատարել, եւ 1889 փետրուար 13-ին երթալով 18-ին դարձաւ, եւ նպաստաւոր տեղեկագիր ներկայեց (89. ԱՐԼ. 1539): Արմաշու վանքին առաջնորդարանը եւ միաբանից թաղը բաւական տրամադրելի տեղ ունէին, հողային կալուածները եւ ուխտաւորական արդիւնքները բաւական հասոյթ կ՚արտադրէին, եկեղեցին կրօնական պաշտամանց դիւրութիւն կ՚ընծայէր, առանձնութիւնը կանոնաւոր կեանքի կը նպաստէր, եւ ուխտատեղին ընդհանուր հայութեան համակրութիւնը կը շարժէր: Այս տեսութիւնները հասարակաց կարծիքին վրայ ալ ազդեցին (89. ԱՐԼ. 1544), եւ վերջապէս եկեղեցական վարժարանը Արմաշու վանքին մէջ բանալու որոշումը տրուեցաւ, վանքն ալ Կ. Պոլսոյ աթոռական վանք յայտարարուեցաւ, եւ Արմաշու վանքն ու եկեղեցական վարժարանը ու Գարակէօմրիւկի եկեղեցին յանձնուեցան խնամակալութեան մը, որ կազմուեցաւ յանձնաժողովի հինգ անդամներէն, պատրիարքի նախագահութեամբ, եւ երկու եկեղեցական անդամ աւելցնելով, որոնք եղան Մաղաքիա Օրմանեան եւ Գարեգին Սրուանձտեանց եպիսկոպոսները, եւ պաշտօնի կոչուեցան յունիս 6-ի պատրիարքական պաշտօնագրով (89. ԱՐԼ. 1621): Օրմանեան որ սկիզբէն բոլորով սրտիւ գործին փարած էր, ընդարձակ տեղեկագիր մը պատրաստած էր, բոլոր յարակից խնդիրները լուսաբանելով, որ հրատարակութեան ալ տրուեցաւ հանրութեան միտքը պատրաստելու համար: Այս տեղեկագիրով մանրամասնօրէն բացատրուած էին, 1. Եկեղեցական վարժարանի անհրաժեշտ պէտքը (89. ԱՐԼ. 1589), 2. Անկէ օգուտ քաղելու կերպը (89. ԱՐԼ. 1591), 3. Անոր զանազան տեսակները (89. ԱՐԼ. 1593), 4. Ազգային կացութեան յարմարագոյն տեսակը (89. ԱՐԼ. 1595), 5. Հսկող իշխանութիւնը, 6. Պահպանութեան միջոցները, 7. Վարժարանին տեղը, 8. Եզրակացութիւնը (89. ԱՐԼ. 1597): Խնամակալութիւնը յունիս 7-ին իր առաջին նիստին մէջ իր կազմութիւնը կատարեց, Եուսուֆեան ատենապետ, Գաբրիէլեան ատենադպիր, Կիւլպէնկեան գանձապետ եւ Օրմանեան տեսուչ (89. ԱՐԼ. 1620): Սակայն պէտք է դիտել տանք թէ ասոնք պաշտօնական անուանումներ էին, իսկ գործին հոգին ու վարիչը Աբիկ Ունճեանն էր, որ ամէն գործի մէջ պատրաստ էր բոլոր հոգերը ստանձնել առանց պաշտօնական կոչում ընդունելու: Գարակէօմրիւկի հասոյթը եւ ոչ իսկ իր ներքին բարեկարգութեան բաւած էր, Արմաշ պատրաստ գումար չունէր, ուստի թէ առաջնորդարանը վարժարանի վերածելու, թէ հարկաւոր կարասին հոգալու, թէ աշակերտաց ուտեստն ու զգեստը պատրաստելու միջոցները Ունճեան հայթայթեց իր կողմէն, եւ յունիսէ սեպտեմբեր երեք ամիսները, այդ նախապատրաստութիւններով անցան: Օրմանեան որ նախապատրաստութեանց հսկողութիւնը կը կատարէր, յուլիս 13-էն օգոստոս 23 Արմաշու մօտակայ Ատաբազարի քննութեամբ ալ զբաղեցաւ, Դաւիթ Նազարէթեան նախկին Մխիթարեան վարդապետի (88. ԱՐԼ. 1450) պատճառով ծագած շփոթները հանդարտելու (89. ԱՐԼ. 1597), եւ կաթոլիկական շարժումը արգիլելու համար (89. ԱՐԼ. 1612): Պաշտօնը լրացնելով Կ. Պոլիս դառնալէն ետքը, պէտք եղած պատրաստութիւններն ալ լրացած ըլլալով, սեպտեմբեր 9-ին Արմաշ վերադարձաւ, ուխտաւորական հանդէսները կատարեց, նոր աշակերտներ հասան, եւ սեպտեմբեր 19-ին Խաչվերացի երկրորդ օրը եկեղեցական վարժարանը հանդիսապէս բացուեցաւ Արմաշու Չարխափանեան Ս. Աստուածածնի վանքին մէջ: Իսկ բացուելէն ետքը 1890 յունուար 10-ին Դպրեվանք Պատրիարքութեան Կոստանդնուպոլսոյ անունը պաշտօնապէս տրուեցաւ եկեղեցական վարժարանին (90. ԱՐԼ. 1799), եւ այլեւս այդ անունով ճանչցուեցաւ նոր հաստատութիւնը:

2941. ԴՊՐԵՎԱՆՔԻ ԿԱԶՄՈՒԹԻՒՆԸ

Արմաշու վանքին աթոռական վանք հռչակուելովը, եւ Դպրեվանքին ուղղակի Կ. Պոլսոյ աթոռին պատկանելուն հետեւութեամբ, Արմաշու վանահայրական անունը Կ. Պոլսոյ պատրիարքին վերապահուեցաւ, եւ տեղւոյն վրայ վանքը կառավարողին Փոխ-Վանահայր անունը տրուեցաւ, կատարեալ իրաւասութեամբ եւ աթոռի իրաւունքով, եւ փոխվանահօր պաշտօնն ալ վերատեսչութեան հետ միաւորուեցաւ բաժանման եւ մրցման առիթ չտալու համար: Արմաշու եւ Գարակէօմրիւկի միացեալ մատակարարութիւնը յանձնուեցաւ երկու եկեղեցականէ եւ հինգ աշխարհականէ կազմուած եւ Կ. Պոլսոյ պատրիարքին նախագահութեամբ գործող եւ Կ. Պոլսոյ մէջ նստող խնամակալութեան (§ 2940), որուն գործադիրն էր փոխ վանահայր տեսուչը, տեղական եւ ներքին բոլոր գործերը կարգադրելու իշխանութեամբ: Ներքին պաշտօնէութեան առաջին կազմը որոշուեցաւ այսպէս. ելեւմտից տեսուչ եւ մատակարար` Ներսէս վարդապետ Տէր-Բարթողիմէոսեան, ուսուցիչներ` Օրմանեանը, եւ Մամբրէ Նալպանտեան ու Յուսիկ Էսմէրեան վարդապետներ, եւ դուրսէն տաճկաբան մը ու գաղղիաբան մը, կառավարիչ` Եզնիկ վարդապետ Գալբաքճեան, ժամօրհնող` Եղիկեան Արսէն վարդապետ, լուսարար` դպիր Միհրան Փափազեան, դպրապետ եւ ձայնագէտ` Պապա Համբարձում Չէրչեան: Առաջին տարին միայն մէկ դասարան բացուած ըլլալուն երկրորդ տարուան թողուեցաւ Եղիշէ վարդապետ Դուրեանը ուսուցչութեան հրաւիրելու որոշումը: Աշակերտներ կամ ընծայացուներ պիտի ըլլային գոնէ 18 տարեկան նախակրթական ընթացք աւարտողներ: Դպրեվանքի ընթացքը պիտի տեւէր եօթը տարի, երեքը ընդհանուր ուսումներու յատկացուած` երկրորդական վարժարանաց աստիճանով եւ կրօնական նիւթերու յաւելուածով, եւ երեքը բարձրագոյն եկեղեցական ուսմանց եւ լեզուներու զարգացման համար, եւ վերջին տարին զանազան վարժութեանց եւ աւարտական ուսումնասիրութեան վերապահուած: Աշակերտցուները պիտի առնուէին զանազան վիճակներէ, թէպէտ պայման չէր որ իւրաքանչիւրը իր վիճակը դառնար, բայց միշտ յարմար էր օգուտը ընդարձակելու. ուստի ընտրութեանց մէջ այդ կէտին մտադրութիւն դարձուեցաւ, որպէսզի բոլորը Կ. Պոլսոյ եւ Նիկոմիդիոյ վիճակներէն չըլլան: Դպրեվանքի գլխաւոր նպատակն էր կուսակրօն եկեղեցականութեան զարկ տալ, վասնզի անկէ պիտի ըլլային վիճակները կառավարողներ եւ դպրոցական յառաջդիմութեան ոյժ տուողներ, բայց գլխաւոր նպատակը միակ նպատակ չէր, զի եկեղեցական ծառայութեանց համար պէտք էր զարգացնել քահանաներ եւ կրօնական հմտութեամբ ու զգացմամբ վարդապետներ ալ ունենալ, մանաւանդ գաւառներու համար: Ծրագիրը այնպէս կազմուած էր որ առաջին եռամեայ շրջանը աւարտողը բաւական ըլլար քահանայութեան եւ վարժապետութեան պաշտօններուն, ուստի առաջին շրջանին վերջը` հրաւէր պիտի կարդացուէր աշակերտներուն կուսակրօն եկեղեցականութեան մտնելու եւ սարկաւագ ձեռնադրուելու, եւ միայն հաւանողներ պիտի պահուէին եւ մնացեալները պիտի արձակուէին, յանձնարարելով որ եթէ ոչ ամուսնաւոր քահանայութեան գոնէ վարժապետութեան մտնեն: Միանգամայն թէպէտ խիստ քննութեամբ կարողներ կ՚ընտրուէին, բայց առաջին տարւոյ վերջն ալ փայլուն ապագայ չխոստացողներ պիտի արձակուէին: Դպրեվանքը ուղղակի եկեղեցւոյ եւ ոչ թէ կարօտութեան օգնել նպատակ ունենալուն, աղքատի եւ որբի նպաստելու պարտքը չէր զգար, մանաւանդ թէ աւելի նպատակայարմար կը կարծէր լաւ ընտանիքներէ աշակերտներ ունենալ եւ ընծայացուներ պատրաստել: Աշակերտաց թիւ սահմանուեցաւ շուրջ 30, քսանը առաջին շրջանի եւ տասը երկրորդ շրջանի մէջ, երկու շրջաններէն միայն մէկ մէկ դասարան պիտի պահուէր, եւ իւրաքանչիւր երեք տարի երկրորդ շրջանը լրացնողներու տեղ նոր դասարան պիտի կազմուէր: Գործին զարկ տալու համար երկրորդ տարւոյն սկիզբը երկրորդ դասարանը բացուեցաւ, բայց երկու դասարան պահելու սկզբունքը չփոխուեցաւ: Աշակերտաց զգեստը առաջին շրջանին մէջ դպրոցական զգեստ էր, տաբատ եւ գօտեպինդ կարճ պատմուճան, եւ եկեղեցական ու պաշտօնական պարագայից համար դպիրի վերարկու, իսկ երկրորդ շրջանի սարկաւագներուն համար կատարեալ եկեղեցական զգեստ: Կերակուրը նախաճաշ մը առաւօտուն, կէսօրուան ճաշ` երկու պնակ կերակրով, նոյնպէս երեկոյեան ընթրիքին. ցուրտ եղանակներուն առաւօտուն թէյ ալ կը տրուէր: Ուսմանց ծրագիրը կը պարունակէր երեք լեզուներ, հայերէնը մատենագրութեամբ եւ քերթողականով, օտար լեզուները գրելու եւ խօսելու վարժութեամբ, աշխարհագրական եւ պատմական հմտութիւններ ընդարձակ, ուսողական եւ բնական գիտութիւններ բաւականաչափ, եւ ձայնագրութիւն: Իսկ կրօնական ճիւղը առաջին շրջանի մէջ ունէր Սուրբ Գիրք ու վարդապետութիւն, եւ երկրորդ շրջանի մէջ լեզուներու զարգացումէն զատ, իմաստասիրական եւ աստուածաբանական ճիւղեր, եկեղեցական մատենագրութիւն եւ օրէնսգիտութիւն եւ բեմբասացութիւն: Բոլոր ուսումներ, մանաւանդ եկեղեցականներ, լոկ տեսական հմտութեամբ չէին լրանար, այլ ճոխացած էին, ներածական եւ պատմական, ծիսական եւ դաւանական, քննադատական եւ քարոզչական վարժութիւններով: Աւարտական ճառը պիտի ըլլար քննական եւ ընդարձակ երկասիրութիւն մը, եւ շրջանաւարտները ազգային եւ եկեղեցական դպրութեանց եւ գիտութեանց վկայեալ մասնագէտի աստիճան եւ իրաւունք պիտի ունենային (00. ՕՐԱ. 183-184): Առ այժմ այս չափով Դպրեվանքի կազմութիւնը բացատրելէ ետքը, առաջիկայի կը թողունք արդիւնքը պատմել:

2942. ԱՇԸԳԵԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՕՐԵՐ

Աշըգեան Խորէն պատրիարքի առաջին գործը երկարօրէն բացատրեցինք, գործին կարեւորութիւնը նկատի առնելով, բայց պիտի չկարենանք նոյն կերպով յառաջ բերել իր գործունէութեան ուրիշ մասերը: Թէպէտ հետամուտ էր նա ամէն բանի մէջ կանոնաւոր ընթացք պահել, սակայն ինչպէս ըսինք գործնականէն աւելի վերացականին սիրահար ըլլալուն, տարաժամ կամ անսովոր ձեռնարկներով ստէպ ապարդիւն կը մնար: Կ. Պոլսոյ աթոռին դիրքը բաւական տարբերած է ուրիշ աթոռներու կերպերէն, եւ այդ ալ հնօրեայ սովորութեան զօրութիւն զգեցած է պարագայից բերմամբ: Կ. Պոլիս միշտ բազմաթիւ անպաշտօն եպիսկոպոսներ ունեցած է, որոնք կամ բնաւ իսկ պատրիարքարանէ չեն հեռացած, եւ կամ որեւէ թեթեւ պատճառով թեմերնին թողած եւ Կ. Պոլիս են եկած, ուր ժողովականութեամբ պաշտօն մը, եւ հանդիսադրութեամբ կամ հանդիսակցութեամբ օգուտներ կը ճարեն, եւ հանգիստ կեանք կը վարեն մայրաքաղաքի մէջ` ազգականաց կամ ծանօթից տուները, եւ ազատ կը մնան գաւառներու ձանձրութիւններէն ու նեղութիւններէն: Աշըգեան որ միշտ վանքի մէջ ապրած եւ այդ կեանքը երբեք վարած չէր, իսկոյն ձեռնարկեց եպիսկոպոսները գաւառները ղրկել եւ դիւրութիւններ զլանալ որպէսզի ստիպուին մայրաքաղաքը թողուլ: Եպիսկոպոսներ սովոր էին ամէնքն ալ աթոռ բազմիլ եւ գաւազան կրել եկեղեցական հանդիսութեանց ատեն, քանի հատ ալ ըլլան եւ նոյն իսկ պատրիարքի ներկայութեան: Աշըգեան այդ սովորութիւնը արգիլեց, որ 1888 նոյեմբեր 29-ին Սերովբէ Կիւլպէնկեանի այրի եւ Պատրիկ Կիւլպէնկեանի մայր` տիկին Հռիփսիմէի յուղարկաւորութեան (88. ԱՐԼ. 1473) գործադրուիլ սկսաւ, սակայն Երուսաղէմի պատրիարք Վեհապետեանի եւ նախկին պատրիարք Խրիմեանի վրայ չտարածուեցաւ, եւ Խորէն Նարպէյ եպիսկոպոսն ալ` իբրեւ բողոքոյ նշան` իր բերած գաւազանը ձեռքը ոտքի վրայ կանգնած կեցաւ բոլոր արարողութեան եւ Խրիմեանի խօսած դամբանականին ատեն: Աշըգեան իր մտքէն չդարձաւ եւ դեկտեմբեր 5-ի կրօնական ժողովին ալ որոշում տալ տուաւ (88. ԱՐԼ. 1478), բայց եպիսկոպոսներ չսեպեցին եւ ըստ առաջնոյն շարունակեցին, եւ Աշըգեան ալ չկրցաւ աւելի պնդել եւ իր ձեռնարկը հետեւանք չունեցաւ: Դարձեալ` եպիսկոպոսներ եւ վարդապետներ իսկ ո'ր եկեղեցի որ հանդիպէին, համարձակ քարոզ կը խօսէին, թէպէտ տեղւոյն քարոզիչը չըլլային: Այս ալ իբրեւ թեմակալութեան իրաւունքի հակառակ նկատելով, Աշըգեան սկսաւ պահանջել որ առանց իր արտօնութեան կամ հրամանին չկարենան քարոզել (89. ԱՐԼ. 1561), սակայն այս կէտին մէջ ալ չկրցաւ յաջողութիւն գտնել: Այդ մանրամասնութիւնները կը յիշենք միայն Աշըգեանի ձեռնարկներուն մէջ գործնականութեան կնիքին պակասը ցուցնելու համար, զի իր վերացական կամ տեսական սկզբանց հետեւանք էր, առանց գործին վերջաւորութիւնը կշռելու, անհեռատես ձեռնարկներ ընել եւ յետս կասիլ: Չենք գիտեր թէ արդեօք այդ ձեռնարկներու քաջալերուեցաւ ամէն նոր պատրիարքի շռայլուած գովեստներէflն, եւ իր պաշտօնավարութեան առաջին օրերուն իսկ բարեբախտութիւն ունենալով յաջող եւ փառաւոր պարագաներու հանդիպելէն, զի նոյեմբեր 13-ին Ղալաթիոյ Ս. Լուսաւորիչ (88. ԱՐԼ. 1459), եւ նոյեմբեր 29-ին Իւսկիւտարի Ս. Կարապետ (88. ԱՐԼ. 1466) եկեղեցիներու օծումներուն նախագահեց, որոնց նորոգութիւնները լրացած էին իր ընտրութենէն առաջ, առաջինը կեդրոնական վարժարանի խնամակալութեան ջանքով, եւ երկրորդը Աբիկ եւ Մաթոս Ունճեան եղբարց ծախքով: Աշըգեանի յաջողութեանց կարգին յիշենք նաեւ կայսերական զինանշան շքեղ Թուղրայի մը սուլտանին կազմէն պատրիարքարանի նուիրուիլը (89. ԱՐԼ. 1546): Խորէն պատրիարք օսմանեան հաւատարմութեան համբաւ վայելած էր կանուխէն, եւ այդ համոզմամբ ողջունած էին զինքն տաճկական լրագիրներն ալ (88. ԱՐԼ. 1426), զի անծանօթ չէր ժամանակին Ներսէսի ձեռնարկներուն հակառակ գաղափարներ յայտնած ըլլալը: Թերեւս այս եւ ասոր նման վկայութիւններ յորդորեցին կայսրը յիշեալ նուէրն ընել պատրիարքարանին, որ կրօնական նախարարութեան պաշտօնեաներու եւ բարապաններու ձեռքով բերուեցաւ 1889 մարտ 1-ին, կամ ելեւմտական 1305 տարեգլուխին օրը, եւ մեծահանդէս արարողութեամբ, երգերով եւ համբոյրներով, խնկօք եւ դպրօք, զետեղուեցաւ պատրիարքարանի դահլիճին ճակատը (89. ԱՐԼ. 1548): Յիշենք եւ պատրիարքական անդրանիկ կոնդակը, որ 1888 նոյեմբեր 20-ին կարդացուեցաւ մայրաքաղաքի եկեղեցիներուն մէջ եւ գաւառներ ալ յղուեցաւ: Կոնդակն ալ կը կրէ միեւնոյն զգացմանց կնիքը, որ կրօնասէր օծութեամբ գրուած մըն է, եւ պատրիարքին հոգին ու սիրտը կը ներկայացնէ, եւ իբր կնիք իր խօսից կը յիշէ եկեղեցին, հաւատքն ու աղօթքը, եւ անոնց վրայ կը հիմնէ իր խրատական յորդորները (88. ԱՐԼ. 1465 եւ 1467): Իսկ ոճն ու գրածը այն ըմբռնումը կու տային թէ գրագէտ պատրիարք մը ունենալնիս ակներեւ է (88. ԱՐԼ. 1469): Մելքիսեդեկի խնդիրն ալ իր մտադրութեան առարկայ եղաւ, եւ թէպէտ նա տեղապահութեան օրեր ըստ հաճոյս պատարագած էր (88. ԱՐԼ. 1407), բայց Խորէն չուզեց արտօնել մինչեւ որ նա անձամբ չվստահեցուց թէ յիշատակութեան ընդհանուր ձեւէն պիտի չշեղի, եւ Օրմանեանի յանձնեց պաշտօնապէս եւ լիազօր իրաւունքով հսկել 1889 ապրիլ 16-ին, Նոր Կիրակի օրը Գատըքէօյի Ս. Թագաւոր եկեղեցին պատարագելուն առթիւ (89. ԱՐԼ. 1584): Աշըգեանի դիտողութեանց առարկայ եղան նաեւ այն նորատեսակ հրատարակութիւններն, որոնք սկսած էին երեւան գալ արտասահման երկիրներու մէջ` օսմանեան կառավարութեան ժողովուրդին մէջ գրգիռ յառաջ բերելու դիտումով, իբր թէ այս ճամբով պիտի կարենային եւրոպական տէրութիւնները վճռական գործունէութեան ստիպել, եւ օսմանեան պետութիւնը խոստացուած բարենորոգումներու գործադրութեան բռնադատել (88. ԱՐԼ. 1470): Յարութիւն պատրիարք այդ երեւոյթները խոհական կերպով պետական մտադրութենէն հեռացնելու կը յաջողէր, իսկ Խորէն պատրիարք անոնց դէմ մաքառելու ձեւը նախադասելով, կարծես թէ եւս քանզեւս զայրացնելու առիթ ընծայեց, որով եւ պետական մտադրութիւնն ալ հետզհետէ շեշտուեցաւ, ինչպէս առաջիկային պիտի տեսնանք:

2943. ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆ ՅԵՐՈՒՍԱՂԷՄ

Յարութիւն պատրիարքի Կ. Պոլսոյ աթոռէն Երուսաղէմի աթոռը անցնելէն ետքը տարիի մօտ միջոց մը եւս Կ. Պոլիս մնացած ըլլալը յիշած ենք արդէն (§ 2936): Այդ յապաղումը միակ նպատակ ունէր գաւառներէ զինուորական տուրքին հետ գանձուած երեք դահեկանի պարտաւորեալ նուէրին, պետական սնտուկէն գանձուածը իրականացնել: Ինչպէս քանիցս յիշեցինք երկու գումարները խառն մտած էին պետական սնտուկները, եւ անոնց զտուիլն ու զատուիլը Գազազեան Յակոբ Փաշայի երախտիքն էր եղած` իր ելեւմտից նախարարութեան ատեն, սակայն վճարումները կարգադրելու ժամանակ չէր ունեցած, եւ Յարութիւն պատրիարք նոր նախարարին հետ գործելու պարտաւորուեցաւ: Գործը դիւրացնելու համար շարունակ դիմումներ ըրաւ կայսեր եւ մեծ եպարքոսին եւ բոլոր նախարարներուն եւ գործադիր պաշտօնեաներուն մօտ, եւ շարքը չընդհատեց, բայց եթէ երբ հնարաւոր յաջողութիւնը աւարտեց, մաս մը գումար հնչուն գանձելով, մաս մըն ալ Երուսաղէմի կառավարական սնտուկին վրայ փոխգիր ստանալով, ընդամէնն իբր 20. 000 օսմանեան լիրայի գումար մը ապահովելով (89. ԱՐԼ. 1590 եւ 1598), եւ վերջին մասն ալ առաջիկային թողլով կարգադրել (§ 2878 եւ 2923): Մայրաքաղաքի բնիկներէն զինուորական տուրք չէր գանձուեր, ուստի ընդհանուր ժողովով որոշուած էր պատրիարքարանի ձեռքով հաւաքել անոնց պարտաւորեալ նուէրը, եւ գործն ալ յանձնուած էր Երուսաղէմի պարտուց բարձման յանձնաժողովին. անոր հետ ալ Յարութիւն պատրիարք գործերն ու գանձումները լրացուց, որով յանձնաժողովին գործունէութիւնն ալ լրացաւ (89. ԱՐԼ. 1590): Այդ ձեռնարկներուն մէջ յամենայնի Յարութիւնի օժանդակ եղան փոխանորդ Սիմէոն եպիսկոպոս Սէֆէրեան եւ հրաւիրակ եկող Մամբրէ եպիսկոպոս Մարկոսեան, իր ընկերը Գէորգ վարդապետ Երէցեան: Իսկ ապագային կարգադրութեան եւ Երուսաղէմի պարտքին ջնջումը Յարութիւն պատրիարքի անձնական յաջողութեան կը մնար. եւ երանի~ թէ նա աչքը գոցած օրը աթոռը առանց պարտքի թողուր, եւ Յովհաննէս պատրիարքի ստացած օրհնութեանց արժանանար (§ 2703), ուսկից զրկեալ մնաց Եսայի պատրիարք (§ 2913): Յարութիւն Կ. Պոլիս անցուցած օրերը ազգային կեանքէ հեռու չմնաց, բայց վարչական միջամտութենէ զգուշանալով, բաւականացաւ հանդիսական եւ անպաշտօն մասնակցութիւններով: Վերջապէս երբ Երուսաղէմի համար ստիպողական գործեր չմնացին, իր մեկնելուն օրը որոշեց, եւ հրաժեշտի ողջոյններուն սկսաւ, եւ կայսեր եւ նախարարաց ալ այցելեց (89. ԱՐԼ. 1603-1604): Կ. Պոլիսէ մեկնիլը տեղի ունեցաւ մայիս 10-ին, Երեւման խաչի չորեքշաբթի օրը արտասովոր հանդէսով, ոչ միայն եկեղեցական եւ վարչական անձինք, այլեւ բիւր մը ժողովուրդ խռնուած էր Գումգաբու, պատրիարքներ փոխադարձ այցելեցին եւ ողջագուրուեցան, եկեղեցական երգեցողութիւններ եղան, եւ Յարութիւն` Արդ ահաւասիկ ես երթամ յԵրուսաղէմ եւ որ ինչ անդ ընդ իս անցանելոց է չգիտեմ ( ԳՐԾ. Ի. 22) բնաբանով սրտառուչ քարոզ մըն ալ խօսեցաւ Մայրեկեղեցւոյ բեմէն, եւ համակրանաց մեծ ցոյցերով եւ ընկերակիցներով Գումգաբուի նաւամատոյցէն շոգեմակոյկ նստելով եգիպտական ընկերութեան ուղեւոր շոգենաւը ելաւ, որ երեկոյեան դէմ մեկնեցաւ նաւահանգիստէն: Պատրիարքին կ՚ուղեկցէին Երուսաղէմի հրաւիրակներ Մամբրէ եպիսկոպոս եւ Գէորգ վարդապետ, եւ Փիլիպպոս եպիսկոպոս Նաճառեան որ իր վանքը կը վերադառնար, կրօնական ժողովոյ կողմէն Խորէն Նարպէյ եպիսկոպոս եւ Յակոբ Աշոտ վարդապետ, եւ քաղաքական ժողովոյ կողմէն բնիկ Երուսաղէմացի Յովհաննէս Թորոսեան եւ Արեւելք լրագիրի թղթակից Տիգրան Արփիարեան (89. ԱՐԼ. 1605): Ուղեւոր պատրիարքը պատուասիրուեցաւ միւս օր Տարտանէլ (89. ԱՐԼ. 1608), եւ 17-ին ու 18-ին Աղեքսանդրիա (89. ԱՐԼ. 1615), եւ 19-ին Յոպպէ, եւ վերջապէս 20-ին, երկրորդ Ծաղկազարդի նախընթաց շաբաթ օրը, մտաւ Երուսաղէմ ամենայն փառաւորութեամբ, եւ պետական ու ժողովրդական, ազգային եւ օտարազգի դասակարգերու պատգամաւորներով եւ հանրային եռանդուն ցոյցերով: Յոպպէի դուռնէն սկսեալ շքեղ թափօրով առաջնորդուեցաւ Մայրտաճարը, ուր ուխտը կատարելէ եւ ատենաբանելէ ետքը բազմեցաւ Ս. Յակոբայ առաքելական աթոռը, որուն երեքուկէս տարիէ ի վեր իրաւունքը ստացած էր: Բանախօսութիւններ եղան պատրիարքարանի դահլիճին մէջ Խորէն Նարպէյ եւ Սահակ Խապայեան եպիսկոպոսներէ եւ Յարութիւն Թորոսեանի կողմէ, եւ բազմաթիւ բաժակաճառեր արտասանուեցան 40 սեղանակիցներու մեծ հացկերոյթին ատեն (89. ԱՐԼ. 1618) եւ միաբանական սեղանին վրայ (89. ԱՐԼ. 1623): Յաջորդ շաբաթը բոլոր պաշտօնական այցելութիւններով անցաւ (89. ԱՐԼ. 1621), եւ հազիւ մայիս 30-ին կրցաւ պատրիարքը ձեռք զարնել վարչական գործերու (89. ՏՆՕ. 349):

2944. ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻ ՎԱՐՉՈՒԹԻՒՆԸ

Յարութիւն պատրիարք ձեռնարկած գործին նոր եւ ընթացքին խակ մէկ մը չէր, զի աթոռին եւ վանքին կառավարութիւնը ինքն կատարած էր Եսայիի եռամեայ բացակայութեան, եւ Կ. Պոլսոյ աթոռին վրայէն հսկած էր Երուսաղէմի ընդհանուր ընթացքին վրայ, եւ իբրեւ գործին ծանօթ ու փորձառու կ՚անցնէր անոր գլուխը: Ասով մէկտեղ Յարութիւն փոփոխութիւն մը չէր բերեր գործերուն ընթացքին, այլ Եսայիի օրէն սկսած եւ տեղապահութեան միջոցին շարունակուած ձեւն էր զոր գրեթէ անխախտ կը պահէր: Նոր կանոնագիրը որ իր գործակցութեամբ հաստատուած էր, տնօրէն ժողովոյ իւրովի մուծած ձեւը կը նուիրագործէր, եւ ինչ որ իրապէս գործածական էր` տիրապէս օրինական կը դառնար, եւ Վեհապետեանի նախագահութեամբ 1889 յունիս 19-ին ընտրուած տնօրէն ժողովը դարձեալ Ղեւոնդ Մաքսուտեանի եւ Գէորգ Երէցեանի անխուսափելի մասնակցութեամբ կը կազմուէր, որոնք իրենց մշտնջենաւոր օժանդակ ունէին Սահակ Խապայեան լուսարարապետ եպիսկոպոսը (89. ՄԻԱ. 467), եւ այս երեքն էին միշտ որ կացութեան կը տիրէին, եւ Յարութիւն ալ անոնց կը հետեւէր եւ կը հովանաւորէր, ինչպէս ըրած էր Եսայի: Ասով չենք ուզեր ըսել թէ ապիկարներու վրայ կը տարածէր նա իր հովանաւորութիւնը, այլ բաղձալի էր, որ իր գործին տէր անձ մը, ինչպէս ճանչցուած էր Վեհապետեանը, մտադրութիւն դարձնէր միանգամայն, թէ գործիչները անձնականը հանրայինին նախադասելու միտում ունէիflն, կամ թէ աթոռին շահը ամենայն ուղղամտութեամբ կը պաշտպանուէflր արդեօք: Մայիս 30-ի տնօրէն ժողովոյ գումարման մէջ Յարութիւն պատրիարք պետական սնտուկէն ձեռք անցուցած գումարներուն հաշիւը ներկայած էր, թէ 2880 լիրա հնչուն ստացած է, 7580 լիրայի փոխ գիր առած է Երուսաղէմի կառավարական սնտուկի վրայ, նոյնչափ մըն ալ յաջորդ տարին գանձելի, եւ 960 լիրայի ալ գանձումն յանձնած է փոխանորդին, որ է բովանդակ 19. 000 լիրա, ուսկից զատ կայ եւ ճշդուելիք մաս մըն ալ (89. ՏՆՕ. 350): Իսկ իր վարչական ծրագիրը կը պարզէր յունիս 19-ին միաբանական գումարման մէջ խօսած բացման ճառովը: Անցեալին վրայ վերապահութիւններով շնորհակալութիւն յայտնելէն ետքը, կը գովէր Կիրակոս պատրիարքի օրով պահուած խորհրդականաց դրութիւնը, եւ կը նախադասէր Եսայիի օրով մուծուած ժողովական դրութեան, թէպէտեւ նոյնն էր իր բերած նոր կանոնագիրին դրութիւնն ալ, որուն մէջ գուցէ տնօրէնի ձեռնհասութեան ընդարձակուիլը իբր խորհրդականաց դրութեան վերադարձ կը նկատէր. սակայն առաջ պատրիարքն էր որ խորհրդականները կը գործածէր, մինչ այժմ տնօրէնն էր որ պատրիարքը պիտի գործածէր, ինչպէս ինքն ալ կը խոստովանէր թէ իբրեւ պատրիարք չպիտի կարենամ բնաւ առանձինն գործել, այլ պիտի գործադրեմ ինչ որ միաբան կ՚որոշուի (89. ՄԻԱ. 465): Նախորդ պատրիարք Եսայիի գործերէն ինչ ինչ մեծ սխալ, եւ ինչ ինչ ամուլ եւ ապարդիւն կը հռչակէր (89. ՄԻԱ. 464), բայց չէր ցուցնէր թէ ինչոflվ ինքը կացութիւնը պիտի բարւոքէ: Իբրեւ նոր եւ գլխաւոր գործ մը` միաբանութեան կ՚առաջարկէր անձնական արդիւնքները յումպէտս չվատնել, այլ կալուածներ գնել կամ շինել, եւ ցորչափ կենդանի են օգուտը վայելել, այլ չվաճառել եւ չփոխանցել որ յետ մահուան աթոռին մնան (89. ՄԻԱ. 465): Յարութիւն պատրիարք այդ գաղափարը օրինակով ալ կը զօրացնէ, զի իր առաջնորդութեան եւ պատրիարքութեան ատենէն ձեռք բերած ու չվատնած եւ շահեցուցած դրամական կարողութիւնը, որ մինչեւ 20. 000 լիրայի մօտեցած կը կարծուի, ամբողջաբար Երուսաղէմի եւ Յոպպէի մէջ շինութեանց տրամադրած էր անդստին Եսայիի փոխանորդութիւնը վարած օրերէն սկսելով, եւ Կ. Պոլիսէ ալ շարունակելով, եւ միշտ յետ մահուան` աթոռին սեփականութիւն դարձնելու պայմանով: Յարութիւն բնական բերմամբ դրամական գործողութեանց սիրահար եւ յաջողակ անձ եղած էր, ինչպէս ճանչցուած էր եւ Մաքսուտեան ալ, եւ ասկէ կը յառաջէր որ երկուքը ձիրքով ու կիրքով իրարու կը մօտենային, Վեհապետեան Մաքսուտեանը գնահատող եւ Մաքսուտեանը Վեհապետեանի սիրելի կը դառնային, եւ Մաքսուտեանի դուռ կը բացուէր Վեհապետեանի միտքին ու կամքին տիրանալու: Նա օգտի եւ դարձուածքի փայլուն երեւոյթներ կը ցոլացնէր, եւ սա համակիր միամտութեամբ ներքինը թափանցելու պէտք չէր տեսնար, եւ չէր զգար կամ թէ չզգալ կը ձեւացնէր, որ երբ ինքը անձնականով վանքը կը ճոխացնէր, Մաքսուտեան ընդհակառակն վանքով անձնականը կը ճոխացնէր: Վեհապետեան թէպէտ 70 տարեկան էր երբ Երուսաղէմի վարչութիւնը կը ստանձնէր, բայց տակաւին միտքով արթուն, կամքով ամուր, գործով առոյգ, եւ բնութեամբ բուռն էր, բայց դրամական գործողութեանց առջեւ զիջող էր, եւ ահա թէ ի'նչպէս կը մեկնուի որ ոչ նուազ քան Եսայի համակերպող եւ հպատակող եղաւ եռեակին ազդեցութեան, որուն վերածուած էր նախկին հնգեակը (§ 2874), զի Վահան Յակոբեանէ ետքը Գաբրիէլ Անոյշեան ալ հետզհետէ իրականութեանց խորը թափանցելով եւ ընկերներուն վարած դերերը ստուգելով կը հեռանար իր նախկին ընկերներէն, թէպէտ միաբանութենէ չէր բաժնուեր, եւ անոր շահերէն չէր ուծանար, ինչպէս ըրած էր Յակոբեան, մանաւանդ թէ նախանձայոյզ մը կը դառնար զեղծումներու դէմ: Եռեակին առանձնայատկութիւններուն մտնելով, դիտելի է որ Խապայեան գրականի եւ վանականի տուած էր ինքզինքը, եւ Երէցեան յարաբերականի եւ ընտանեկանի հետամուտ էր, եւ Մաքսուտեան ազատ կը գտնէր առանձնականի եւ շահադիտականի ասպարէզը, եւ իրեն թողուած ազատութիւնը կը փոխարինէր միւսներուն սիրած եւ նախադասած գետինը ընդարձակելով անոնց առջեւ: Միաբանութեան գալով` երկու տարրներէ կը կազմուէր, հիները եւ նորերը: Հիներ իրենց չափաւորութեան մէջ ամփոփուած` մրցումէ կը խուսափէին ու ցայտուն խօսքերով կ՚օրօրուէին, իսկ նորեր տակաւին անփորձ եւ անձեռնհաս էին եւ կարողագունին կը հետեւէին: Յարութիւն պակսած չէր կարող նորահասներ ունենալու կամքէն, եւ այդ նպատակով Կ. Պոլիս եղած ատեն Երուսաղէմ ղրկած էր եւրոպական համալսարաններուն մէջ զարգացած Ջուղայեցի Թորոս Տէր-Իսահակեանը, եւ անոր ետեւէն ազգային եւ պատմական հմտութեամբը ծանօթ Մարկոս Նաթանեանը, սակայն տակաւին գործունեայ ասպարէզի մտնելու պատրաստներ չէին հասած: Յարութիւն բնական բերմամբ եւ բուռն բնաւորութեամբ դիւրաւ տիրապետուելու անձը չէր, բայց Մաքսուտեանի դարձուածները չլացուցին անոր տեսութիւնը, մանաւանդ որ այդ մասին անոր մրցակից ըլլալու կարողներ չէին գտնուեր իր ձեռքին ներքեւ, եւ ինքն ալ բաւական յոգնած, գործը բոլորովին իր ձեռքը անցունելու աշխոյժը չունէր, եւ կանոնական ձեւերու ալ յարգող էր, նոյն իսկ եթէ իր միտքին համաձայն չըլլային: Այդ կացութեան մէջ սահեցան Վեհապետեանի առաջին սաղիմական տարիները, որոնք իրաւ ի վերջոյ յեղաշրջեցան, եւ Մաքսուտեանի մասին իր տեսութիւնն ու դատողութիւնը փոխուեցան, սակայն այլեւս Վեհապետեանի կորովը բոլորովին կորած էր, եւ Մաքսուտեանի նպատակը լրացած էր: Եղելութեանց մանրամասնութիւնները թողունք առաջիկային:

2945. ՄԱԿԱՐԻ ՇԻՆՈՒԹԻՒՆՔ

Զանազան աթոռներու անցից մէջ ժամանակագրական համեմատութիւնը պահելու համար պահ մը նորէն կը դառնանք Էջմիածին, Մակարի կաթողիկոսութեան ժամանակ կատարուած գործերէն կարեւորագոյնները յիշատակելու: Սակայն կը կանխենք յայտնել թէ հետաքրքրաշարժ կամ նորալուր բաներ չունինք պատմել: Թէ Մակարի հանդարտ բնաւորութիւնը եւ թէ տարիքին պահանջը չէին ներեր անոր նորանոր ձեռնարկներ յուզել, կամ նորինորոյ ձեռնարկներ փորձել, այլ վարժարանաց եւ ճեմարանի մասին իր առաջին թափը գործածելէն ետքը (§ 2926 եւ 2927), բաւական սեպեց հսկել որ գործեր կանոնաւոր կերպով յառաջեն, բարեկարգութիւնը կարելի եղածին չափ հոգացուի, լաւ գիտնալով որ անգործադրելւոյն դիմել կարելին անարգել է, եւ կեղակարծ ձեռնարկներ հնարաւոր յաջողութիւնները կը ջլատեն: Մակարի շինարար գործերէն յիշատակենք երկուքը, տաճարին նորոգութիւնը եւ տպարանին հիմնարկէքը: Մայրտաճարի շինուածը ոչ միայն շատ մը բեդեկի կարօտ մասեր ունէր, այլեւ ճեղքեր եւ պատռուածքներ ամբողջ շէնքը վտանգեալ կը ցուցնէին, զի Մովսէս Տաթեւացի կաթողիկոսին կատարած նորոգութենէն ի վեր (§ 1645) ուրիշ նորոգութիւն տեսած չէր (88. ԱՐՐ. 288): Ուստի հարկ եղաւ ճարտարներու ձեռքով մանրակրկիտ եւ խղճամիտ զննութիւններ ընել տալ, որոնք կրկնուեցան եւ երեքկնեցան մինչեւ որ հաստատուեցաւ թէ հիմնապէս վնասուած չէ եւ կրնայ նորոգութիւն վերցնել: Նորոգուելիք մասերուն գալով` գլխաւոր երեք կէտեր նկատի առնուեցան. ներքին խոնաւութիւնը դարմանել, տանիքին հաստատութիւնը կատարել, եւ շուրջանակի ճեղքուած եւ տխեղծ մասերը նորոգել: Խոնաւութիւնը հետեւանք էր վանքին բակին մէջ հողին բարձրանալուն, եւ անկէ սկսան նորոգութիւնները, եւ 1888 ապրիլ 6-ին, Մեծպահոց հինգերորդ չորեքշաբթին եւ Մակարի ծննդեան 75-րդ տարեդարձին (88. ԱՐԼ. 1297) սկսաւ վանքին բակին հողը կանգուն մը ցածցնելու գործը, որով տաճարին յատակը շուրջանակի հողէն վեր մնաց, մինչ առաջ երեք ոտք սանդուխով կ՚իջնուէր, եւ ոտք մը սանդուխով վեր ելլելու վերածուեցաւ: Միքայէլ Սալամբէգեան ճարտարապետին յանձնուեցաւ գործը, եւ Ներսէս եւ Սարգիս եպիսկոպոսներ հսկող նշանակուեցան, եւ երբ հողին ցածնալուն պատճառով տաճարին առջեւ գտնուող գերեզմաններ երեւան եկան, Մաղաքիա եւ Մամբրէ եպիսկոպոսներ ալ աւելցուեցան, լռելեայն եւ զգուշաբար անոնք կարգադրելու համար: Տասը հազար մէթր քառակուսի է վանքին բակը, եւ անոր հողերը պարպելը, սալայատակները վերաշինելը, եւ շուրջանակի պատերուն պատուանդանները յարմարցնելը բաւական ընդարձակ գործ մըն էր, որ յաջողութեամբ լրացաւ 1888 ամառուան ընթացքին: Ծախքին համար ամէն կողմեր հրաւէրներ եւ յորդորներ գրուեցան եւ արդիւնաւոր եղան, զի Էջմիածին Հայ ազգին հոգին է, Հայ ազգին սիրտն է, նա ամբողջ ազգինն է, նա բոլոր եկեղեցեաց մայրն է (88. ԱՐՐ. 284, 287): Իսկ նոր տպարանի հիմնարկէքը ծագում առաւ Աստուածաշունչի տպագրութեան պէտքը զգացուելէն, զի Հայ աթոռի մը հսկողութեան ներքեւ հրատարակուած ամբողջ Աստուածաշունչ մը չկար Հայ եկեղեցւոյ պաշտօնէից եւ զաւակաց ձեռք: Սակայն Էջմիածնի տպարանը հին վարժարանի խարխուլ շէնքին մէջ զետեղուած էր, եւ ձեռաց մամուլներով միայն կը գործէր, եւ արագատիպ մամուլի համար հաստատուն շէնք անհրաժեշտ էր: Այսպէս ծագեցաւ ի հիմանց հաստատուն տպարան մը շինելու հարկը, որ հիմնուեցաւ վանքին բակէն դուրս, շէնքն ալ աւարտեցաւ 1889 հոկտեմբերին (89. ԱՐԼ. 1743), եւ բոլոր տպարանական պէտքերու համապատասխանող հաստատութիւն մը եղաւ: Բայց Աստուածաշունչի տպագրութիւնը չգործադրուեցաւ, զի գործադրութիւնը յանձնուած էր Օրմանեանի, եւ նա ալ կանուխէն մեկնած էր (§ 2927): Առաջիկային կրկնուած փորձերն ալ ապարդիւն մնացին, եւ ցարդ մեր եկեղեցին զուրկ կը մնայ իր իշխանութեամբ եւ հսկողութեամբ հրատարակուած Աստուածաշունչ մատեան ունենալէ, որ մեծ պակաս մըն է ստուգիւ: Իրաւ առաջին Ոսկանեան տպագրութիւնը Մայրաթոռոյ հրամանով եւ պաշտօնեաներով կատարուեցաւ, սակայն դժբախտաբար հարազատ Հայ թարգմանութեան վրայ կատարուած չէր (§ 1746): Տաճարի եւ տպարանի երկու գլխաւոր շինութիւններէ դուրս մասնաւոր նորոգութիւններ ալ տեղի ունեցան, սակայն տեղական մանրամասնութիւններով զբաղիլ մեր նպատակէն դուրս է:

2946. ՊԱՐԱԳԱՅԻՑ ՓՈՓՈԽՈՒԹԻՒՆ

Պատմութեանց հետեւողներուն նոր բան մը ըսած պիտի չըլլանք, եթէ յիշեցնենք, թէ ժամանակաց հանգամանքներ փոփոխական են դէմքերու եւ դէպքերու, պէտքերու եւ պարտքերու փոփոխուելուն համեմատ: Այս փոփոխութիւնները երբեմն անզգալի կերպով կը կատարուին, եւ երբեմն ալ յանկարծական կը յեղաշրջուին, ինչպէս եղան Հայութեան գործերը 1889-էն սկսելով, եւ յաջորդաբար աւելի շեշտուելով: Կանուխէն բորբոքած էր Հայութեան մէջ կացութիւնը բարւոքելու եռանդը, բայց միշտ օրինաւոր եւ սովորական ընթացքը պահելով, թէպէտ ըլլար տարբեր չափով եւ աստիճանով տարբեր անհատներու եւ տարրներու վրայ: Այդ եռանդը կրնար մշտատեւ եւ անհրաժեշտ ըլլալ մարդկային զգացմանց մէջ, այլ կան պարագաներ, որ բուռն կերպով կը սաստկացընեն զայն, երբ զանազան պատճառներ իրարու բարդուելով կ՚արծարծեն անոր տենչը, ինչպէս են, ներկայիս անգոհացուցիչ վիճակը եւ ապագային լաւանալուն ակնկալութիւնը: Իրօք ալ այս միջոցին այս տեսակ պարագաներ կը ճշմարտուէին յարաճուն նեղութիւններէն եւ զրկումներէն, եւ կը զօրանային ներսէն ու դուրսէն շռայլուած խոստումներով եւ յայտարարութիւններով, որոնք սակայն գործադրութեան չէին անցներ, եւ հետեւաբար իրականացնելու համար փորձեր կը յաճախէին եւ ստիպումներ կը փորձուէին: Այդ էր երեւումը եւ այդ էր միայն դիտումը, սակայն արդիւնքն ու հետեւանքը տարբեր կ՚ըլլային: Հայութեան վրայ իշխող երկու մեծ տէրութիւնները, օսմանեանն ու ռուսականը, այդ ճիգերուն մէջ ըմբոստութեան նշաններ եւ մեղադրելի շարժումներ կ՚երեւակայէին, եւ իբր թէ անոնք արգիլելու համար զրկումներ եւ զսպումներ ձեռք կ՚առնէին, որոնք կը զայրացնէին նորահաս եւ ձեռնարկու դասակարգերը, եւ սաստիկ խոհեմութեան ու զգուշաւորութեան կը մղէին հանդարտ դասակարգերը, եւ հայ հանրութեան ծոցին մէջ մրցումներ եւ երկպառակութիւններ կը յուզէին: Բնական էր որ Հայութեան երկու մասերուն գլուխը գտնուողներ, Մակար ի Ռուսաստան եւ Խորէն ի Տաճկաստան, խոհական եւ զգուշաւոր ընթացքը նախադասէին, ինչպէս բնական էր նաեւ որ ձեռնարկուներ եւ նորահասներ դժգոհ պիտի մնային երկուքէն ալ, եւ ազգին մէջ ասուլիսներ տարածուէին: Ցորչափ այս խօսքեր ու գործեր ու ձեռնարկներ երկու տէրութեանց սահմաններուն մէջ պարփակուէին, գուցէ տարածուելու դիւրութիւն չունենային եւ չափազանցելու խայծ չգտնային, բայց արտասահմանի դուռները բաց էին, ուր ոչ թէ լոկ դիւրութիւններ եւ գրգռութիւններ, այլեւ համարձակ հրատարակութիւններ եւ ուրիշ միջոցներ կը գտնային, եւ երկու տէրութեանց սահմաններուն մէջ ալ կը տարածուէին: Ահա համառօտագիծ պատկեր մը Հայութեան մէջ յառաջ եկած նորօրինակ երեւոյթներուն, եւ Մակարի ու Խորէնի մասին յայտնուած տարբեր դատաստաններուն բացատրութիւնը: Տաճկաստանի մէջ առանձնաշնորհմանց ամփոփման ձեռնարկները, եւ Ռուսաստանի մէջ դպրոցական օրէնքներու սեղմումները այս պարագաներէ առաջ կու գային, եւ Մակար ու Խորէն կ՚ամբաստանուէին, թէ պէտք եղած չափով դիմադրութիւն չեն ըներ, թէ իրաւանց պաշտպանութեան մէջ կը տկարանան եւ բաղդատութիւններ ու զուգակշիռներ կը կատարուէին երկու աթոռներուն նախորդ եւ այժմեան գահակալներու միջեւ: Մակար տարիքով եւ Խորէն բնոյթով յուզումնալից ձեռնարկներէ հեռու, ներքին կարգադրութեանց կը հետեւէին, այլ եթէ Մակար իր արդարացումը կը գտնէր Ռուսիոյ տիրող օրէնքներուն մէջ, որոնք եկեղեցական իշխանութեան չէին ներեր արտաքին կացութեան գործերով զբաղիլ, այդ արդարացումը չէր գտնար Խորէն, որուն պատրիարքական իշխանութիւնը արտաքին կացութեամբ ալ զբաղելու իրաւասութիւն կու տար, եւ մանաւանդ Խրիմեանի եւ Վարժապետեանի օրերէն ասդին, քանի որ Տաճկաստանի կառավարութիւնն ալ անհակառակ ընդունած էր ընդհանուր բարեկարգութեանց մասին անոնց դիմումներն ու միջամտութիւնները, լսած էր անոնց գանգատները, խոստացած էր անոնց դարմանները, եւ հաղորդած էր իր ձեռք առած միջոցները: Իրօք ալ Խորէն պատրիարք իր մտադրութեան առարկայ ըրած էր միայն պատրիարքարանը (§ 2940), դիւանական գործառնութեանց կարգադրութիւնը (89. ԱՐԼ. 1587), ծննդոց եւ վախճանմանց արձանագրութիւնները (99. ԱՐԼ. 1620), առաջնորդութեանց յարաբերութիւնները (89. ԱՐԼ. 1744), ամուսնական խնդիրները (89. ԱՐԼ. 1749), դրամօժիտի դրութեան խափանումը (89. ԱՐԼ. 1746), առաջնորդներու ընտրութիւնն ու եպիսկոպոսացումը, վանքերու մատակարարութիւնը (89. ԱՐԼ. 1821), եւ եկեղեցականաց պաշտօններուն եւ պարտքերուն մասին պատրաստած ծրագիրը (89. ԱՐԼ. 1904), եւ ներքին կարգադրութեանց համար հրահանգներ եւ շրջաբերականներ կը տեղացնէր, մինչ բարեկարգութեանց գործադրութեան, հարստահարութեանց դադարման եւ միջազգային օժանդակութեանց կէտերը իր տեսութենէն կը վրիպէին, եւ իրեն ընթացքին վրայ դժգոհութիւնները կը սաստկացնէին ժողովուրդին որոշ մէկ բաժինին մէջ, եւ մինչեւ զայրոյթի աստիճան կը բարձրացնէին: Ի լրումն այս պարագայից` գաւառներէ յուզիչ լուրեր կը հասնէին հետզհետէ, եւ Տարոնոյ պատուհասը դարձած Մուսա պէյը դատաստանով կ՚արդարանար եւ տեղը դառնալ կ՚արտօնուէր, եւ յեղակարծ գոյժ մըն ալ Կարինէն կու գար, ուր յունիս 18-ին իսլամ տարրը Հայոց վրայ յարձակում գործած էր աննշանակ կասկածներու պատճառով, եւ արիւնոտ դէպքի տեսարաններ կը պարզուէին ( §ԳՆ. Բ. 9), չնայելով որ միւս կողմէ Հայեր կը բանտարկուէին: Վիճակին առաջնորդը Գէորգ Իւթիւճեան վարդապետ, որ 1890 մարտ 18-ին նոր հասած էր պաշտօնատեղին, այլյայլմէ եղած, երեք ամիսէն ոտքի փոշին թօթուելով կը մեկնէր եւ յուլիս 24-ին Կ. Պոլիս կը մտնէր: Վարչութիւնը անոր հեռանալուն վրայ Խարբերդի առաջնորդ Ղեւոնդ Շիշմանեան եպիսկոպոսը Կարին կը փութացնէր պարտուպատշաճը գործելու եւ վիճակին գլուխ անցնելու: Բայց մայրաքաղաքը այդ լուրերով կը յուզուէր, եւ պատեհէն օգտուելու մտադրութիւն ունեցողներ զայն շփոթութեան մատնելու կը ձեռնարկէին:

2947. ԳՈՒՄԳԱԲՈՒԻ ԴԷՊՔԸ

Վերեւ տրուած տեղեկութիւններ բաւական էին կռահել տալու թէ շփոթութեան մը նախօրէքին կը գտնուէր մայրաքաղաքի հայաբնակութիւնը, եւ իրօք ալ այն տեղի կ՚ունենար 1890 յուլիս 15-ին, Վարդավառի դիմացի կիրակին, որ միանգամայն Տաճկաց Գուրպան պայրամին առաջին օրն էր: Նոյն օր կանուխէն կը սկսին Գումգաբու հաւաքուիլ խումբ խումբ ազգայիններ, ընդհանրապէս գաւառացիներ, եւ գաղտնի կուսակցութեան մը յարողներ, որ 1887 դեկտեմբերին Ժընէվի մէջ հրատարակուիլ սկսած Հնչակ ամսաթերթին անունէն ( §ԳՆ. Ա. 127) Հնչակեան կոչուիլ սկսած էին, եւ 1890 տարւոյ սկիզբէն մայրաքաղաքի մէջ ըմբոստ եւ յանդուգն ցոյցերու ձեռնարկող վարիչ մարմին մը կազմած էին ( §ԳՆ. Բ. 7): Այդ մարմինին համոզմամբ իբր թէ մայրաքաղաքի մէջ ցոյց մը` պիտի կարենար Եւրոպան միջամտելու եւ Թուրքիան գործելու բռնադատել. ուստի կ՚որոշեն այդպիսի ցոյց մը կազմակերպել ( §ԳՆ. Բ. 9-11), պահանջմնագիր մը կը պատրաստեն ժողովուրդին մէջ ցրուելու, եւ կը խորհին զայն յուզումնալից կերպով հրապարակ հանել, եւ պատրիարքին ձեռքով կայսեր ներկայացնել տալ: Ցոյցին գործադրութիւնը յանձերնին կ՚առնեն Յարութիւն Ճանկիւլեան Վանեցի եւ Համբարձում Պօյաճեան Հաճընցի, կեղծ անունով Կայծիկ եւ Մուրատ, այլ վերջին պահուն առաջինը կ՚ըլլայ թէ պահանջմնագիրը առաւօտեան ժամերգութեան ատեն Մայրեկեղեցւոյ մէջ կարդացողը, եւ թէ պատրիարքը մահուան սպառնալիքով եւ ատրճանակներու ցուցադրութեամբ դէպի կայսերական պալատը երթալու ստիպողը, մինչ երկրորդը ամբոխին մէջ դիտողի եւ հսկողի դեր կը վարէ: Մուսա պէյի գործը, Կարինէ եկած գոյժը, գաւառներէ տեղացող լուրերը, եւ կառավարութեան հետ վարուած պատրիարքարանի առանձնաշնորհութեանց խնդիրը, պատրաստուած ցոյցին հիմը կը կազմէին, եւ ամբոխը պահանջելու կը մղէին որ պատրիարքը իրենց առջեւն իյնայ եւ պահանջմնագիրը կայսեր ներկայացնէ: Յայտնի է որ նա չէր կրնար այս տեսակ պատրաստութեամբ կայսեր ներկայանալ, եւ կը ջանար գործին ձեւը փոխել եւ ամբոխը ցրուել, եւ մինչեւ իսկ խոստանալ միւս օրը պաշտօնական այցելութեան առթիւ գրուածը տանիլ ( §ԳՆ. Բ. 29): Այդ բուռն ցոյցերու կարգին կայսեր կողմէ չորսուկէս ամիս առաջ նուիրուած (§ 2942) զինանշանի վրայ կը խոյանար Ճանկիւլեան, ու վար առնելով կը ջախջախէր: Պատրիարքը ճարահատած եւ մահուան սպառնալիքին ներքեւ շուարած, բռնութեան հպատակելով տեղի կու տար, եւ ամբոխը հետը պատրիարքարանէ կը մեկնէր: Գիտցողներ կը հաւաստեն թէ պատրիարքական փոխանորդ Ներսէս վարդապետ Ասլանեան ցոյցին պատրաստութեան լուրն ունէր օրեր առաջ, բայց իբրեւ հեռաւոր պարագայ մը իմացուցած էր պատրիարքին, եւ սա ալ նոյն կերպով հաղորդած էր ոստիկանութեան նախարարին ( §ԳՆ. Բ. 43), բայց ճիշդ օրը պատրիարքին չէր զեկուցած, որ եթէ իմացած ըլլար, գուցէ նախազգուշական միջոցներ ձեռք առնէր: Գումգաբուի ժխորը լսելուն վրայ` ոստիկանութիւնը տեղւոյն վրայ կը հասնէր, երբ արդէն պատրիարքն ու ամբոխը դէպի Քատըրկա յառաջացած էին, գնացքը հասած տեղը կը կեցնէր, եւ պատրիարքը յոյնի մը մերձակայ տունը կը տարուէր, իրեն հետ Ճանկիւլեանն ալ, որ պատրիարքին պաշտպանութեան դերը ստանձնած էր, ամբոխէն 27 գլխաւորներ կը ձերբակալուէին ( §ԳՆ. Բ. 117), եւ նոյն տան մէջ հարցաքննութիւններ եւ հետազօտութիւններ կը սկսէին, որոնց կը նախագահէր Տէրվիշ փաշա` կայսեր յատուկ հրամանով զի կայսրը որ նոյն պահուն պայրամի հանդիսական արարողութեանց մէջ կը գտնուէր, եւ պահ մը շուարած էր կարծելով թէ մի' գուցէ տաճկական խլրտում մը ըլլայ, հազիւ կը հանդարտէր երբ Հայոց կողմէ մասնակի շարժում մը ըլլալը կը ստուգուէր: Ասով մէկտեղ նոյն ժամայն ոստիկանութեան նախարար Քեամիլ պէյը պաշտօնանկ կ՚ըլլար, ժամանակին արթուն չգտնուելուն համար եւ դատաստանի կ՚ենթարկուէր, եւ Նազըմ պէյ անոր կը յաջորդէր (90. ԱՐԼ. 1950): Եկեղեցւոյ մէջ թուղթ կարդացողը եւ թուղրան կոտրողը կը փնտռուէին, իբրեւ շարժումին պետերը, նոյն իսկ Ճանկիւլեանի առջեւ, որ հանդարտօրէն նստած էր պատրիարքին մօտ, մինչեւ որ երկուքն ալ նոյն իսկ ինքն եղած ըլլալը ականատեսներէն կը վկայուէր, եւ նա ալ ձերբակալութեան եւ հարցաքննութեան կ՚ենթարկուէր պատերազմական ատեանի առջեւ եւ սպարապետի նախագահութեամբ ( §ԳՆ. Բ. 47-51), մինչ լրագիրներ Գումգաբուի մէջ անտեղութիւններ տեղի ունեցած ըլլալէն աւելի բան չէին կրցած գրել (90. ԱՐԼ. 1949): Աշըգեան իր բնակարանը դառնալէն ետքը ինքզինքը տկար եւ հիւանդ զգալով, միւս օր յուլիս 16-ին դրան գործակատարին միջնորդութեամբ պայրամի շնորհաւորութիւնը կը մատուցանէր կայսեր եւ նախարարաց (90. ԱՐԼ. 1951), եւ քանի մը օր ետքը յուլիս 20-ին պատրիարքութենէ հրաժարականը կը հաղորդէր մեծ եպարքոսին (90. ԱՐԼ. 1954): Ակնյայտնի էր որ Աշըգեանի հրաժարականը այս պարագայից մէջ չէր կրնար ընդունուիլ կառավարութենէն, ինչպէս յուլիս 28-ին իրեն ալ կը հաղորդուէր (90. ԱՐԼ. 1961), բայց Աշըգեան հրաժարականը կը կրկնէր յուլիս 31-ին (90. ԱՐԼ. 1963), եւ այս անգամ Գազազեան Յակոբ փաշա նախարարին կը յանձնուէր զինքն համոզել (90. ԱՐԼ. 1963), բայց Աշըգեան կը պնդէր: Միւս կողմանէ սաստիկ հետապնդութեամբ յառաջ կը տարուէր զինուորական ատեանին դատավարութիւնը, եւ վերջապէս օգոստոս 8-ին վճիռը կը հրատարակուէր, որով Յարութիւն Ճանկիւլեան կամ Ճիհանկիւլեան մահուան, եւ կայսերական ներմամբ ցկեանս բերդարգելութեան, եւ ուրիշ երեք անձեր 15 եւ հինգ ալ 5 տարուան բերդարգելութեան կը դատապարտուէին (90. ԱՐԼ. 1969), 16 հոգի ալ անպարտ կ՚արձակուէին (90. ԱՐԼ. 1972) բայց ապագային համար սաստիկ սպառնալիքներ կը հրատարակուէին (90. ԱՐԼ. 1969): Նկատողութեան արժանի է որ դատապարտեալներէն երկուքը յոյներ էին: Դատապարտութեան հիմ կը կազմէր ապստամբութեան գաղափարը եւ Թուրքիոյ մէկ մասը օսմանեան իշխանութենէ հանելու նպատակը, զոր տաճիկ լրագիրներ ալ կը կրկնէին, թէպէտ այսպիսի գաղափարի կամ նպատակի մը գոյութիւնը թէ ամբաստանեալներուն կողմէն հերքուած էր ( §ԳՆ. Բ. 108-110), եւ թէ հայ լրագիրները կը բողոքէին (90. ԱՐԼ. 1960): Դատապարտելոց Կ. Պոլիսէ մեկնիլը տեղի ունեցաւ սեպտեմբեր 15-ին ( §ԳՆ. Բ. 151) Խաչի պահոց հինգշաբթիին, եւ տարբեր բերդաքաղաքներ որոշուած էին իւրաքանչիւրին, իսկ Ճանկիւլեանի վիճակած էր Աքքեայի կամ հին Պտղոմայիսի խիստ բանտը:

2948. ՀՐԱԺԱՐԱԿԱՆ ԵՒ ՊԱՏՐԻԱՐՔԱՐԱՆ

Աշըգեանի երկրորդ հրաժարականի մերժումը իրեն հաղորդուեցաւ օգոստոս 8-ին (90. ԱՐԼ. 1970), բայց նա երրորդ անգամ հրաժարագիր մատոյց օգոստոս 16-ին (90. ԱՐԼ. 1975), որչափ ալ ըսողներ կային թէ հրաժարականի խնդիրը փակուած ըլլայ (90. ԱՐԼ. 1972), սակայն խնդիրը աւելի ընդարձակութիւն առած էր, զի ոչ եւս Գումգաբուի դիպուածն էր անոր դրդիչը, այլ պատրիարքարանի առանձնաշնորհութեանց սեղմումը կամ զլացումը, որով կը զբաղէր Յունաց պատրիարքարանն ալ, եւ որուն համար Հայոց պատրիարքարանի համագումար եւ խառն ժողովներ ալ յաճախ գումարումներ կ՚ունենային, եւ կրօնից նախարարութեան հետ յիշատակագիրներ կը փոխանակուէին, վարչական մարմիններն ալ պատրիարքը կը քաջալերէին հրաժարականին վրայ պնդել, եւ Ընդհանուր ժողովն ալ հրաժարականի խնդիրը ճարտար կերպով կը յետաձգէր, մինչեւ որ գլխաւոր խնդիրը լուծման մը յանգէր (90. ԱՐԼ. 1975): Օգոստոս 19-ին կայսեր գահակալութեան տարեդարձը պիտի տօնուէր, ուստի երկու օր առաջ կայսերական հրաման մը նախարարութեան կը պատուիրէր Հայոց պատրիարքարանի պահանջներուն վերջ տալ հնարաւոր գոհացումներով, եւ այդ նպատակով յանձնաժողով մը կազմել, ինչպէս որ կանուխէն այդ մտադրութիւնը Տատեան Յարութիւն փաշայի միջնորդութեամբ ալ պատրիարքին հաղորդուած էր: Իսկ 18-ին թիկնապահ մը պատրիարքը պալատ կը հրաւիրէր (90. ԱՐԼ. 1977), ուր կայսերական քարտուղար Սիւրէյա փաշա պաշտօնապէս կը հաղորդէր եղած կարգադրութիւնները, եւ մանաւանդ գաւառացի Հայերուն անդորրութեան եւ ապահովութեան համար ձեռք առնուած միջոցները, որոնց մասին պատրիարքը գոհութիւն յայտնելով յանձն կ՚առնէր հրաժարականին վրայ չպնդել եւ պաշտօնավարութիւնը շարունակել, եւ 19-ին շնորհաւորութեան ուղերձին հետ շնորհակալութիւն ալ կը մատուցանէր կայսեր առաջին սենեկապետին ձեռքով, ինչպէս նախընթաց օրէն խառն ժողովոյ անդամներուն ալ ծանուցած էր (90. ԱՐԼ. 1976): Յունաց պատրիարքարանը` հաստատուն ելք մը ձեռք ձգելու համար` կը շարունակէր առանձնաշնորհութեանց բանակցութիւնները, իսկ կառավարութիւնը բաւական կը սեպէր եւրոպական տէրութեանց մօտ դեսպաններուն ծանուցանել Հայոց պատրիարքարանի խնդիրներուն կարգադրուած ըլլալը (90. ԱՐԼ. 1980): Ընդհանուր ժողովն ալ օգոստոս 24-ին եղած բանակցութեանց եւ թղթակցութեանց ծանօթանալէ ետքը հրաժարականի խնդիրը փակուած կը նկատէր, մինչ միւս կողմէն Հայոց եւ Յունաց պատրիարքարաններու խնդիրներուն համար որոշուած պետական յանձնաժողովին պաշտօնապէս կը լսուէր (90. ԱՐԼ. 1983): Բայց յանկարծ համագումարի տեղեկատու յիշատակագիրին կրօնից նախարարութենէ ետ դարձուիլը միտքերը կը շփոթէր, եւ պատրիարքը կրկին վերադարձնել կը պարտաւորուէր (90. ԱՐԼ. 1985), եւ վրդովելէն դարձեալ հրաժարականի միտքը կը յղանար, յանձնաժողովի հրաւէրին չէր պատասխաներ, եւ սեպտեմբեր 1-ին նոր հրաժարական մը կը ղրկէր կառավարութեան, եւ երեսփոխանութեան ալ կը հաղորդէր (90. ԱՐԼ. 1989): Աշըգեան աճապարած էր պալատան քարտուղարին բերանացի յայտարարութեանց վրայ գրով շնորհակալութիւն մատուցանել, եւ երբ պաշտօնական գործողութիւնք խոստումներուն համապատասխան չէին եղած, դժուարին կացութեան մատնուած կը գտնուէր, եւ նոր հրաժարականով կը ջանար կացութիւնը դարմանել: Վարչական կրկին ժողովներու ատենապետութեանց հրաժարականներն ալ այդ միջադէպին հետեւանքն էին, մինչ միւս կողմէն Մուսա պէյ որ Մուշ դառնալու համար ճամբայ ելած էր, հսկողութեամբ ետ կը բերուէր (90. ԱՐԼ. 1989): Կացութիւնը տակաւ կը կնճռոտէր պետական յանձնաժողովին կողմէ Հայոց խնդիրներուն համար կտրուկ որոշում չտրուելովը, որուն կը հետեւէր վարչութեան խմբովին հրաժարականը (90. ԱՐԼ. 1993): Սեպտեմբեր 7-ին Ընդհանուր ժողով կը գումարուէր, որուն նախապէս կը հաղորդուէր պետական պաշտօնագիր մը որ որեւէ ցոյցի դէմ սպառնալիքներ կը յայտնէր, քանի որ պետական յանձնաժողովը, եւ Աշըգեանի պատրիարքութիւնը հիմնովին խախտած տեսնելով անոր հրաժարականը կ՚ընդունէր 47 ներկայից 37 քուէով, իսկ վարչութեան հրաժարականը կը մերժէր (90. ԱՐԼ. 1995), թէպէտ վարչութիւնը չէր յօժարեր գործի գլուխ դառնալ: Պատրիարքական փոխանորդ Ասլանեան վարդապետն ալ ինքզինքը մեղադրանաց ենթարկեալ կը տեսնէր, եւ նա ալ հրաժարականով կը քաշուէր (90. ԱՐԼ. 2026), եւ գործադիր իշխանութեան ոչ մի ներկայացուցիչ չէր մնար պատրիարքարանի մէջ, եւ միայն եկեղեցական համագումարը մերթ ընդ մերթ կը գումարուէր, թէպէտ սահմանադրապէս ոչ մի գործադիր իրաւասութեան տէր չէր: Կառավարութիւնն ալ կը զգար այդ անկերպարան գիրքին վերջ տալու ստիպողականութիւնը, եւ հիմ մը ունենալու համար պետական յանձնաժողովի նիստերը յաճախակի կը կրկնէր, որպէսզի պաշտօնական ծրագիրի մը վրայ քալած ըլլայ: Յունաց պատրիարքարանն ալ իր պահանջումներն ունէր, սակայն նա զերծ էր Հայոց պատրիարքարանին կողմէ առջեւ դրուած բռնադատական եւ հարստահարական գործերէն, եւ պարզապէս իրաւասական կէտեր էին, որոնք դիւրաւ իրենց լուծումը կը գտնէին, իսկ Հայոց առաջարկները քաղաքական պարագաներ ալ ունէին, եւ կասկածներու տեսակէտով կը նկատուէին, եւ կացութիւնը կը կնճռոտէին: Յուլիս 15-ի դիպուածը չէր մոռցուած եւ ոստիկանութիւնը, ապստամբողական շարժումի մը դիմաց գտնուելու իրական կամ ենթադրական կասկածի հիմամբ, ձերբակալութիւնները կը շարունակէր, եւ որեւէ ազգային երգի թերթ մը կամ կուսակցական թղթիկ մը բաւական կ՚ըլլայ աննշանակ անհատներ դատարաններու առջեւ հանելու եւ դատապարտութեան ենթարկելու, միշտ Թուրքիոյ մի մասը օսմանեան կառավարութենէն անջատելու կարծեցեալ յանցանքով, եւ այս նպատակին դէմ կազմուած օրինական յօդուածին զօրութեամբ (90. ԱՐԼ. 2036, 2048, 2051), թէպէտ ոչ ամբաստանեալներ եւ ոչ ամբաստանութեան ծառայող փաստեր այսպիսի գաղափարներ չէին պարունակեր, եւ հայաբնակ գաւառներու աղէտալի կացութիւնը բարեկարգութիւն մտցնելու դիտումէն անդին չէր անցներ: Հայ տարրին դարաւոր նախընթացը, եւ օսմանեան տարրին եւ կառավարութեան հետ սերտ սիրով եւ գործունեայ շահով կապուած ըլլալը պէտք էր այլապէս թելադրէր գործի գլուխ գտնուողները (90. ԱՐԼ. 2049, 2062), եւ գոնէ առերեւոյթ խոստումներով սիրաշահելու, եւ ոչ թէ անհիմն խոստումներով ուծացնելու եւ խրտչեցնելու, որ հարկաւ աւելի միտքերը շփոթելու պիտի առաջնորդէր: