Ազգապատում. հատոր Գ

3128. ՉՈՐՐՈՐԴ ՊԱՏՈՒԻՐԱԿՈՒԹԻՒՆ

Երուսաղէմի խնդիրը գործնական որոշման մը յանգած չէր կեդրոնական վարչութեան կողմէ Դուրեանի տեղապահութեան օրերը, ի բաց առեալ Յովհաննէսեան եպիսկոպոսի առաքումը, որուն այդ նպատակին յարմար անձը չըլլալը յայտնի էր, եւ Երուսաղէմէ հասած լուրեր ( ՏՂԿ. Զ. 2) եւ կառավարութենէ հաղորդուած տեղեկութիւններն ալ ( ՏՂԿ. Զ. 7) նոյնը կը հաստատէին: Հանրութեան աչքը Իզմիրլեանի պաշտօնի գլուխ անցնելուն վրայ հաստատուած էր, որպէսզի իբրեւ իրողութեանց ներքնապէս ծանօթ եւ իբրեւ արի գործող մը, կտրուկ որոշմամբ կնճիռը արմատաքի լուծէր, ինչպէս իր նամակով ալ այդ ակնկալութիւնը բացատրած էր (08. ՄՆԶ. 2290): Իզմիրլեան հոկտեմբեր 31-ին գործի սկսած, նոյեմբեր 7-ին քաղաքականին տեղեկութիւններ կը հաղորդէր ( ՏՂԿ. Զ. 2), եւ 8-ին նոյն տեղեկութիւնները երեսփոխանութեան կը կրկնէր ( ՏՂԿ. Զ. 1) եւ Յարութիւն պատրիարքի հրաժարականը մերժելով ( ՏՂԿ. Ը. 3) պատուիրակութիւն մը յղել կ՚որոշուէր, եւ 14-ին Իզմիրլեան պատուիրակի ընտրութիւնը կ՚առաջարկէր, եւ հետզհետէ հրաժարողները փոխանակելով, հազիւ դեկտեմբեր 10-ին վերջապէս կը նշանակուէին ( ՏՂԿ. Զ. 9) Յակոբ-Աշոտ եպիսկոպոս Փափազեան եւ Գէորգ Ֆիքրի Աճէմեան ու Հայկազուն Պէկեան: Առաջինը Յովհաննէսեանէ ոչ նուազ տկար եպիսկոպոս մը, եւ միւսները դատական եւ երկրագործական նախարարութեանց կարող եւ բարձր պաշտօնեաներ, նոյն միջոցին պետական պաշտօնով Զմիւռնիա եւ Եգիպտոս գտնուող, բայց ընդհանրապէս ազգային խնդիրներու մէջ նոր եւ անտեղեակ անձեր: Միեւնոյն ատեն Երուսաղէմի կանոնագիրին վերաքննութեան համար վեց անդամներով յանձնաժողով մը կը կազմուէր ( ՏՂԿ. Զ. 5) որ անմիջական դարման մը չէր, եւ ընդհանուր ժողովէ ալ նոյն նպատակով յանձնաժողով մը կազմուած ըլլալուն դիւրութենէ աւելի դժուարութեան պատճառ կրնար ըլլալ: Ընտրուած պատուիրակութիւնը, զոր չորրորդ կը կոչենք, իբր Մանկունիի եւ Ֆէսճեանի պատուիրակութեան (§ 3067) անմիջապէս յաջորդող, զանազան կողմերէ հասնելով Յոպպէ կը միանար, եւ 1909 յունուար 23-ին հոն առաջին նիստ կը գումարէր ( ՏՂԿ. Է. 1) վարչական հրահանգը բանալով կ ՚ ընթեռնուր ( ՏՂԿ. Է. 1) պարունակութեան կը տեղեկանար ( ՏՂԿ. Ը. 4-11), եւ իր խորհրդածութիւններովը գրի կ՚առնէր, եզրակացնելով թէ կարելի պիտի չըլլայ հրահանգը բաւարար գործադրել, զոր եթէ կեդրոնը չընդունի, յակամայս պիտի ստիպուին գործէ քաշուելու ( ՏՂԿ. Է. 12-14): Պատուիրակներ յունուար 25-ին ուշ ատեն Երուսաղէմ կը մտնեն ( ՏՂԿ. Է. 15), որ է ըսել Իզմիրլեանի պատրիարքութեան անցնելէն երեք ամիս ետքը, եւ պատրիարքութենէ դադարելէն քանի մը օր առաջ, մինչ շատ աւելի արագ եւ ազդու գործողութիւն մը կը սպասուէր Իզմիրլեանի գործունէութենէն եւ Երուսաղէմի աթոռին եւ վանքին վրայ ծանրացած տարադէպ եղելութեանց մասին կազմած համոզումէն եւ ունեցած մտադրութենէն: Պատուիրակութեան գործողութեանց դառնալով, վանք մտնալնին խաղաղ կ՚անցնի, եւ եկեղեցական արարողութեամբ կ՚ընդունուին, ինչպէս սովորութիւն է բոլոր նոր հասնող եպիսկոպոսներուն ընել ( ՏՂԿ. Է. 15): Պատուիրակները չէին կրցած Յոպպէ գտնուողներուն կեանքի վտանգը երաշխաւորել, որ միասին Երուսաղէմ գալու վստահանային ( ՏՂԿ. Ը. 12), ուստի իրենք առանձինն առաջ անցած էին, եւ հասնելնուն առաջին օրն իսկ իրենց պաշտօնագիրերը Յարութիւն պատրիարքի կը յանձնէին, որ միաբաններու ներկայութեան բարձրաձայն կարդալ կու տար, բայց երկար խօսքի չէր մտներ տկարութիւն պատճառելով ( ՏՂԿ. Ը. 13): Յունուար 26-ին Յովհաննէսեան եպիսկոպոսի հետ կը տեսակցին, որ իր չէզոք մնալը կը յայտնէ, իր պաշտօնը անուանական դատելով: Տնօրէնի անդամներուն այցելութիւնը կ՚ընդունին, որոնց կողմէն Տէր-Կարապետեան իբր ատենապետ կը յայտարարէ, թէ վանքը հանդարտ վիճակ մը ունի, թէ խռովութիւն հանողներ փախած են, եւ թէ միաբանութիւնը յանձնաժողովի պաշտօնին դէմ առարկութիւն ունի ( ՏՂԿ. Է. 13), աւելցնելով իսկ, դուք վախեցէք մենէ, մենք ոչ ոքէ կը վախնանք ( ՏՂԿ. է. 16): Յունուար 27-ին դարձեալ պատրիարքին կը ներկայանան, բայց խօսակցութեան չմտած ժողովականներ եւ միաբաններ ներս կը խուժեն, պատրիարքը կ՚այլայլի, եւ ալ կը նեղուիմ կոր ըսելով ամէնքն ալ կ՚արձակէ. իսկ միաբանութեան մէջ լուր կը տարաձայնուի թէ պատրիարքը քննիչները քովէն վռնտեր է: Յունուար 28-ին փոխանորդ Եղիա Յովհաննէսեան առանձինն կը հրաւիրեն, որուն ետեւէն ուրիշներն ալ կու գան եւ պատուիրակութեան հրահանգը տեսնալու խնդիրը կը յարուցանեն, որուն հարկաւ պատուիրակներ չպիտի կարենային համակերպիլ ( ՏՂԿ. Է. 17-18, Ը. 14): Միանգամայն ելից կերպ մը գտնելու համար 29-ին Յովհաննէսեան եպիսկոպոսի միջնորդութեամբ պատրիարքէ առանձինն տեսակցութիւն կը խնդրեն, եւ ըստ այնմ 30-ին կը հրաւիրուին, բացատրութիւններ կու տան, հրահանգը պատրիարքին կը հաղորդեն, որ ժողովականներէ եւ միաբաններէ քանիներ կանչելով կը յայտարարէ. պէտք է առանց ընդդիմութեան ամէնքն ալ համակերպին յանձնաժողովին կարգադրութեանց, եւ հրահանգ տեսնել ուզողներուն կը սաստէ թէ իրենց չպատկանիր հրահանգը, ինքը կարդացած է: Պատուիրակները նոյն օր տնօրէն ժողովէ կը հրաւիրուին, ուր իրենց դարձեալ կը հաղորդուի թէ միաբանութիւնը կը պահանջէ, եւ ժողովն ալ օրինաւոր կը դատէ, որ չձեռնարկած հրահանգը հաղորդեն: Պատուիրակներ կը պատասխանեն թէ իրենք միաբանութիւնը քննելու պաշտօնով եկած են եւ ոչ թէ միաբանութենէ քննուելու համար, եւ ժողովին պնդելուն վրայ կը հեռանան, եւ չվստահանալով իրենց գիրերն ու հեռագիրները Երուսաղէմի պաշտօնատանց յանձնել` Յոպպէ կը յղեն Կ. Պոլիս լուր հասցնելու համար, զի աղմկայոյզներ ոչ միայն նամակ ու հեռագիր ձեռք կը ձգէին, այլեւ պատուիրակներու կեանքին դէմ սպառնալիքներ կը խօսէին, եւ Յակոբ եպիսկոպոս փետրուար 1-ին վարժարանական հանդէսէ մը ելած ատեն, ատրճանակը ձեռքը երիտասարդ մը զինքը կը դիմաւորէ, այս քեզի համար է գոչելով ( ՏՂԿ. Ը. 16-19): Պատուիրակներ վերջապէս համոզում կը գոյացնեն, թէ վանքը զեղծարարներու, լրտեսներու, սինլիքորներու որջ մը դարձած է ( ՏՂԿ. Ը. 20), թէ անոնց գործունէութեան մէջ ի հեռուստ տրուած ծրագիրներու ազդեցութիւնը կը տեսնուի, եւ թէ շահակից ու ձրիակեր քաղաքացիներու գործակցութեամբ ու կեղծ ուխտաւորներու ներկայութեամբ կը զօրանան անոնց ձեռնարկները: Քանի մը օր եւս կը շարունակեն հնարաւոր միջոցներով պաշտօննին գործադրելու եղանակ գտնել, բայց ամէն կողմէ իրենց դէմ յայտնապէս ցոյցեր կը տեսնեն, սպառնալիքներ կը բազմապատկուին վատ եւ տմարդի միջոցներով, իրենց կեանքին դէմ դաւաճանութեան նշաններ կը նշմարեն, եւ համոզուելով թէ այլեւս անկարելի եղած է իրենց Երուսաղէմ մնալը, փետրուար 6-ին բարեկենդանի վերջին ուրբաթ օրը, հասնելէն 12 օր ետքը, Յոպպէ կը դառնան, եւ այնտեղէն ամէն կողմ պէտք եղած հեռագիրները կու տան. Յարութիւն պատրիարքի ալ կը տեղեկացնեն թէ միայն կատարեալ ապահովութիւն հաստատուելէ ետքը Յոպպէ գտնուողներն ալ պիտի կարենան վանք դառնալ եւ քննչական գործողութիւնները կատարուիլ ( ՏՂԿ. Ը. 22-23): Փետրուար 8-ին ընդարձակ տեղեկագիր մը կը յղեն վարչութեան Իզմիրլեան պատրիարքի հասցէին, որ 10-ին պաշտօնէ կը դադրէր եւ ընդունելու չէր հասներ, որուն մէջ եղելութիւններն ու իրենց ընթացքը բացատրելէ ետքը, իբր անմիջական պայմաններ կ՚առաջարկեն. 1. Յարութիւն պատրիարքի կարող եւ ազդեցիկ եկեղեցական փոխանորդ մը նշանակել: 2. Եղիա Յովհաննէսեան, Կարապետ Տէր-Կարապետեան եւ Եսայի Կարապետեան վարդապետները, Գէորգ Ճանսըզեան ու Գրիգոր Պահլաւունի աբեղաները, եւ Գէորգ Եօթնեղբայրեան սարկաւագը անմիջապէս Երուսաղէմէն վտարել: 3. Դրամատուներու եւ տեսչութիւններու արգիլել տնօրէն ժողով ըսուած մարմինին որեւէ վճարում ընել, ստուգուած ըլլալով որ 3000 ոսկի ձեռք անցուցած եւ յումպէտս վատնած են: 4. Իսպառ չէզոքացնել քաղաքացւոց ազդեցութիւնը, եւ դադրեցնել վանքին վրայ բեռ ըլլալնին ( ՏՂԿ. Ը. 12-26): Միւս կողմէ կ՚որոշեն Յոպպէ սպասել մինչեւ կեդրոնին նոր հրահանգը:

3129. ԱՊԱՐԴԻՒՆ ՓԱԿՈՒՄԸ

Պատուիրակներ Յոպպէ հասնելնէն երկու օր ետքը, փետրուար 10-ին, Յարութիւն պատրիարքի ստորագրութեամբ եւ 8-ին տրուած հեռագիր մը կը ստանան Երուսաղէմէ, որով կը յայտարարէր, թէ միաբանութիւնն ու տնօրէնը իրեն հրահանգներուն հակառակ վարուած չեն, թէ վանքին օգտին համաձայն գործուած է, եւ թէ Յոպպէ գտնուող եւ իրեն կոչին չանսացող միաբանները չի ճանչնար ( ՏՂԿ. Է. 37): Այդ հեռագիրը նոյն Յարութիւն պատրիարքի յունուար 30-ին իրենց ներկայութեամբ յայտնած կարծիքներուն բացարձակապէս հակառակ ըլլալուն, այդ հակասութիւնը շեշտող ընդարձակ հեռագիրով մը կը պատասխանեն. իսկ Յոպպէ գտնուող միաբաններուն դառնալուն համար, եւ պատուիրակութիւնը շարունակելու համար կառավարական երաշխաւորութեամբ ապահովութեան պէտքը կը յայտնեն ( ՏՂԿ. Է. 38), եւ նոյն իմաստով կառավարութեան ալ կը հեռագրեն ( ՏՂԿ. Է. 39): Յարութիւն պատրիարքէ պատասխան չեն առներ, Յովհաննէսեան եպիսկոպոսէ տեղեկութիւն կը խնդրեն, որ փետրուար 17-ին իրենց հեռագիրին Երուսաղէմ հասած ըլլալը ծանուցանելով, եւ պատրիարքի գիտակցութեամբ պատասխանուած ըլլալը ստուգել չկրնալով, կը յաւելու թէ իրեն ալ սպառնացողներ պակաս չեն, եւ կը խնդրէ որ այլեւս իրեն խնայեն, որպէսզի կարենայ գոնէ եկեղեցական հանդիսութեանց նախագահելով ուխտաւորները մխիթարել ( ՏՂԿ. Է. 42): Պատուիրակներ թէպէտ հեռագիր եւ նամակ անպակաս կը յղէին կեդրոնին, սակայն պատասխան չեն ընդունիր, անշուշտ Իզմիրլեանի պատրիարքութենէ դադարելուն եւ Արշարունիի տեղապահութեան հաստատուելուն միջոցին հանդիպած ըլլալուն համար. բայց իրենք կը կարծէին թէ պատրիարքարանն ալ դժուարութեան բաղխած է, եւ ինչ ինչ պարագաներու եւ դարձուածներու տակ չկրնար վերջնական եւ վճռական որոշումներ տալ ( ՏՂԿ. Է. 48): Այդ համոզումը պատուիրակներու եւ Յոպպէ գտնուող միաբաններու վրայ ալ կ՚ազդէ, ուստի նախ Պէկեան կը մեկնի փետրուար 24-ին նախարարութենէ պաշտօնին վրայ հրաւիրուելուն համար ( ՏՂԿ. Է. 45), Յոպպէ գտնուող Տէրտէրեան, Գայըգճեան, Աճէմեան, Սամուէլեան ու Սարաճեան վարդապետները եւ Գազազեան, Պէքեարեան ու Սարգիսեան աբեղաները իրենց իրաւունքը ազգային վարչութեան առջեւ պաշտպանելու համար ստիպեալ Կ. Պոլիս երթալնին կը յայտարարեն 24-ին ( ՏՂԿ. Է. 46), եւ 26-ին կը մեկնին առաջին եօթները, իսկ Սարգիսեան վանք կը դառնայ անձնական կարգադրութեանց պատճառանքով: Նոյն օր 26-ին կը մեկնին Յակոբ եպիսկոպոս եւ Գէորգ Ֆիքրի պատուիրակներն ալ ( ՏՂԿ. Է. 48) զի իրենց պատուիրակութեան իրաւունքը հաւաքաբար եւ ոչ անհատաբար ըսուած էր ( ՏՂԿ. Է. 46), եւ Պէկեանի մեկնելով հաւաքականութիւնը կորած ըլլալուն` անգործ մնալու ստիպուած պիտի ըլլային: Երկու պատուիրակները Մէրսին կ՚ելլեն Ատանայ երթալու, իսկ եօթը միաբաններ ուղիղ կը նաւեն մինչեւ Կ. Պոլիս: Այսպէս ապարդիւն կերպով կը փակուի չորրորդ պատուիրակութիւնը, Երուսաղէմի վանքին վրայ նոր տիրապետող աղմկայոյզ խմբակին անորակելի ընթացքին հետեւանօք: Պատուիրակութիւնը յունուար 23-ին Յոպպէ բացուած եւ փետրուար 26-ին Յոպպէ գոցուած ըլլալով 34 օր տեւած է, որոնց միայն 12 օրը Երուսաղէմի մէջ, եւ միայն այն համոզումը տուած է, թէ Երուսաղէմէ վանքն ու աթոռը սաստիկ խառնակութեան մէջ կը գտնուին եւ բացարձակ ու բացառիկ կարգադրութեան կը կարօտին: Այդ կարգադրութիւնն ալ անշուշտ ազգային կեդրոնէն կը սպասուէր, իբրեւ գերագոյն ազգային իշխանութենէ, սակայն մենք կեդրոնին գործունէութեան չանցած Երուսաղէմի անցքերը քաղենք, ընդհանուր կացութեան մասին տեսութիւնները ճշդելու համար:

3130. ԵՐՈՒՍԱՂԷՄԻ ՄԷՋ

Պատուիրակներուն եւ Յոպպէ ապաւինած միաբաններուն մեկնելու մտադրութիւնը հազիւ թէ լսուեցաւ Երուսաղէմի մէջ, տենդոտ գործունէութեան դուռ բացուեցաւ վանքին տիրապետող կուսակցութեան առջեւ, որ հարկ սեպեց միաբանական զգացմանց եւ որոշմանց ձեւերով իր դիրքը ամրացնել, եւ բոլոր իրմէ բաժնուածները միաբանութենէ արտաքսեալ հռչակելով, աթոռին եւ ուխտին եւ վանքին բացարձակ տէր դարձած սեպուիլ եւ իր դիրքը ապահոված կարծել: Վերջին միաբանական ժողովը 1908 նոյեմբեր 24-ին հաւաքուած էր (08. ՄԻԱ. 39), եւ երեք ամիս էր որ նոր ժողով գումարուած չէր, որ է ըսել պատուիրակութեան ընտրուելէն մինչեւ գալը եւ գալէն մինչեւ մեկնիլը: Այդ ժամանակամիջոցին գործերը պարզապէս տնօրէն ժողովոյ հեղինակութեամբ կարգադրուած էին, եւ կ՚երեւի թէ տնօրէնը իր համախոհներուն վրայ կատարեալ վստահութիւն չունէր, որ միաբանական գումարումներէ զգուշացած էր: Երբոր պատուիրակներ եւ տարակարծիք միաբաններ Յոպպէ պիտի հեռանային, տնօրէնը իր յաղթանակը տարած եւ դիրքը ապահոված կը կարծէր եւ միաբանական ժողովները շատցուց, իր դիմումներուն օրինական ձեւ տալու համար: Այդ անցուդարձերուն գերագոյն վարիչը Կարապետ Տէր-Կարապետեան վարդապետն էր, տնօրէնի ատենապետը, որուն օգնական կը հանդիսանար Եղիա Յովհաննէսեան վարդապետ` իր պատրիարքական փոխանորդի կերպարանովը: Իսկ Յարութիւն պատրիարք իր անձնական տեսութիւնները առաջ տանելու անհնարութեան մատնուած, եւ դիմադրութեան անօգուտ ըլլալուն համոզուած, եւ բոլորովին անօգնական մնացած, անձնատուր հետեւորդի դերը կը վարէր: Նոր գործունէութեան շրջանը եւ միաբանական ժողովներու շարքը սկսաւ փետրուար 24-ին, միեւնոյն օրը որ Պէնկեան կը մեկնէր, եւ միաբաններ ու պատուիրակներ երկու օրէն մեկնելնին կ՚որոշէին (§ 3129): Սովորութիւն էր գումարմանց նպատակը եւ որոշուելիք կէտերը պատրիարքական պաշտօնագիրով ներկայել ժողովին, դարձեալ նոյն ձեւը պահուեցաւ, եւ Յարութիւն պատրիարքի ստորագրութեամբ տնօրէնին պատրաստած պաշտօնագիրը կարդացուեցաւ, որ կ՚առաջարկէր Երէցեան Գէորգ եպիսկոպոսի պատրիարքի օգնական նշանակուիլը, եւ արդէն կեդրոնին հաղորդուած կանոնագիրին (§ 3071) նորէն վերաքննուիլը: Երէցեանի վանք դառնալուն անհնարութիւնը կանուխէն, յունուար 16-ին, որոշած էր Խառն ժողովը, Երուսաղէմի հաշիւներուն քննութեան եւ այլ զանազան պատճառներով ( ՏՂԿ. Զ. 9), ուստի միաբանական որոշման (09. ՄԻԱ. 60) հեռագիրով կեդրոնին ծանուցուելուն վրայ խառն ժողովը մարտ 4-ին միեւնոյն անհնարութիւնը կրկնեց եւ հաղորդեց ( ՏՂԿ. Զ. 12): Իսկ կանոնագիրին վերաքննութիւնը դարձեալ նախաքննութեան յղուեցաւ (09. ՄԻԱ. 61): Միաբանական ժողովը պոռոտախօս յայտարարութեանց մէջ առատացաւ նախորդ տնօրէնի հասցէին եւ նախորդ գործիչներու մասին, մինչեւ իսկ դժգոհութեան եւ պարսաւանաց քուէ տուաւ Մանկունի եւ Ֆէսճեան պատուիրակներուն (09. ՄԻԱ. 61): Յաջորդ օրուան փետրուար 25-ի գումարման մէջ Վահան Քէշիշեան եւ Հմայեակ Երէցեան, երբեմն հեռացուածներ (§ 3071), ատենապետութեան ընտրուեցան (09. ՄԻԱ. 65). Տէրտէրեան, Գայըգճեան, Աճէմեան եւ Սամուէլեան միաբանութենէ վտարուած հռչակուեցան, իսկ մնացած միւս չորսերուն համար որոշեցին յարմար կարգադրութիւնը թողուլ յետագային (09. ՄԻԱ. 73), եւ անցան մեծ պանդոկին ապառիկ վարձքերուն գումարին վրայ եղած զեղչին խնդիրը յուզել (09. ՄԻԱ. 75): Մարտ 4-ի նիստը կանոնագիրին վերաքննութեան յատկացուցին, եւ վերջին խմբագրութեան վրայ (§ 3071) քանի մը փոփոխութիւններով աւարտեցին եւ փակեցին, որոնք էին նոյն այն կէտերը, որոնք ժամանակով իրենց կողմէ պաշտպանուած էին, բայց ընդունուած չէին (§ 3071). այսինքն է լուսարարապետութիւնը մշտնջենաւոր քառամեայի վերածել, լուսարարապետը տնօրէն ժողովի անընտրելի նկատել, միաբաններուն անձնական հասոյթները ի կեանս վայելելու իրաւունք տալ` առանց ուրիշի վրայ փոխանցել կարենալու, տնօրէնէ ամէն երեք ամիս համարատուութիւն պահանջել, բայց վանական հաշիւները հրատարակութեան չտալ, վերաքննութեան պայմանաժամն ալ 7-էն 5 տարիի իջեցնել (09. ՄԻԱ. 79): Այս փոփոխութիւններով նոր տպագրութիւն մըն ալ պատրաստուեցաւ, բայց կեդրոնական երեսփոխանութեան հաստատել տալու պայմանին նախ յիշատակութիւն չեղաւ, եւ վերջէն զանց ընելով գործածութեան սկսիլ որոշեցաւ (09. ՄԻԱ. 108): Մարտ 6-ի նիստը ապառիկ վարձերէն զեղչին եւ կեդրոնի մէջ Երուսաղէմի մասին խօսուած միտքերու եւ առաջարկներուն վրայ խորհրդածութիւններ անցաւ (09. ՄԻԱ. 83): Ապրիլ 11-ին դարձեալ ժողով գումարուեցաւ եւ սարկաւագներէն աբեղայութեան եւ ուրարակիրներէն սարկաւագութեան կոչելու որոշումներ տրուեցան (09. ՄԻԱ. 89-91), եւ պատրիարքի ստորագրութեամբ կեդրոնին դէմ նախարարութեան տրուելիք հեռագիրի մը օրինակը ընդունուեցաւ (09. ՄԻԱ. 95): Ապրիլ 14-ի նիստին մէջ Մաղաքիա եպիսկոպոս Տէրունեան հրաժարեալ միաբան` դարձեալ միաբանութեան ընդունուեցաւ (09. ՄԻԱ. 101), իսկ Սահակ աբեղայ Սարգիսեան եւ Յարութիւն սարակաւագ Մանավեան կարգալոյծ հռչակուեցան (09. ՄԻԱ. 104-105): Յիշած ենք արդէն թէ Սարգիսեան Կ. Պոլիս մեկնողներէն բաժնուած եւ վանք դարձած էր (§ 3129), ուր հասնելով մեղայագիր ալ տուած եւ իր գործերը կարգադրելու ժամանակ շահած էր, բայց յետոյ Դամասկոս ժամարար երթալու համար վանքէն մեկնելով, Յոպպէ հասնելուն տեղացւոց համաձայնութեամբ տեղւոյն տեսչութիւնը ձեռք կ՚անցունէր, զի Երուսաղէմէ նոր տեսուչներ ժողովուրդը չէին ընդունուեր, եւ տեսչութիւնը Սամուէլեանի մեկնելէն ետքը թափուր կը մնար, Իսկ Մանավեանն ալ ետեւէն հասնելով Սարգիսեանի օգնական կը դառնար, եւ այս էր կարգալոյծ հռչակուելուն պատճառը, թէպէտ իրենք ականջ չէին կախեր: Նոյն նիստին մէջ միաբանութենէ կը վտարուէին նաեւ Սարաճեան եւ Գազազեան եւ Պէքեարեան, որ Կ. Պոլիս մեկնած էին: Նոյն որոշումը կը տրուի Նշանեանի համար ալ, որ Կ. Պոլսոյ մէջ իր հին ընկերներուն միացած էր եւ վարձքերու զեղչին մէջ յանցաւոր կը նկատուէր: Կ՚առաջարկուի Կ. Պոլսոյ փոխանորդ Չիլինկիրեան Եղիշէ վարդապետն ալ միաբանութենէ վտարել, մեկնողներուն պաշտպան ըլլալուն եւ Երուսաղէմատան մէջ պատսպարելուն համար, սակայն նկատելով որ դժուար պիտի ըլլայ զայն Երուսաղէմատունէն հանել, առայժմ կ՚որոշեն ազդարարութեամբ գոհանալ (09. ՄԻԱ. 109): Երուսաղէմի մէջ կատարուած այս անցուդարձերուն քաղուածը, առանց ուրիշ խորհրդածութեան եւ մեկնութեան կը բաւէ ապացուցանել թէ ի'նչ աստիճան խառնակութեան եւ անղեակ կառավարութեան մատնուած էին աթոռն ու միաբանութիւնը, թէպէտ իրենք կը յաւակնէին պարծենալ, թէ վտանգներու առաջքն առնուելով, ինչպէս միւս պաշտօնէութիւնք, նոյնպէս ելեւմուտքը, ստացան սպասուած կանոնական ուղղութիւնը (09. ՄԻԱ. 113): Յայտնի կը տեսնուէր իրենց միտումը, որեւէ անկախ կացութիւն մը ստեղծել, եւ նուիրագործել այն շահախնդրական ուղղութիւնը որ Մաքսուտեանով մուծուած էր միաբանութեան մէջ, եւ որուն մասնակցութեամբ օգտուիլ կը կարծէին ամէն անոնք, որոնք կանոնական սեղմումներէ եւ օրինական պայմաններէ կը նեղուէին: Մինչեւ իսկ լսուած էր որ Մայրաթոռէ ալ բաժնուելով Կիլիկիոյ աթոռին հպատակութեան անցնիլ կը խորհէին ( ՏՂԿ. Ը. 28), ուր Խապայեան կ՚աթոռակալէր եւ պատրաստ էր պաշտօնապէս իրենց հովանաւոր ու պաշտպան կանգնիլ: Տեղեկութիւնները լրացնելու համար աւելցնենք թէ Յոպպէի մէջ Սարգիսեանի ներկայութեամբ կազմուած բացառիկ կացութեան վերջ տալու համար, կառավարիչ Սուպհի անձամբ Յոպպէ իջնելով` տեսուչ ընտրուած Գարեգին վարդապետ Սաքայեանը պաշտօնին վրայ կը հաստատէր, Սարգիսեան Կ. Պոլիս կը մեկնէր, իսկ Մանավեան տեղւոյն վարժարանին ուսուցիչ կը մնար, եւ Երուսաղէմի եւ Յոպպէի յարաբերութիւնները կը վերանորոգուէին: Յովհաննէսեան Գրիգորիս եպիսկոպոսն ալ զատկական տօնախմբութիւնները աւարտելով, իսկ ձեռնադրութիւն ընել յանձնառու չըլլալով` Երուսաղէմէ կը մեկնէր եւ մայիս 5-ին Կ. Պոլիս կը դառնար, եւ Երուսաղէմ դարձեալ առանց եպիսկոպոսի կը մնար (09. ԱՐԼ. 7092):

3131. ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍՈՅ ՄԷՋ

Երուսաղէմի վանքին մէջ տիրող խառնաշփոթ վիճակը պէտք էր կեդրոնական վարչութեան մտադրութիւնը հրաւիրէր, եւ շուտափոյթ կերպով ազդու եւ կտրուկ որոշմանց յանգէր, որպէսզի օր առաջ վերջանար անախորժ կացութեան տագնապը, սակայն այդ պէտքը բաղձանք կը մնար եւ սպասուած գործադրութիւնը չէր տեսնուեր: Իրաւ խնդիրը կնճռոտ եւ բազմակողմանի ըլլալուն լուրջ քննութեան կը կարօտէր, միանգամայն նոր պաշտօնի անցած Յովհաննէս Արշարունի տեղապահը` պարագայից անտեղեակ ըլլալով` չէր կրնար իսկոյն որոշման յանգիլ, սակայն այս պակասը շուտով կրնար լեցուիլ Իզմիրլեանի ձեռքով, որ ինչչափ ալ հպատակութեան փոփոխութեամբ եւ կաթողիկոսական հաստատութեամբ պատրիարքական աթոռը թողած էր, բայց ազգային գործերէ ձեռնթափ չէր եւ չէր կրնար ըլլալ, եւ յատկապէս սաղիմական խնդիրը խորապէս ուսումնասիրած էր, պէտքերն ու դէմքերը մօտէն տեսած ու զննած էր, եւ ազգային շրջանակի մէջ անդիմադրելի հեղինակութիւն կը վայելէր, տեղապահն ալ իր ձեռնադրածն էր, ուստի դիւրաւ կրնար պատշաճը թելադրել եւ գործադրութիւնը դիւրացնել: Նշանեան վարդապետն ալ, որ Երուսաղէմի շփոթներուն սկսիլը լսելով ետ դառնալը յապաղած էր, եւ շփոթներուն աճելովը բացակայութիւնը երկարած էր, եւ վերջապէս Երուսաղէմէ մեկնողներուն միացած էր, իբրեւ Իզմիրլեանի ներքին խորհրդակից եւ վստահելի գործակից, կրնար թէ' պատշաճը ցուցնել եւ թէ' գործադրութեան աջակցիլ, այսու հանդերձ տկար պատուիրակութեան մը յղուելէն եւ ձեռնունայն դառնալէն աւելի գործ մը տեսնուած չէր, եւ Երուսաղէմէ մեկնող միաբաններու խումբը կը ստիպուէր Կ. Պոլսոյ մէջ դեգերիլ, միաբանութեան օգուտն ու աթոռին պատիւը անձամբ վարչութեան առջեւ մղելու եւ պաշտպանելու համար: Մարտ 17-ին խառն ժողովը նախ լսած էր պատուիրակ Պէկեանը, որ դժուարութեանց եւ սպառնալեաց պատճառաւ գործ մը տեսնել կրցած չըլլալնին կը բացատրէր, եւ Յարութիւն պատրիարքի համար ալ տարիքին բերմամբ հեղինակութիւն չունենալը եւ մտային յեղյեղուկ վիճակ ունենալը կը վկայէր: Պէկեանէն ետքը նոյն օրը խառն ժողովին ներկայացած էին Յոպպէ հասնող եօթները, եւ կեանքի վտանգ զգալով վանքէ մեկած, եւ Ռէմլէ ու Յոպպէ մնացած, յուսահատութեան վիճակի մէջ Կ. Պոլիս եկած ըլլալնին յայտնած էին. Երուսաղէմի տագնապին վիճակը բացատրած, Մաքսուտեանի խնդիրը իբր սկզբնապատճառ ցուցած, եւ միաբանութեան ու ժողովուրդին ու կառավարութեան ընթացքին պատճառը շահակցական կապերն ըլլալը պարզած ( ՏՂԿ. Զ. 12): Կ. Պոլիս եկող եօթները Սարգիսեանի ետեւէն հասնելովը, Թելեանի Եգիպտոսէ գալովը, Նշանեանի իր հին ընկերներուն միանալովը, Չիլինկիրեանի իրենց պաշտպան հանդիսանալովը, եւ օդափոխութեան համար եկած Նիկողայոս Ֆրանկիւլեան վարդապետին իրենց յարելովը, տասնուերկուքի լրացած էին, եւ իրենց անհատական արժեքովն ալ պատկառելի խումբ մը կազմած էին, բայց տակաւին ոչ վարչութիւնը գործնական որոշում մը տուած էր, եւ ոչ Իզմիրլեան օգտակար թելադրութիւն մը ըրած էր: Եթէ իբրեւ արդարացում ընդունինք այդ միջոցին տեղի ունեցած մայրաքաղաքին քաղաքական կացութեան փոփոխութիւնը (§ 3115), եւ Ատանայի կոտորածը եւ անոր հետեւանքները (§ 3116-3120), պէտք չէ մտադրութենէ վրիպեցնել որ այս տագնապներէն առաջ փետրուար եւ մարտ ամիսները պարապի անցած էին, եւ պատուիրակութենէն երեք ամիս ետքը, միայն 12-ին, խառն ժողովոյ մէջ դարմանին վրայ կը խորհուէր, եւ տարօրինակ որոշմամբ մը, Յարութիւն պատրիարքը ամբաստանել, եւ ընդհանուր ժողովով դատապարտել եւ պաշտօնանկել, եւ աթոռը տեղապահի մը յանձնել կը մտածուէր (09. ԱՐԼ. 7036, եւ ՏՂԿ. Զ. 13): Եթէ պատուիրակութիւնը լաւ թափանցէր եւ վարչութիւնը լրջօրէն քննէր, պիտի տեսնէր որ Յարութիւն պատրիարքի վրայ յեղյեղուկ վիճակ ըսուածը եւ հեղինակութիւն չունենալը, ուղիղ միտքի եւ անօգնական վիճակի պայքարն էր, որ իր իրաւացի եւ ճիշդ տեսութեանց հանդէպ գործադրելու ոյժ եւ օգնութիւն չունենալը կ՚արտայայտէր: Ուղիղ տրամադրութիւնը եւ արդար վարչականութիւնը, ոչ Յարութիւնը ամբաստանելու եւ ոչ դատապարտելու եւ պաշտօնանկելու եզրակացութեան կրնային տանիլ, այլ ոյժ եւ օգնութիւն հայթայթելով ճշգրիտ միտքին եւ իրաւացի տեսութեանց իրականացման պէտք էր առաջնորդէին: Յարութիւն պատրիարքի մօտ ուղղամիտ եւ բանիմաց, ճարտար ու փորձառու օգնական մը պէտք էր աւելցնել, որով պատրիարքական հեղինակութեան եւ բազմամեայ արդիւնաւորութեան զօրութիւնը չէր ջլատուեր, եւ օգտակար ու արգասաւոր գործադրութեան ճամբայ կը բացուէր: Իզմիրլեան տակաւին Կ. Պոլիս էր երբոր մայիս 12-ի տարադէպ խորհուրդը վարչութեան ժողովին մէջ պաշտօնական ձեւ կը զգենուր, եւ հարկաւ եօթնեակներով ալ առաջ անպաշտօն խորհրդակցութեանց նիւթ եղած էր: Նա լաւ կը ճանչնար Վեհապետեանը, մօտէն գիտէր անոր միտքին ուղղութիւնը, տեսած էր նեցուկ եւ օգնական գտած ատեն ցուցած գործունէութիւնը, իրաւամբ կը սպասուէր իրմէ իսկութիւնը վարչութեան յայտնել եւ հեղինակօրէն պարտադրել. բայց որովհետեւ վարչութեան որոշած ձեւին գործադրութիւնը Իզմիրլեանի Կ. Պոլիսէ մեկնելէն ետքը տեղի ունեցաւ, մենք ալ անցնինք նախապէս անոր ուղեւորութեան պարագաները պատմել:

3132. ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՆԴԷՍՆԵՐ

Իզմիրլեանի կաթողիկոսական ընտրութեան Ռուսիոյ կառավարութեան կողմէն ընդունուած ըլլալը, թէպէտ 1909 յունուար 3-ին դեսպանատան կողմէ զեկուցուած էր (§ 3110), սակայն շատ մը ձեւակերպութեանց լրումը քանի մը ամիսներ եւս տեւեց, մինչեւ որ կայսերական հրովարտակը հրատարակուեցաւ ապրիլ 7-ին (09. ԱՐԼ. 7038), եւ անկէ ետքն է որ Մայրաթոռոյ հրաւիրակները, Գարեգին Սաթունեան Տփղիսի ու Աշոտ Շախեան Արցախի եպիսկոպոսներ, եւ Մեսրոպ Տէր-Մովսիսեան ու Բաբգէն Աղաւելեան վարդապետներ ճամբայ ելան Կ. Պոլիս գալու, ուր կը հասնէին մայիս 13-ին ( ՄՐԴ. 1): Նախընթաց կաթողիկոսական ընտրութեանց առթիւ սովորութիւն եղած էր Բերայի մէջ վայելուչ եւ ընդարձակ տուն մը յատկացնել նորընտիրին բնակութեան եւ ընդունելութեանց. բայց այս անգամ նախադասուեցաւ Բերայի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ կալուած եւ յարակից, Մկրտիչ Թօքաթլեանի վարած Սբլանտիտ կոչուած նորաշէն պանդոկը յատկացնել նորընտիրին եւ հրաւիրակներուն միանգամայն, իբր զի տակաւին նոր կը բացուէր եւ խռնուած չէր, եւ յարակից ճաշարանովը եւ եկեղեցւոյ բակին հետ մասնաւոր հաղորդակցութեամբը յարմար դիւրութիւններ կը ներկայէր: Հրաւիրակներ պարտուպատշաճ պատուով ընդունուեցան եւ յիշեալ պանդոկը առաջնորդուեցան: Իզմիրլեան մինչեւ վերջին օրեր Իւսկիւտարի Եէնիմահալլէ թաղը կը մնար, եւ Ս. Կարապետ եկեղեցին կը յաճախէր, ուր մայիս 10-ին Դպրեվանքի աշակերտներէն Մեսրոպ Նարոյեանի ու Ղեւոնդ Դուրեանի ու Գրիգորիս Պալաքեանի Ծայրագոյն Վարդապետութեան օրհնութիւն, եւ 14-ին Արմենակ Ինճէեան փաստաբանին քահանայական օծում եւ աբեղայական վեղար տուած էր, իր իսկ Մատթէոս անունով կոչելով զայն (09. ՄՆԶ. 2423, 2426), եւ 16-ին, շաբաթ օր, ինքն ալ Իւսկիւտարէ Բերայի պանդոկը կը փոխադրուէր ( ՕՄԱ. 278): Իսկ 17-ին Հոգեգալստեան տօնին օրը, որ Բերայի եկեղեցւոյն տարեկանաց օրն է, գահակալութեան հանդէս մը տեղի կ՚ունենար: Ժամերգութեան ատեն փառքիբարձունսէն առաջ կաթողիկոսը հանդէսով եկեղեցի կ՚իջնէր, հրաւիրակ եպիսկոպոսներ հայրապետական գաւազանն ու խաչը կը յանձնէին, Սաթունեան ծանուցման եւ բարեմաղթութեան ատենաբանութիւնը կը կատարէր, եւ նորընտիր ներկայ եկեղեցական դասակարգին պաշտօնական յարգանքը կ՚ընդունէր, ուսկից ետքը ինքն ալ պատշաճաւոր քարոզը կը խօսէր, Հայ Եկեղեցւոյ կեանքը պատկերացնելով եւ իր պարտականութիւնը բացատրելով ( ՄՐԴ. 1-3): Այդ առթիւ նոր կաթողիկոսին անունն ալ պատարագին մէջ առաջին անգամ կը յիշատակուէր: Ցերեկին ճոխ հացկերոյթ մը կը տրուէր ճաշարանին մեծ սրահին մէջ բազմաթիւ եկեղեցական եւ պաշտօնական եւ ականաւոր հրաւիրեալներով, որ ատեն սովորական բաժակաճառերը կը խօսուէին ըստ պատշաճի (09. ԱՐԼ. 7100): Պարագային պահանջած արարողութեանց լրման համար պէտք էր որ նորընտիրը հայրապետական պատարագ մըն ալ մատուցանէր, զոր դժուար եղաւ Հոգեգալստեան օրը կատարել, եւ ուրիշ կիրակի օր մնացած չըլլալուն, մայիս 21-ի հինգշաբթի օրուան թողուեցաւ եւ մեծահանդէս շուքով տեղի ունեցաւ Բերայի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ մէջ, թէ' բնակավայրին մօտ ըլլալուն եւ թէ' թաղին կեդրոնական դիրք ունենալուն պատճառով, բարձրաստիճան եկեղեցականներու, մեծամեծ ազգայիններու, պաշտօնական մարմիններու եւ դեսպանական անձերու ներկայութեամբ: Իզմիրլեան առիթ առաւ դարձեալ Հայ Եկեղեցւոյ եւ հայ ազգին վրայ տեսութիւններ յայտնել եւ մաղթանքներ ընել ( ՄՐԴ. 3-5):

3133. ՏԵՍԱԿՑՈՒԹԻՒՆ ՄԸ

Յատկապէս յիշատակութեան արժանի կը դատենք Իզմիրլեանի եւ Օրմանեանի տեսակցութիւնը, որ տեղի ունեցաւ մայիս 18-ին երկուշաբթի օր: Օրմանեան միանգամ եւ երկիցս Իզմիրլեանէ տեսակցութիւն խնդրելէ եւ զլացուելէ ետքը, այլեւս լռած էր եւ նոր հետապնդութիւն չէր ըրած (§ 3108), եւ ոչ իսկ երբոր մեկնելուն պատրաստութիւնները կը կատարուէին: Մայիս 14-ին Բերայի թաղականութեան ատենապետ Յակոբ Էսայեանի ձեռքով լուր ստացաւ Իզմիրլեանէ, թէ մինչեւ հիմա պարագաներ նպաստաւոր չէին տեսակցութեան, բայց Բերա իջնելուն երբ ուզէ գայ, սիրով կը սպասէ տեսակցիլ ( ՕՄԱ. 277): Օրմանեան պատասխանեց թէ որչափ ալ նա իր շատ մը գիրերուն տարի մը ետքը լոկ երկու տող պատասխան մը յղած է, հոգեւորական մխիթարութենէ զրկած է, եկեղեցականութեան դասակարգէն դուրս թողած է, համագումարէ եւ եպիսկոպոսաց հրաւէրներէ զրկած է, պատրիարքներու կարգէն պատկերը վերցուած է, սակայն չուզեր պատշաճից հակառակ գործել եւ հրաւէրները մերժել, միայն թէ կը փափաքի որ յարմար առիթը նա ինքն որոշէ ( ՕՄԱ. 278): Ասոր վրայ մայիս 18-ին Բերայի թաղականներէն Արտաշէս Ֆնտըգլեան պատրաստ կառքով եկաւ առաջնորդել, եւ ընդունելութիւնը սիրով եւ ողջագուրանօք սկսաւ: Տեսակցութիւնը երկու մաս ունեցաւ, առաջինին Էսայեան եւ Ֆնտըգլեան ալ ներկայ գտնուեցան: Օրմանեան շնորհաւորութիւններ յայտնեց եւ յայտարարեց թէ ի սրտէ կը փափաքիմ որ դուք յաջողիք որպէսզի մենք չձախողինք: Խօսքը դարձաւ Էջմիածնի վրայ, օսմանեան ազատութեան վրայ, անոր ապագային եւ հետեւանքներուն վրայ, երկրին կացութեան վրայ, եւ վերջապէս Իզմիրլեան ինքն ակնարկեց, թէ Օրմանեան ցաւած կրնայ ըլլալ եկեղեցիէ զրկուած ըլլալուն համար, եւ յարեց թէ չհամարձակեցաւ արտօնել` վախնալով որ տգեղ ցոյց մը տեղի կ ՚ ունենայ, որուն Օրմանեան պատասխանեց թէ պատրիարքական իշխանութիւնը եթէ ուզէր, կրնար իր անվայել դատած եղելութիւնները խափանել: Իսկ թշնամանաց արարքներուն համար ցաւ յայտնեց պաշտօնական շրջանակներէ ալ գործուելուն համար, աւելցնելով որ եթէ թշնամւոյն նախատեալ էր համբերէի արդեօք ( ՍԱՂ. ԾԴ. 13): Տեսակցութեան առաջին մասը փակուեցաւ թէյի պատուասիրութեամբ, ուսկից ետքը Էսաեան եւ Ֆնտըգլեան մեկնեցան ( ՕՄԱ. 280-281): Երկրորդ մասին մէջ Իզմիրլեան դարձեալ Օրմանեանը եկեղեցական եւ հոգեւորական մխիթարութենէ զրկելուն պաշտպանութիւնը սկսաւ կրկնել, միշտ տգեղ ցոյցի մը վախը առաջ դնելով, եւ ոչ թէ այդ բանին համար որեւէ արգելք մը նկատած ըլլալուն համար, եւ շատ մը փաղաքշական բացատրութիւններ աւելցուց, թէ արժանիքը կը ճանչնայ, թէ վստահ է որ շատ եւս ծառայութիւններ պիտի կարենայ ազգին ընծայել, թէ իմացեր է որ ժամանակին պէտք եղած հոգածութիւնն ու պաշտպանութիւնը պատրիարքն իրեն համար ըրեր է ( ՕՄԱ. 282), թէ ինքն պատրիարքին միջնորդութեամբ նորանոր փորձանքներէ ազատեր է ( ՕՄԱ. 283), թէ Օրմանեան օգտակար պաշտօնավարութիւն ունեցած է, թէ սահմանադրութեան վերաքննութիւնը արգիլելով` զայն անվնաս պահելը ազգովին երախտագիտութեան արժանի արդիւնք մըն է, թէ ամէնքը գիտեն որ շատ դժուարին պարագաներու դիմաց գտնուած է, եւ եզրակացնելով թէ ամէն բան շուտով կը փարատի եւ ճշմարտութիւնը կը յայտնուի ( ՕՄԱ. 285): Այդ երկրորդ մասին խօսակցութիւնները ժամի մօտ տեւեցին, որոնց մէջ Իզմիրլեան առիթ գտաւ ամբոխային ցոյցերու վրայ գանգատելու, ժողովականաց ընթացքը մեղադրելու, գործերու անկանոնութիւնը խոստովանելու, եւ Օրմանեանը մխիթարելու համար իրեն ալ թշնամանաց եւ հալածանաց ենթարկուած ըլլալը յիշեցնել, որոնց Օրմանեան կը պատասխանէր թէ ան արտաքիններէն թշնամանուած էր, մինչ ինքն ազգային պաշտօնական անձերէ եւ մարմիններէ գիտակցաբար կը թշնամանուէր: Տեսակցութիւնը միշտ միեւնոյն կէտերուն վրայ դառնալուն` Օրմանեան հարկ սեպեց հրաժեշտի ողջոյնը տալ նորէն դառնալու պատեհ չունենալուն, եւ սիրալիր եւ պատուադիր ձեւերով բաժնուեցան: Բերայի թաղականներ պահ մը իրենց խորհրդարանը հրաւիրեցին Օրմանեանը, եւ առաջիկայ հինգշաբթի հայրապետական պատարագին գտնուիլը առաջարկեցին, որուն Օրմանեան պատասխանեց թէ բոլոր եպիսկոպոսաց ցրուած հրաւիրագիրը իրեն յղուած չէ, եւ թէ տակաւին մինչեւ այս վերջին վայրկեանը եկեղեցի երթալու արգելքը իրեն առջեւ կը նետուի ( ՕՄԱ. 287): Այս տեսակցութեան իբրեւ յաւելուած ի դէպ է յիշել, թէ Ժամանակ լրագիրի խմբագրապետը մայիս 21-ի թիւին մէջ կը հրատարակէր, թէ Իզմիրլեան իրեն ըսած է թէ չէր կրնար որեւէ քարոզչական պաշտօն տալ Օրմանեանի քանի որ ամբաստանուած էր եւ թէ միայն քննութեան արդիւնքին վրայ կարելի է որեւէ բան տնօրինել, թէ Օրմանեանի ալ այսպէս խօսած է ( ՕՄԱ. 288): Տեսակցութեանս քաղուածը կրնայ ծառայել իբր լրումն այն տեղեկութեանց, զորս քաղեցինք Իզմիրլեանի եւ Օրմանեանի յարաբերութիւնները բացատրելու համար (§ 3108):

3134. ՊԱՇՏՕՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾԵՐ

Իզմիրլեանի հարկ էր Օրմանեան երկիրէն չմեկնած, օսմանեան կառավարութեան հրաժեշտի ողջոյնը տալ, եւ ըստ այսմ մայիս 21-ին, նոյն իսկ հայրապետական պատարագին օրը, փութաց կայսերական պալատ երթալ հրաւիրակներով եւ պատրիարքարանի ժողովներու ատենապետներով, կայսեր կողմէն ընդունուեցաւ, ուղերձ մը արտասանեց, որով Հայոց վրայ կայսերական հովանին կը խնդրէր, Ատանայի աղէտին ակնարկելով անոր հետեւանքներուն դադարելուն վստահութիւն կը յայտնէր, եւ իր մասին ալ ցուցուած մտադրութեան համար շնորհակալութիւն կը մատուցանէր: Կայսեր պատասխանն ալ յոյժ սիրալիր եղաւ, Հայոց մասին համակրանք վկայեց. ամէն ազգերու վրայ հաւասար խնամք ունենալը յայտարարեց, եւ հաւատարմութեան սկզբունքը յանձնարարելով` աւելցուց թէ պէտք է հոգեւոր պետերն ալ միեւնոյն ոգւով յորդորեն իրենց ժողովուրդները ( ՄՐՏ. 7): Այս առթիւ Իզմիրլեանի առաջին աստիճանի օսմանիէ եւ չորս հրաւիրակներու պատշաճ աստիճանով մէճիտիյէ շքանշաններ շնորհուեցան: Իզմիրլեան կայսեր այցելութենէն դառնալով` բարձրագոյն դուռ եկաւ մեծեպարքոս Հիւսէյին Հիլմի փաշային այցելութեան, ուր դարձեալ միեւնոյն յայտարարութիւնները կրկնուեցան: Իսկ Ատանայի աղէտին մասին եպարքոսը կը վստահեցնէր թէ կառավարութիւնը մէկ կողմէն հարկաւոր միջոցները ձեռք առած է արգիլելու համար նմանօրինակ դէպքերու կրկնութիւնը, եւ միւս կողմէն վճռած է յանցաւորները օրէնքի խստութեամբ պատժել ( ՄՐԴ. 8): Արտաքին գործոց նախարար Ռէֆաթ փաշայի մօտ ալ գնաց Իզմիրլեան, այլ անոր բացակայութեան պատճառով խորհրդական Մանուկ Ազարեանէ ընդունուեցաւ (09. ՄՆԶ. 2432): Իզմիրլեան կանխած էր ռուսական դեսպան Իվան Զինովիէվի ալ այցելել, եւ փոխադարձ այցելութիւնը ընդունած էր: Ըստ այսմ մայիս 21-ի հինգշաբթի օրը պաշտօնական գործողութիւններով անցաւ, իսկ մեկնելուն նախորդ ուրբաթ օրը, մայիս 22-ը, ազգային գործողութեանց յատկացուեցաւ: Այն օրը գումարուած ազգային ժողովը նշանաւոր եղաւ իր կատարած գործերով, զի միեւնոյն օր եւ միեւնոյն նիստին մէջ կատարուեցան նոր պատրիարքի ընտրութիւնը, եւ Երուսաղէմի տեղեկագիրին ներկայացումը եւ Իզմիրլեանի հրաժեշտի ողջոյնը: Երուսաղէմի տեղեկագիրին վրայ խօսիլը առայժմ զանց կ՚ընենք, վերապահելով անոր վրայ վերադառնալ նկատառութեան առնուելուն առթիւ: Երուսաղէմի եւ Իզմիրլեանի սերտ յարաբերութիւնը ծանօթ ըլլալով` ամէն ոք կը սպասէր Երուսաղէմի մասին Իզմիրլեանի տեսութիւնները լսել, եւ ինքն ալ յաճախ խօսած էր թէ կարեւոր յայտնութիւններ ունէր ընելու, թէպէտ լաւագոյն ըրած պիտի ըլլար եթէ Երուսաղէմէ դառնալէն ետքը եւ իր պատրիարքութեան միջոցին ըրած ըլլար այդ յայտնութիւնները, ազգային ժողովը եւ քննիչ յանձնաժողովը լուսաբանած, գործադրելու կերպերը որոշած, եւ իրականացման աշխատած, եւ ոչ թէ անկողմնակալութիւն ցուցադրելով ներել Երուսաղէմի մէջ սկսած շփոթները, եւ սպասել մինչեւ այն օրը այլեւս խնդիրին միջամտելու առիթ պիտի չունենար: Իսկ նոյն օր այդ նիւթին մասին խօսածները խնդիրին լուծուելուն օգնութիւն մը չէին բերեր, զի նոր յայտնութիւններ չէին յիշեալները, թէ հաշուականէ զատ վարչական զեղծումներ ալ գործուած են Երուսաղէմի մէջ, թէ կեդրոնը իրաւունք ունի Երուսաղէմի գործերուն միջամտելու, թէ միայն ներքին գործերն են որ Երուսաղէմի պատրիարքին իշխանութեան պիտի թողուին, եւ թէ ի'նչ կերպով պարտքեր կը շատնան սաղիմական մատակարարութեան մէջ, բոլորն ալ յանձնաժողովոյ տեղեկագիրին մէջ յիշուած կէտեր: Իրմէ կը սպասուէր որ խնդիրին լուծման ձեւն ու կերպը ցուցնէր, եւ ոչ թէ պարզ իղձ մը արտայայտել թէ գոհ պիտի ըլլայ եթէ Էջմիածնի մէջ իմանայ թէ արդար վճիռ մը տրուած է: Իզմիրլեանէ սպասուածը արդար վճիռին համար գոհ ըլլալը չէր, այլ արդար վճիռը իրեն ձեռքով տուած ըլլալ եւ չներել որ իրականանային Երուսաղէմի մէջ այն տխուր անցքերը, զորս համառօտիւ քաղեցինք (§ 3130): Իսկ հրաժեշտի ճառը գոհունակութիւն եւ շնորհակալութիւն էր Երուսաղէմէ դառնալէն ետքը ցուցուած պատիւներուն եւ նորէն պատրիարք ընտրելուն համար, եւ խոստում որ Էջմիածնի մէջ ալ սիրտով միացած պիտի մնայ Տաճկահայոց շահերուն, որոնց համար երկար տարիներէ ի վեր աշխատած է (09. ԱՐԼ. 7105 եւ 09. ՄՆԶ. 2433):

3135. ԴՈՒՐԵԱՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ

Մայիս 22-ին կատարուած պաշտօնական գործերուն գլխաւորը պատրիարքական ընտրութիւնն էր, որուն Իզմիրլեան յատկապէս կը հետապնդէր որ ինքը չմեկնած կատարուի, եւ միանգամայն կ՚աշխատէր որ ընտրեալը Դուրեան Եղիշէ եպիսկոպոսն ըլլայ, զոր իբր իր հաւատարիմ ձեռնասունը կը նկատէր, եւ անոր ընտրութեամբը կը յուսար Տաճկահայոց վրայ իր ազդեցութիւնը մշտնջենաւորել: Ընտրելեաց ցանկը կազմելու համար համագումարի նիստը տեղի ունեցած էր 20-ին, եւ 30 ներկաներէ քուէարկուած 15 անուններէն առաջին եօթներն եղած էին, Եղիշէ Դուրեան 24, Հմայեակ Դիմաքսեան 20, Յովհաննէս Արշարունի 17, Ստեփանոս Յովակիմեան 13, Տրդատ Պալեան 12, Գէորգ Երէցեան 9, եւ Մաղաքիա Տէրունեան 6 քուէով (09. ՄՆԶ. 2431): Քաղաքական ժողովը, որ նախադասելիներու հնգանուն ցանկը կազմելու առթիւ ցուցակի անցուցած էր եօթներէն Դուրեանը, Յովակիմեանն ու Պալեանը, եւ եօթներէն դուրս Վահրամ Մանկունին եւ Գաբրիէլ Ճէվահիրճեանը, որոնք համագումարէն միայն 5 ու 4 քուէ ստացած էին, եւ դուրս թողած էր Դիմաքսեանն ու Արշարունին, որոնք համագումարի ցանկին վերերը կը գտնուէին (09. ՄՆԶ. 2433): Այդ կէտը բաւական խորհրդածութեանց եւ խօսակցութեանց տեղի տուաւ, իբր զի սովորութեան եւ փափկանկատութեան հակառակ էր, եւ եկեղեցականութեան հանդէպ անարգական ձեւ մը ունէր: Զանազան մեկնութիւններէն յարմարագոյն ու հաւանականագոյն ընդունուեցաւ Իզմիրլեանի կողմէ Դուրեանի մասին յայտնուած պաշտպանութիւնը, որուն հետեւելով քաղաքական ժողովը յարմարագոյնները դուրս թողած էր քուէից ցրուումը արգիլելու, եւ անարժէքներու առաջարկութեամբ` Դուրեանը զօրացնելու համար: Ընդհանուր ժողովոյ քուէարկութիւնն ալ այդ նախապատրաստութեանց համաձայն եղաւ, եւ 91 քուէարկուներէն Դուրեան 54 քուէ ստացաւ, իսկ մնացեալ 37 քուէները տրուած էին, 30 Արշարունիի, 3 Դիմաքսեանի, 1 Երէցեանի եւ 3 սպիտակ: Արշարունիին տրուած 30 քուէները տեսակ մը բողոքի նշանակութիւն ունէին` տեղապահին անունին հնգանունէն դուրս թողուելուն դէմ: Ըստ այսմ Դուրեանի պատրիարքութեան ընտրուիլը Իզմիրլեանի յատուկ պաշտպանութեան արդիւնքն եղաւ, թէպէտեւ յետոյ ինքն ալ մեծ գոհունակութիւն զգալու առիթ չունեցաւ: Դուրեան գիրքի ու գրիչի մարդ, վարչական զբաղանքը սկիզբէն իրեն օտար նկատած էր, եւ իր կոչումն ու դիրքը Դպրեվանքն էր, եւ Օրմանեան աշխատած է այնտեղէ հեռանալը արգիլելու: Եթէ Դուրեան իր սիրած ուսումնական կեանքէն զատուելով վարչականին մտնել փափաքեցաւ, ոչ թէ վարչական զբաղմանց վրայ յարգ կամ բաղձանք ունենալէն յառաջ եկաւ, այլ պարզապէս իր ապագային համար նիւթական միջոցներու պէտքը զգալուն հետեւանքն եղաւ, որուն ստուգիւ շատ ձեռնտու չէր Դպրեվանքը, եւ եթէ եկեղեցականի կեանքն ու ապագան դիտենք, անտեղի եւ անիրաւ պիտի չկարենանք ըսել յառաջացեալ տարիքին համար նիւթական միջոցներ պատրաստած ըլլալու անհրաժեշտութիւնը: Դուրեանի Զմիւռնիոյ առաջնորդութեան մէջ ցուցած արդիւնքը վարժարաններու հոգածութեան եւ ուսուցչութեան եւ եկեղեցւոյ բեմէն քարոզչութեան գործերով կը լրանայ, եւ վարչական զբաղմանց կողմէ Զմիւռնիոյ վիճակը մեծ պահանջներ չէր ներկայեր: Իսկ պատրիարքական տեղապահութիւնը գրեթէ աննշան անցած էր, եւ լրագիրներն ալ համարձակ կը գրէին, թէ ժամանակին պահանջներուն համեմատ եղած չէր, եւ ապագային մեծ ակնկալութիւն չէր ներշնչէր, բայց թէ աստ եւ այժմ աւելի վստահութիւն ազդող ընտրելի ալ չկար (09. ԱՐԼ. 7108): Այդ պարագաներուն առջեւ շատեր Արշարունին Դուրեանի կը նախադասէին, որ աւելի գործունէութիւն ցոյց տուած էր Ատանայի աղէտին առթիւ քան Դուրեան ազատութեան հռչակուելուն առթիւ, բայց անոր ալ ջղագրգիռ բնաւորութիւնը շատերուն միտքերը կը պղտորէր, եւ այդ պարագաներու ներքեւ Իզմիրլեանի կողմէ գործածուած ազդեցութիւնը իրեն նպատակին հասաւ, թէպէտ քաղաքականին կազմած հնգանուն ցանկին հակառակ Արշարունիի ստացած 30 քուէները շատ նշանակալից եղան: Ընդհանուր ժողովին Գումգաբուի Մայրեկեղեցւոյ մէջ քուէարկութեան զբաղած ատեն` Իզմիրլեան պատրիարքարան նստած անտարբեր չէր մնար եւ գործողութեանց ընթացքին կը հսկէր:

3136. ԻԶՄԻՐԼԵԱՆ Ի ՊԵՏՐԲՈՒՐԳ

Իզմիրլեան նորընտիր կաթողիկոս մայիս 22-ին Դուրեանի ընտրութեամբ իր դիտած նպատակը իրագործած, 23-ին շաբաթ օր Կ. Պոլիսէ կը մեկնէր հայրապետական աթոռ երթալու, սակայն առաջ դեսպանատան ազդարարութեամբ կը պարտաւորուէր Էջմիածին չգացած նախապէս Պետրբուրգ երթալ եւ կայսեր ներկայանալ: Այս տեսակ մի կարգադրութիւն նախորդներէն Մատթէոսի, Գէորգի, Մակարի եւ Մկրտիչի չէր առաջարկուած, եւ միակ օրինակը Ներսէս Աշտարակեցիի ընտրութեան առթիւ տեսնուած էր (§ 2572): Աչքառու էր Ներսէսի պարագայն, որ հայկական ազգութեան ոգւով տոգորուած եւ նշանակալից ձեռնարկներու գլուխ կանգնած, ռուսական հովանաւորութիւնը վայելելէն ետքը` ռուսական զգուշաւորութեանց ենթարկուած էր (§ 2457), եւ թէպէտ կաթողիկոսական ընտրութիւնը հաստատուած, բայց գործի ձեռնարկելէն առաջ պետական ազդեցութեան ծանրութիւնը զգալ տալու պէտքը նկատի առնուած էր, եւ օծումէն առաջ Պետրբուրգ երթալ հրաւիրուած էր: Նմանօրինակ եւ համանպատակ պէտք է ըսել Իզմիրլեանի ալ առաջարկուած նախապէս Պետրբուրգ երթալու պարտադիր հրաւէրը: Իզմիրլեանի ծանօթ էր պօլօժէնիէի ռուսական օրէնքին դէմ բանիւ եւ գրով եւ գործով յայտնած բուռն հակառակութեամբը (§ 2890 եւ 2913), եւ նոյն իսկ ռուսական կառավարութեան դէմ յայտարարութիւններովը, ազգային խնդիրներու մէջ բռնած ուղղութեամբը, առաջին պատրիարքութեան ատեն Ռուսիոյ հանդէպ ցրտութեամբը (§ 2916): Վերջապէս անտարբեր չէր վերջին օրեր դաշնակցական բանախօսի պոռոտախօս յորդորներուն հանդէպ լռութիւնը, որ կը թելադրէր ուժգին դիմադրել ռուսական բռնապետութեանց, որ իր կողքին օգնական կանգնած են դաշնակցական շարքերը: Իզմիրլեանի այդ հակառուսական զգացմանց ծանօթութիւնն էր անշուշտ որ զայն նախապէս Պետրբուրգ տանել եւ քաղցր միջոցներով մեղմացնելու միջոցը կը թելադրէր, որպէսզի ըստ այնմ ազդուի իր առաջիկայ գործադրութեանց մէջ: Այս հրաւէրին պատասխանած էր նորընտիրը թէ զայն իբրեւ պատիւ կ՚ընդունի, եւ միանգամայն կ՚աւելցնէր թէ չեւ օծուած պիտի չկարենայ ներկայանալ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ ծայրագոյն պատրիարքի հանգամանօք, այլ իր ամենախորին յարգանքները անպաշտօն հանգամանօք պիտի մատուցանէր, եւ այդ միտքը գիրով կը հաղորդէր դեսպանին, խնդրելով որ իւր խոնարհ տեսութիւնները դնէ յոտս կայսերական գահոյից ( ՄՐԴ. 92-93), եւ այդ գիրը ընդհանուր ժողովին ալ հաղորդեց (09. ԱՐԼ. 7108): Հարկաւ Իզմիրլեան ինքն ալ լաւ թափանցած էր ռուսական կառավարութեան թաքուն դիտումին, որ այս կերպով կ՚ուզէր թեթեւցնել իր Պետրբուրգ երթալուն նշանակութիւնը: Իսկ ռուսական հողին ոտք դնելէն ետքը չափազանց մտադրութիւն կը դարձնէր ռուսական կայսրը բարձրացնելու, ռուսական օրէնքները յարգելու, եւ ժողովուրդը բուռն եւ յախուռն շարժումներէ զգուշացնելու, ուր բացարձակը անհնար է` հնարաւոր դարմաններով եւ կացութեամբ գոհանալու, եւ այդ խօսքեր կապ ունէին նոյն օրեր վարչական կասկածներով Հայոց վրայ կատարուած ձերբակալութեանց հետ, եւ յատուկ նշանակութիւն կ՚առնէին: Կ. Պոլիսէ մեկնիլը տեղի ունեցաւ մայիս 23-ին շաբաթ օր կէսօրէն առաջ, Գումգաբուէ Թօփհանէ կառքերով, եւ Թօփհանէէն, որ դեսպանաց սովորական նաւամատոյցն է, ռուսական պահականաւին մակոյկներով անցաւ Օտեսա մեկնող երթեւեկի շոգենաւին վրայ: Սովորական ոգեւորութիւնը սաստիկ էր, եւ ողջերթ մաղթող պետական եւ օտարազգի եւ ազգային ներկայացուցիչներ բազմաթիւ էին ( ՄՐԴ. 10 եւ 09. ԱՐԼ. 7105): Իզմիրլեանի կուղեկցէին Էջմիածինէ եկող չորս հրաւիրակները, եւ Կ. Պոլիսէ աւելցան, Երուսաղէմի միաբան Մեսրոպ վարդապետ Նշանեան, որ Երուսաղէմէ ուղեկցած էր եւ զոր Իզմիրլեան իրեն մօտ պահած էր իբր վստահելի եւ մտերիմ քարտուղար ու գաւազանակիր, եւ Գրիգորիս վարդապետ Պալաքեան Դպրեվանքի աշակերտութենէն, որ Գերմանիա գտնուած եւ գերմաներէնի հմուտ ըլլալով օգտակար պիտի ըլլար ուղեւորութեան միջոցին, եւ ազգային ժողովին կողմէն իբրեւ պատուադիր ուղեկից Մինաս Չերազ իր ատենապետը: Մայիս 23-ին կէսօրէն քիչ առաջ մեկնող շոգենաւը, միւս օր 24-ին` կէսօրէն քիչ ետքը Օտեսա հասաւ, եւ ամէն կողմերէ եկած պատուիրակութիւններ մեծահանդէս ընդունելութիւն կատարեցին, Բեսարաբիոյ առաջնորդ Ներսէս Խուտավէրտեան եպիսկոպոսի գլխաւորութեամբ, որուն կ՚ընկերանար Արտակ Սմբատեան վարդապետը, եւ քահանայից ստուար խումբ մը, որոնց հետ նախ եկեղեցի առաջնորդուեցաւ: Նոյն օրը հանդիսական ցոյցերով անցաւ, եւ եկեղեցպան Սիրական Աստուածատուրեանի տունը գիշերեց, միւս օր երկուշաբթի կայսրուհւոյն ծննդեան տարեդարձին մաղթանքին նախագահեց, օրհնեց եւ օրհնաբանեց, կայսեր հեռագրեց եւ պատասխան ստացաւ, տեղական իշխանութիւններէ մեծարուեցաւ, եւ կէսօրին երկաթուղիով մեկնեցաւ միշտ համակրական ցոյցերու մէջ. հետեւորդներուն աւելցած էին Ներսէս եպիսկոպոս եւ Արտակ վարդապետ ( ՄՐԴ. 11-13): Օտեսայէ ուղիղ ճանապարհորդեց մինչեւ Պետրբուրգ, ուր հասաւ մայիս 27-ին չորեքշաբթի կէսօրէն առաջ: Ընդունելութիւնը պատրաստուած էր ամենայն շքեղութեամբ, կայարանի մէջ, եկեղեցւոյ ճամբուն վրայ, եւ եկեղեցւոյ մէջ, եւ իշխան Աբիմելիք-Լազարեանի ապարանքը ուր պիտի օթեւանէր, եւ այն օր անցուց այցելութիւններով եւ ուղերձներով: Մայիս 28-ին առաջին այցելութիւնը տուաւ նախարարապետ Ստօլիպինի ( ՄՐԴ. 14-18), որուն հետ սիրալիր եւ պատուաւոր տեսակցութիւն ունեցաւ թարգմանչութեամբ հայերէնագէտ Նիկողայոս Մարը ուսուցչապետին, եւ այս առթիւ որոշեց իւր ուղղութիւնն ու կաթողիկոսական ապագայ գործունէութեան ընդհանուր ծրագիրը ( ՄՐԴ. 36-38): Յատկապէս խօսեցաւ երդումներուն հայերէն ըլլալուն, դպրոցներու ծրագիրը ընդլայնելուն, եւ հայ բանտարկեալներ արձակելու մասին (09. ԱՐԼ. 7120): Կայսերական ընդունելութիւնը տեղի ունեցաւ ուրբաթ 29-ին (09. ԱՐԼ. 7111), եւ կայսրը յայտնեց օծումէ առաջ տեսնալուն համար գոհունակութիւնը, եւ մանաւանդ իր վստահութիւնը, թէ հոգ պիտի տանի որպէսզի երիտասարդութիւնը Ռուսիոյ հանդէպ սիրոյ եւ անձնուիրութեան ոգիով տոգորուի: Կաթողիկոսը կայսեր ալ ուղղեց բանտարկեալներուն ազատութեան խնդրանքը, որուն համար արդէն Ստօլիպին ըսած էր թէ անմեղները կ՚արձակուին եւ յանցաւորները դատարանին կը յանձնուին (09. ԱՐԼ. 7120): Կայսրը վստահութիւն յայտնեց, թէ պիտի յորդորէ իւր հօտը դէպի խաղաղ եւ առաքինի կեանք ու հնազանդութիւն օրինական իշխանութեանը (09. ԱՐԼ. 7120), ինչ որ նշանակալից իմաստ ունէր: Ունկնդրութենէն վերջ յանձնուեցան կայսերական հրովարտակը եւ վեղարի ադամանդակուռ խաչը (09. ԱՐԼ. 7112): Եկեղեցական հանդիսութիւնը տեղի ունեցաւ կիրակի 31 մայիս, Էջմիածինի կաթողիկէի տօնին, եւ Իզմիրլեանի Պետրբուրգ այցելելը շաբաթ մը տեւեց, մայիս 27-էն յունիս 4, որուն մէջ առիթ ունեցաւ թէ քաղաքին նշանաւոր տեղերը տեսնել, եւ յատկապէս կայսերաց դամբարանն, ուր արծաթեայ պսակ մը դրաւ Աղեքսանդր Գ. -ի գերեզմանին վրայ, եւ թէ ազգային կեանքով հետաքրքրուեցաւ, եւ թէ Ռուսաց մետրապոլիտին եւ պետական անձերու հետ այցելութիւններ փոխանակեց, եւ շահագրգիռ տեսակցութիւններ ունեցաւ: Յունիս 3-ին մայր կայսրուհիէն ալ ընդունուեցաւ, ուր ճաշի ալ մնաց, եւ վերջապէս յունիս 4 հինգշաբթի երեկոյ մեկնեցաւ միշտ համակրական ցոյցերու մէջ, եւ ուղեւորեցաւ Մոսկուա, ուսկից յատուկ հրաւիրակներ ալ եկած էին:

3137. ՊԵՏՐԲՈՒՐԳԷ ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Պետրբուրգէ Էջմիածին հանդիսական եւ գրեթէ յաղթական գնացք մը եղաւ Իզմիրլեանի ուղեւորութիւնը: Նոր կաթողիկոսի հանդէպ սովորական ցոյցերուն կը բարդուէին, Իզմիրլեանի անձին շուրջը դարձած պարագաները, ընդդիմադիր ընթացքը գովուած, հալածանքն ու աքսորը արգահատուած, եւ ընտրութեան հաստատութիւնը ազգային յաղթանակ նկատուած, որ աւելի փայլ առած էր կայսերական այցելութեան եւ պատուադիր ու պատուաբեր ընդունելութեանց եւ մտադրութեանց լուրերովը, որոնք բերնէ բերան կը խօսուէին ամէն կողմ: Յատուկ խնդութեան եւ խնդակցութեան առարկայ եղած էր կայսեր կողմէն խոստացուած ըլլալը թէ ձերբակալեալները կ՚արձակուին ինքն Էջմիածին չհասած (09. ԱՐԼ. 7118), թէպէտեւ կային Իզմիրլեանի այդ մասին խնդրանքը անժամանակ եւ կայսեր խոստումը առերեւոյթ կարծողներ: Իզմիրլեան յունիս 4-ի երեկոյին Պետրբուրգէ մեկնելով 5-ին ուրբաթ առտու Մոսկուա մտաւ, ուր խանդավառութիւնը շատ աւելի եղաւ քան Պետրբուրգ, որուն հայաբնակութիւնը նուազ է. ցոյցեր կրկնուեցան կայարանի մէջ, եկեղեցին եւ Յովհաննէս Ժամհարեանցի ապարանքը ուր օթեւանեցաւ. անհնարին էր բազմութիւնը, հետեւող կառքերը հարիւրաւոր կաթողիկոսին կառքը վեցաձի, ուղերձները ոգեւորեալ, եւ կեցցէները անսպառ: Կաթողիկոսը աւելի եւս կ՚ոգեւորուէր ժողովուրդը եռանդուն յայտարարութիւններով, բոլորանուէր ընծայուելով աթոռին եւ ազգին, ապագան չափաւորութեան եւ օրինապահութեան վրայ հաստատելով, եւ ազգին ամէն դասակարգերուն օժանդակութիւնը անհրաժեշտ հռչակելով: Գերեզմաննոցը, Լազարեան ճեմարանը, կայսերական պալատը, ռուսական եկեղեցիները յատկապէս գրաւեցին իր մտադրութիւնը: Եկեղեցական արարողութիւնը կատարուեցաւ յունիս 6-ին Մեծին Ներսէսի տօնին, եւ 7-ին Մոսկուայէ մեկնելով 8-ին հասաւ Ռոստով, ուսկից հանդիսաւոր թափօրով անցաւ Նոր-Նախիջեւան հայաքաղաքը ( ՄՐԴ. 25-29): Այստեղ կրկնուեցան եւ կրկնապատկուեցան հանդիսական եւ համակրական ցոյցերը, եկեղեցական արարողութիւնը կատարուեցաւ երկուշաբթի 9-ին հայրապետական հոգելից քարոզով: Միւս օրը յատկացուեցաւ կարեւոր տեղերու այցելութեան եւ պաշտօնական հացկերոյթի, եւ 11-ին հինգշաբթի օր ուղեւորեցաւ դէպի Տփղիս ուղղակի, կանխելով լուր տալ Արմաւիր, Վլատիկաւկաս, Տէրբէնտ, Բագու, Գանձակ, եւ ուրիշ երկրորդական քաղաքներու հայաբնակութեանց, թէ ոչ մի քաղաքում հանգստանալու չէ ( ՄՐԴ. 30-31): Ուստի ժողովուրդը գոհացաւ կայարաններու մէջ ցոյցեր կատարելով, որոնց գլխաւորն եղաւ Բադուցոց հանդիսական ցոյցը Բալազարի կայարանը յունիս 13-ին, Լուսաւորչի Գիւտի Նշխարաց շաբաթ օրը ( ՄՐԴ. 31-34): Ճամբուն մէջ ներկայացան Գանձակի պատգամաւորները, եւ Աղստաֆայի կայարանը հաւաքուած էին բոլոր շրջակայից ներկայացուցիչները եւ Տփղիսի հրաւիրակ պատգամաւորութիւնը: Միշտ նոյն ոգեւորութիւն, նոյն խանդավառութիւն, եւ կաթողիկոսին կողմէն նոյն յայտարարութիւններ: Յատուկ յիշատակութեան արժանի է Աղստաֆայի մէջ Ղազախի Թուրքերուն պատուիրակութիւնը` Մահյատ Եազուբովի գլխաւորութեամբ ( ՄՐԴ. 34-38): Տփղիս հասնիլը տեղի ունեցաւ յունիս 14-ին կիրակի կէսօրին: Մինչեւ Տփղիս անցած տեղերը կրնային իբր պարզ գաղութներ նկատուիլ, մինչ Տփղիս հայ կեդրոն էր, եւ նոյն համեմատութեամբ առատացան հանդէսները եւ ցոյցերը, խանդավառութիւններն ու յայտարարութիւնները: Տփղիսի կայարանին մէջ առաջին բարի գալուստ մաղթողն եղաւ փոխարքայէն յղուած պատուիրակութիւնը. հետզհետէ հետեւեցան ազգային ներկայացուցիչները: Մեծահանդէս թափօրով եկաւ վանքի Մայրեկեղեցին ուր մտաւ հրաշափառով, աղօթեց եւ օրհնեց ու խրատեց, յանձնարարելով օրինապահութիւն, կարգապահութիւն, խոհեմութիւն եւ զգուշաւոր գործունէութիւն, յախուռն եւ հետեւանքը չկշռուած գործողութիւններէ խուսափում, եւ դէպի ռուսական հզօր կայսրութիւնը հաւատարմական զգացումներու ամրապնդում ( ՄՐԴ. 43): Նոյն օր այցելեց Վրաստանի Մայրեկեղեցին Վորոնցով-Տաշկով փոխարքային, եւ ընդունեց քաղաքագլխութեան պաշտօնակատար Խատիսեանի եւ անդամոց այցելութիւնը ( ՄՐԴ. 43-45): Յունիս 16 երկուշաբթի օրը յատկացուեցաւ ազգային մարմիններու ընդունելութեան, սկսելով քահանայական դասէն որ 60 անձերով ներկայացաւ, Գարեգին Սաթունեան առաջնորդի գլխաւորութեամբ, ուր վիճակագրական տեղեկութիւններ ալ հաղորդուեցան կաթողիկոսին, եւ կաթողիկոսը պատշաճ ազդարարութիւններ ըրաւ հոգեւորական պաշտօնէութեան ( ՄՐԴ. 46-51): Այցելութիւններ միւս օրն ալ շարունակեցին, որոնց մէջ Թուրքիոյ հիւպատոսը, իսլամական դենպետը, Էջմիածինէ եկող պրոկուրորը, եւ ռուս եկեղեցական եւ պետական պաշտօնէութիւններ: Կաթողիկոսը գլխաւոր այցելութիւնները փոխադարձեց, իսկ եկեղեցական արարողութիւնն ու քարոզը տեղի ունեցան յունիս 18-ին, Սահակայ եւ Մեսրոպայ տօնին օրը: Կատարուեցաւ Սեդրաքեան Արիստակէս եպիսկոպոսի տապանաքարին բացումը, 19-ին այցեց Մետեխի բանտը, ուր է Ս. Շուշանիկի գերեզմանը, եւ առիթ ունեցաւ բանտարկեալներուն խօսիլ, յիշելով թէ ինքն ալ կրած է բանտարկութեան ծանր հոգեկան տանջանքները ( ՄՐԴ. 58), թէպէտեւ Երուսաղէմի փառաւոր վանքը շատ տարբեր է Մետեխի խիստ բանտէն: Յունիս 20-ին կատարուեցաւ Աղեքսանդր Մանթաշեանցի բարերարութեամբ կառուցուելիք Ներսիսեան նոր վարժարանին հիմնարկէքը ( ՄՐԴ. 56): Ժողովրդականներն ալ պահ մը կաթողիկոսի աջը համբուրելու ընդունուեցան, եւ վերջապէս հասնելուն տասներորդ օրը, յունիս 23-ին երեքշաբթի առտու, Տփղիսէ մեկնեցաւ ( ՄՐԴ. 63), Սանահին գիշերեց, 24-ին պահ մը դադար առաւ Ղարաքիլիսա, եւ երեկոյին հասաւ Աղեքսանդրապոլ եռանդուն հայաքաղաքը, ուր դարձեալ մեծ ընդունելութիւն էր պատրաստուած, եւ ցոյցեր եւ հանդէսներ կրկնուեցան: Յունիս 25-ին հինգշաբթի այցելեց Անիի աւերակները, ուր իրեն առաջնորդեց ուսուցչապետ Նիկողայոս Մարը նոր պեղումներու վերակացուն, 26-ին Ղօշավանք եւ Արգինա ալ այցելեց, եւ 27-ին կատարուեցան պաշտօնական ընդունելութիւնները ( ՄՐԴ. 76-81) ուղերձներով եւ պատասխաններով: Յունիս 28-ին կիրակի առտու Աղեքսանդրապոլէն մեկնելով, կէսօրը ժամ մը անցած հասաւ Կորխուն գիւղի մօտ եղող Էջմիածին կայարանը, եւ սկսան աթոռական ընդունելութեան պատշաճները, ուսկից երկու ժամուան կառքի ճամբով հասաւ Վաղարշապատ, մտաւ Մայրտաճարը եկեղեցական արարողութեամբ, ուխտը կատարեց եւ ողջունուեցաւ տեղակալ Գէորգ Սուրէնեանէ ( ՄՐԴ. 82), բարձրացաւ վեհարան, եւ յետոյ վանքի սեղանատան մէջ նախագահեց 200 հոգւոյ հացկերոյթին, եւ լուսավառութիւն կատարուեցաւ ըստ սովորութեան ( ՄՐԴ. 83-85): Երկուշաբթի առտու 29-ին կատարուեցաւ միաբանութեան ամբողջական ընդունելութիւնը, եւ այդ առթիւ Իզմիրլեան երկարօրէն խօսեցաւ եկեղեցւոյ եւ ազգին կացութեան, առաջիկային պէտք եղած աշխատութեանց, եւ եկեղեցականութեան ու միաբանութեան պարտաւորութեանց վրայ: Ռուսական դեսպանատան ուղղած գիրն ալ հաղորդելով ուզեց շեշտել թէ չեւ օծեալ իսկապէս կաթողիկոս չէ, եւ բացատրել նախապէս Պետրբուրգ երթալուն պարագայն ( ՄՐԴ. 86-94):

3138. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՕԾՈՒՄ

Այն օրէն որ Իզմիրլեան Կ. Պոլսոյ մէջ ընդհանուր ժողովին հրաժեշտի ողջոյնը կու տար, մինչեւ Մայրաթոռոյ միաբանութեան պաշտօնական ընդունելութիւնը, 40 օրեր անցեր էին, եւ այդ միջոցին Իզմիրլեան գրեթէ կրկնապատիկ թուով բանախօսութիւններ եւ յայտարարութիւններ արտասանած էր եկեղեցւոյ պէտքերը, ազգի կարօտութիւնները, փութաջան աշխատութիւններ եւ փոխադարձ օժանդակութիւններ բացատրած, եւ ամենուն աչքը սեւեռեալ էր անոր Մայրաթոռ հասնելուն, որպէսզի զայն անմիջապէս գործի ձեռնարկած տեսնէ: Եւ որովհետեւ պաշտօնապէս եւ անպաշտօն կերպով շարունակ կրկնած էր թէ կաթողիկոսութիւնը օծմամբ կը նուիրագործուի եւ օծմամբ կը ստացուի իշխանութիւն վարելու իրաւունքը, ամէն ոք կ՚ակնկալէր որ հասնելէն քիչ օր ետքը արարողութիւնը կը կատարուի եւ գործունէութիւնը կը սկսի: Ուստի յուսախաբութեան կերպ մը առաւ, երբ միաբանութեան խօսած յայտարարութիւններէն ետքը լսուեցաւ թէ կաթողիկոսական օծման հանդէսը յետաձգուած է սեպտեմբեր 13-ին Խաչվերացի տօնին, հասած օրէն 78 օր կամ երկուքուկէս ամիս անդին: Իրօք ալ քանի մը օր Էջմիածին անցընելէ յետոյ, կը մեկնէր Բիւրականի ամարանոցը, իրեն հետ տանելով Նշանեան եւ Պալաքեան Կ. Պոլիսէ ընկերացող վարդապետները, եւ մեկնելու պահուն յատկապէս կրկնելով Սուրէնեան տեղակալին, թէ ինքն տակաւին կաթողիկոս չէ, եւ աթոռին ու վանքին գործերը պէտք է նա վարէ ըստ առաջնոյն: Յապաղման պատճառը տօթագին եղանակն էր, որ պէտք չէր ազդեր եկեղեցւոյ գործերուն, եթէ արգելք ալ ըլլար ժողովուրդին յաճախելուն, հանդէսին փառաւորութեան, եւ նիւթական արդիւնքին առաւելութեան: Եթէ սինոդէն ալ ըլլար թելադրութիւնը, Իզմիրլեանէ կը սպասուէր երկրորդական եւ ցուցադրական պատճառանքներով իր գործունէութիւնը չկասեցնել եւ անտարբերութեան երեւոյթով չսկսիլ իր պաշտօնավարութիւնը: Եթէ երկարելը հարկ տեսած էր. գոնէ պէտք չէր որ ուղեւորութեան մէջ շտապէր, անցած տեղերը աւելի զբաղէր, եւ գլխաւոր տեղերն իսկ անտեսելով չանցնէր, կամ թէ ինչպէս որ նախորդներուն օրով սովորութեան մտած էր, կաթողիկոսական գործունէութիւնը օծման հետ խստիւ չկապէր, եւ երկուքուկէս ամիս ամարանոցի մէջ ու աթոռէն հեռու ձեռուըները ծալլած, չնստէր, ինչ որ լաւ տպաւորութիւն չթողուց, մանաւանդ հեռաւոր տեղեր, եւ յայտնի է որ առաջին տպաւորութիւնը մեծ նշանակութիւն եւ բաւական կշիռ կ՚ունենայ յաջորդ գործունէութեան վրայ: Իզմիրլեան կաթողիկոսի առանձնացեալ կեանքը շարունակեց մինչեւ Խաչի շաբաթապահքը, եւ հանդէսէն երկու օր առաջ սեպտեմբեր 11-ին ուրբաթ օր 50-ի չափ հաւաքուած տաճկահայ ուխտաւորներու յարգանքը ընդունեց, 12-ին ռուսական հպատակութեան եւ հաւատարմութեան երդումը կատարեց Մայրտաճարի մէջ, Երեւանի նահանգապետ կոմս Տիզէնհաուզէնի ներկայութեամբ, եւ 13-ին առտուն տեղի ունեցաւ օծման արարողութիւնը` Սմբատեան Մեսրոպ եպիսկոպոսի գլխաւորութեամբ եւ սովորական պայմաններու մէջ: Հեռուէ եկող ներկայացուցիչները չափաւոր էին, շատ տեղերէ միայն մէկմէկ հոգի (09. ԱՐՐ. 711), իսկ Վաղարշապատցիներ եւ Երեւանցիներ եւ շրջակայ գիւղացիներ, որոնք իբր տասն հազար կ՚ըսուին (09. ԱՐՐ. 707), ամէն առթին գտնուողներն են: Պաշտօնական հացկերոյթին ներսէն ու դուրսէն մօտ երեք հարիւր անձեր մասնակցած են, եւ ամբոխը երեկոյին գիւղական պարերով եւ երգերով եւ նուագարաններով ուրախութիւն կատարած է (09. ԱՐՐ. 710): Եկեղեցական արարողութեան կատարուելէն ետքը Մատթէոս Բ. կաթողիկոս սկսաւ գործերու ձեռնարկել, անդրանիկ օրհնութեան կոնդակը հրատարակեց սեպտեմբեր 24-ին, օծումէն 11 օր ետքը, նոյն օր արձակուեցաւ նաեւ պաշտօնական կարգադրութեանց առաջին կոնդակը (09. ԱՐՐ. 778): Այստեղ կ՚ընդհատենք Մայրաթոռոյ անցքերը, առաջիկային թողլով Մատթէոս Իզմիրլեանի կաթողիկոսական գործունէութեան տեղեկութիւնները, եւ կը դառնանք Կ. Պոլսոյ եւ Երուսաղէմի եղելութեանց: