Ազգապատում. հատոր Գ

2885. ԳԷՈՐԳԻ ԱՐԺԱՆԻՔԸ

Կոստանդնուպոլսեցի Գէորգ Քէրէստէճեանի գործունեայ կեանքէն բաւական բան գրած ենք թէ պատրիարքութեան եւ թէ կաթողիկոսութեան եւ թէ միջանկեալ տարիներու ատենէն, բաւական մանրամասնութեանց ալ մտած ենք, աննախանձ պատմած ենք արդիւնքները, անկաշկանդ յառաջ բերած ենք իրեն մասին խօսուած մեղադրանքը, զոր գովաբանն ալ կը ճանչնայ, թէ ժամանակակից սերունդը չկարողացաւ ըստ արժանւոյն գնահատել նրան (ԱԲՂ. 91): Փակուած շիրմին առջեւ մենք ալ պիտի յայտարարենք թէ իրօք յաջորդ սերունդը տարբեր գաղափար կազմած է անոր վրայ, եւ այժմ Գէորգ արժանաւոր եւ արդիւնաւոր կաթողիկոսի համբաւը կը վայելէ ազգին մէջ: Այդ երեւոյթին բացատրութիւնն ալ դժուար չէ: Ինչ որ Գէորգի լաւ կողմերը կը կազմեն հաստատուն եւ մնայուն բաներ են, ճեմարանը, թանգարանը, Օշականը, ուսումնական զարկը, բարեկարգական ջանքը, ելեւմտական կարգը, ծիսական փայլը, կարգապահական ճիգը, որոնք կայուն վիճակ մը ունեցան: Հիմը հաստատուն էր, հետեւանքն ալ յարաճուն է: Իսկ ինչ որ իրեն վրայ մեղադրելի խօսուեցաւ, ազգային սահմանադրութեան չհամակերպիլը, Երուսաղէմի անցքերուն մէջ վարած դերը, հայկական խնդիրէն չհրապուրուիլը, սովելոց նպաստելու պաղութիւնը, Մայրաթոռին մէջ անձնահաճ ընթացքը, նորահասներէ գործիքներ պատրաստելու դիտումը, ամէնն ալ անցաւոր պարագաներ էին, որոնք իրենց ժամանակին դժգոհութիւն պատճառեցին, վիրաւորուողներու դժկամակութիւնը յուզեցին, բայց առիթը անցնելէն եւ կացութիւնը փոխուելէն ետքը հետք չթողուեցին, եւ մոռացութեան հետ ալ աննպաստ զգացումները ջնջուեցան: Այս երեւոյթը սովորական է, եւ անոր մեծագոյն պատճառը մահն է. մահը իրեն հետ կը տանի զգացումները, իսկ գործնական եւ նիւթական արդիւնքները դրական են եւ տեւական կը մնան, ասոնք կը խօսուին, անոնք կը մոռցուին, մեռնողներ այլեւս տարբեր տեսակէտով կը ներկայանան մնացողներուն աչքին, եւ բամբասանքը եւ մեղադրանքը կը դադրի եւ անձը սիրելի եւ յարգելի կը դառնայ: Այս երեւոյթը ամէնօրեայ է, եւ ամէն մարդ զայն փորձառութեամբ ալ կը զգայ երբ իր յարաբերութեանց վրայ ուշադրութիւն կը դարձնէ. Գէորգի վրայ ալ ճշմարտուեցաւ որ իսկական եւ իրական արդիւնքներ եւ յիշատակներ թողուց իր ետեւէն եւ մոռցուեցան իրեն մասին խօսուածները: Այս փոփոխութիւնը աւելի եւս զօրացած կը գտնենք դիտելով որ մեղադրանքի նիւթ կազմող իրողութիւններ ժամանակով փոխուեցան եւ մեղմանալ սկսան. ազգային սահմանադրութիւնը կեղակարծ հետեւանքներու տեղի տուաւ, Երուսաղէմի խնդիրը չմնաց ինչ որ էր եւ նոր կնճիռներ ստեղծեց, հայկական խնդիրը ձախող առումներու եւ անխորհուրդ ձգտումներու առիթ ընծայեց, սովելոց տագնապը համառօտ շրջանով փակուեցաւ, միաբաններու հանդէպ ընթացքը ուրիշ կողմէ զեղծումներ եւ անտեղութիւններ խափանեց, եւ այս հետեւանքով զգացումներն ալ փոփոխուեցան: Արդիւնքներուն մասին դիտողութիւններն ալ ինքնին մեղմացան. եթէ ճեմարանը այն ատեն եկեղեցական չտուաւ, ընդհանուր զարգացման նպաստեց եւ ապագայ եկեղեցականներու գետին պատրաստեց, եթէ թանգարանին գմբէթները ճարտարապետութեան համաձայն չեղան, թանգարանի գոյութիւնը օգտակար եղաւ, եթէ Ամատունիի գերեզմանը մոռցուեցաւ, Մեսրոպի գերեզմանը փառաւորեցաւ, եւ այս պարագաներուն մէջն ալ առաւելագոյն օգուտը նուազագոյն թերին ընկղմեց: Այսպէս Գէորգի անունը որ կենդանութեան ատեն, եւ մանաւանդ կեանքին վերջին մասին մէջ դիտողութեանց տեղի տուած էր, հալոցէն անցած ոսկիին նման վրայի աղտերէն սրբուելով փայլուն եւ ցայտուն կերպարան առաւ իր մահուանէն ետքը, եւ այսօր Գէորգի անունը անհակառակ լաւագոյն եւ ընտրելագոյն կաթողիկոսներուն մէջ տեղ մը գրաւած է: Անմիջապէս իր մահուան օրէն սկսաւ Ներսէս Ե. -ի զուգակից դասուիլ (82. ԱՐՁ. 621), թէպէտ Ներսէս շինարար եւ բարեկարգիչ արդիւնքներու վրայ ժողովրդական եւ ազգային արդիւնքներու առաւելութիւններն ալ ունէր, որոնք Գէորգի արդիւնքներուն մէջ չփայլեցան:

  2886. ՄԱՀՈՒԱՆԷ ԵՏՔԸ

Գէորգի մահուանէ ետքը աթոռոյ պարապութեան միջոցը շատ երկարեցաւ ինչպէս պիտի պատմենք, զի հազիւ 1885 նոյեմբեր 10-ին նոր գահակալը աթոռ բարձրացաւ, երեք տարի ետքը, ուստի տակաւին շատ բաներ ունինք պատմելու Գէորգի անունով մակագրուած հատուածին ներքեւ. ինչպէս սովորութիւն ըրինք` աթոռոյ պարապութեան ժամանակին գործերը նախորդին անունին ներքեւ պատմել, արդէն անոր անունն ալ իբր հանգուցեալ կը յիշատակուի եկեղեցական պաշտամանց մէջ: Ընդհանուր պատմութեան կարգին քանիցս խառնած ենք փոքր միջադէպներու յիշատակութիւններ որոնք մեր տեսութեամբ շատ պարագաներ կը լուսաբանեն, եւ այսպէս կը կարծենք հետեւեալն ալ: Հայոց եկեղեցիներ միակ մեծ վարագոյր մը ունին պատարագամատոյց խորանը ծածկելու: Կաթոլիկ հայեր սկսած են երկրորդ փոքր վարագոյր մըն ալ աւելցնել լոկ սեղանը ծածկելու չափ, ուսկից առնելով նոյնը աւելցուցին մայրաքաղաքին հայ եկեղեցիները: Գէորգ կաթողիկոս առանց ծիսական հետազօտութեանց մտնելու, նոյնը հաստատած էր Էջմիածնի Մայրտաճարին մէջ, կարծելով պակաս մը լրացնել: Հին աւանդութեանց պահապան միաբաններ չէին կրցած ընդդիմանալ Գէորգի բուռն կամքին, սակայն մահուան օրն իսկ առաջին գործերէն մին կ՚ըլլայ փոքր վարագոյրը խլել վերցնել, որ այլ եւս վերանորոգուած չէ: Գէորգ 315, 000 ռուբլու գումար մը ապահոված էր իբր անձեռնմխելի դրամագլուխ ճեմարանի համար, բայց նկատողութեան արժանի կէտ մը եղաւ որ անձնական ուրիշ գոյք երեւան չեկաւ: Թաղման արարողութենէն ետքը, դեկտեմբեր 14-ին, կաթողիկոսարանի գոյքը եւ կաթողիկոսի թողօնը ցուցակագրել սկսան, բայց միայն 67 ռուբլի 80 կոպէկ գտնուեցաւ պահարանին, եւ 3 ռուբլի 70 կոպէկ ալ գրպանին մէջ, արժէքաւոր իրեր ալ շատ փոքր թուով, մինչ կը սպասուէր բաւական գումար եւ բաւական արժէքաւոր իրեր գտնել կաթողիկոսին մօտ, որ ձեռքին ներքեւ բաւական դրամ պէտք էր ունեցած ըլլար, իր բնաւորութեան եւ ճոխ կերպերուն նայելով (82. ԱՐՁ. 684): Գէորգի գահակալութեան ատեն 1867-ին ցուցակագրութեամբ տրուած արծաթեայ եւ ուրիշ թանկագին առարկաներէն, եւ 15 տարիներու մէջ ստացած ընծաներէն մի տասներորդ բաժինն ալ չերեւցաւ, այլ կտակ մը ելաւ թէ ինքն փող չէ գումարած, այլ միշտ բաժնած է ազգականաց, գործավարաց, եկեղեցեաց, եւ ուսումնարանաց (83. ՓՆՋ. 1738), որ կը վերջանար ըսելով թէ ոչ մի ինչ ի դրամական գոյից իմոց չէ մնացեալ ալ իս, եւ չէ իմ եւ ոչ գումար մի: Կտակը 1882 սեպտեմբեր 22 թուական ունէր, սակայն ոչ ոք կ՚ուզէր հաւատալ այնպիսի մի շինծու կտակին (83. ՓՆՋ. 1740): Իսկոյն կասկածը դարձաւ Մանկունիի վրայ, իբրեւ հանգուցելոյն կողոպտողը, զի բաւական ժամանակ եւ դիւրութիւն կրցած էր ունենալ այդ գործը կարգադրելու, եւ մտադիր ալ ըլլալով իր մեծաւորի մահուանէն ետեւ այլեւս Էջմիածին չմնալ, կանխած էր սնտուկներ ճամբայ հանել դեռ Գէորգը չմեռած, ինչ որ կասկածները կը զօրացնէր: Հետեւապէս սինոդը Մանկունին խիստ հսկողութեան ներքեւ կ՚առնէ եւ անոր բնակութեան համար ստորին խուցերից մէկը կը յատկացնէ (82. ԱՐՁ. 684), կաթողիկոսարանի ծառաներուն տուները խուզարկութեան կ՚ենթարկէ, եւ բաւական վեհարանէ տարուած իրեղէններ կը յայտնուին (83. ՓՆՋ. 1743): Կ. Պոլիս ալ լուր տրուեցաւ Մանկունիի սնտուկները զգուշութեան ներքեւ առնել եւ քննութեան ենթարկել, որով նա բաւական ժամանակ այս կացութեան մէջ մնաց: Սինոդը ընտրողական ժողովի համար անյարմար գտնելով 1883 դեկտեմբեր ամիսը ցուրտերու, ուղեւորութեանց դժուարութեանց պատճառով, նոր ընտրութեան օր որոշեց 1884 մայիս 7 Երեւման խաչին երկուշաբթին: Իսկ Գէորգ կաթողիկոս իր վերջին ամիսներուն մէջ նկատի առնելով որ սինոդի նախանդամ Մկրտիչ Բաբամեան եպիսկոպոսը բաւական զօրաւոր չէ տեղապահութեան պաշտօնը վարելու, որ իրեն պիտի վիճակէր պօլօժէնիէի 42-րդ յօդուածին զօրութեամբ, կանխած էր սինոդի անդամակցութեան առաջարկել Մակար Տէր-Պետրոսեան եպիսկոպոսը, զոր մինչեւ այն ատեն աթոռին գործերէն հեռու պահած էր, բայց կարողութիւնը կը ճանչնար: Մակար սինոդականութեան հաստատութիւնը Գէորգի մահուանէն քիչ ետքը 1883-ի սկիզբները ստացուեցաւ (83. ՓՆՋ. 1754), եւ նովին իսկ Բաբամեանի տեղապահութիւնը դադրեցաւ եւ Մակար տեղապահ հռչակուեցաւ, քանի որ սինոդի նախանդամութիւնը կամ փոխնախագահութիւնը, եւ անոր հետեւանք եղող տեղապահութիւնը պարզապէս երիցութեան կամ աւագութեան կարգով կ՚որոշուի եւ ոչ ընտրութեամբ: Մակար տեղապահութիւնը ստանձնեց (81. ՓՆՋ. 1754), եւ բաւական ատեն Էջմիածին մնաց, բայց ստէպ բացակայեց եւ Բեսարաբիոյ ու Նորնախիջեւանի վիճակին առաջնորդութիւնը մօտէն վարեց, թէպէտ միշտ տեղապահական իշխանութիւնը իր վրայ մնաց, եւ Մկրտիչ անոր բացակայութեան միջոցներուն իբր փոխտեղապահ գործեց: Այստեղ պահ մը Մայրաթոռոյ գործերը ընդհատելով կը դառնանք Կ. Պոլսոյ եղելութեանց պատմութեան:

2886. ՋԱԼԱԼԵԱՆ ԿՏԱԿԸ

Բայց չեւ Կ. Պոլսոյ եղելութեանց մտած, իբրեւ հետաքրքրական մի յիշատակ եւ տարօրինակ մի գործ միջանկեալ կերպով բացատրենք Ջալալեան կտակը: Քանիցս յիշեցինք բնիկ Արցախեցի Սարգիս Սասան-Ջալալեան եպիսկոպոսին անունը, որ գործունէութեան բաւական շրջան մը ունեցաւ եւ կարեւոր գործերու մասնակցեցաւ, մանաւանդ Ներսէս կաթողիկոսի օրով. իսկ Գէորգի կողմէն 1868-ին իբրեւ ներկայացուցիչ Կ. Պոլիս յղուելէն եւ ձեռնունայն դառնալէն ետքը (§ 2771), ասպարէզէ քաշուած առանձնական կեանք վարեց մինչեւ 1879 հոկտեմբեր 16 իր մահը, որ տեղի ունեցաւ Տփղիսի մէջ 69 տարեկան եղած ատեն, Կուր գետին կողմը, իր իսկ աւելցուցած մասին մէջ (84. ԱՐՁ. 90): Մահուանէ տարի մը առաջ 1878 մայիս 28-ին պատրաստել եւ վաւերացնել տուած էր կտակ մը, որ աւելի քան գործնական եւ անմիջական օգուտի, իր անունը անմոռաց ընելու բնութիւնն ունէր: Կտակած գումարը 25, 000 րուբլի էր, իբր 2, 700 օսմանեան լիրա, որ պէտք էր յանձնուէր պետական դրամատան մինչեւ որ 125 տարի անձեռնմխելի մնալով, եւ շահը գլխուն բարդուելով 25, 000 րուբլին 12, 000, 000 րուբլի գումարի կը հասնէր: Նպատակը այդ գումարը լրացնել ըլլալով, տարիներու տեւողութիւնը պիտի կարենար կամ նուազել կտակին գործադիր մարմնոյն ձեռքով, որ որոշուած էր Մոսկուայու Լազարեան Ճեմարանի վարչութիւնը: Երբոր որոշեալ գումարը լրանար դրամագլուխը շահի դրուելով տարեկան տոկոսը 24 բաժին պիտի ըլլար, եւ տարուէ տարի հետեւեալ հաստատութեանց պիտի յանձնուէր, միշտ Լազարեան Ճեմարանի վարչութեան ձեռքով, որ իւրաքանչիւրը գործածէ ի սեղան փառաց եւ բարօրութեան ապագայ սերնդեան ազգիս Հայոց Լուսաւորչականաց: Նշանակուած բաժինները պիտի յատկանան, 2 Լազարեան Ճեմարանի, 1 Մոսկուայի համալսարանին, 2 Էջմիածնի Ժառանգաւորաց վարժարանին, 1 Կ. Պոլսոյ Ժառանգաւորաց վարժարանին Արմաշի վանքը կամ այլուր, 2 Երուսաղէմի Ժառանգաւորաց վարժարանին, 1 Սանահնի Ժառանգաւորաց վարժարանին, 1 Տփղիսի, 1 Երեւանի, 1 Շուշիի, 1 Նուխիի, 1 Ախլցխայի, 1 Ալեքսանտրապոլի քաղաքային վարչութեանց կամ կառավարութեանց, 2 Կոստանդնուպոլսոյ, 1 Զմիւռնիոյ, 1 Կարնոյ, 1 Վանայ, 1 Ուլնիոյ ազգային վարչութեան եւ 1 Նոր Ջուղայի հոգեւոր կառավարութեան, որոնք են բովանդակ 22 բաժին. երկուքը յիշել մոռցած ըլլալուն կտակակատարները յատկացուցին Էջմիածնի աթոռին: Բոլոր բաժիններու արդիւնքներ պիտի յատկացուին միմիայն դպրոցական ծախքերու, եղած դպրոցները ընդարձակելով կամ նոր դպրոցներ բանալով յանուն բարերարին, եւ պիտի գործածուին յօգուտ հայազգի եւ հայադաւան աշակերտաց, բացի Կովկասի քաղաքային կառավարութեանց յատկացուածներէն, որոնք կրնան գործածուիլ ընդհանուր կրթութեան առանց զանազանութեան ազգի եւ դաւանութեան: Լազարեան ճեմարանը պիտի մնայ միշտ վարիչ եւ մատակարար կտակեալ եւ աճեցեալ գումարին, եւ մինչեւ գումարը լրանայ պարտի հսկել գումարին աճելուն, եւ երբեմն երբեմն հրատարակել ի լրագիրս: Իսկ լրանալէն ետքը իւրաքանչիւրին բաժինները պարտի բաշխել իր ձեռքով կամ ընտրուած գործակալներու ձեռքով, եւ կրնայ ըստ պատշաճին դրամագլուխը տեղափոխել առաւել օգուտի եւ ապահովութեան տեսակէտով: Այս կտակով պահուած վարժարաններուն ծրագիրները պիտի կազմուին ժամանակին պահանջմանց համեմատ, բայց հայերէն գրաբարը անհրաժեշտ պիտի ըլլայ միշտ: Նոյն ուսումնարաններ պիտի պահեն եւս գիշերօթիկներ, պիտի ունենան տպարան, պիտի հրատարակեն լրագիր եւ գրչագիրներ եւ ուրիշ պիտանի գիրքեր: Եթէ բաժիններէն որեւէ մէկը անգործադրելի դառնայ, Էջմիածնի կաթողիկոսը Երուսաղէմի եւ Կ. Պոլսոյ պատրիարքներու խորհրդակցութեամբ պիտի կարենայ դարձուցանել զբաժին այնր ուսումնարանի յայլ քաղաք կամ վանք: Ամէն բաժին վայելող աթոռ կամ վանք կամ քաղաք իր հաշիւները հրատարակութեան պիտի տայ: Վերջապէս եթէ Լազարեան ճեմարանի վարչութիւնը սկիզբէն հրաժարի կտակին մատակարարութիւնը ստանձնել, սկզբնական չորս կտակակատարները, որոնք են, Աղեքսանդր Թայիրեանց, Պղատոն Գուրգէնբէգեանց, Մխիթար Հասան-Ջալալեանց իր ազգականը, եւ Նիկողայոս Տէր-Յակոբեանց իր որդեգիրը, պիտի կարենան որոշել եւ սահմանել ուրիշ մատակարար մարմին մը (84. ԱՐՁ. 88-89): Ինչ որ սակայն հարկ չեղաւ, զի Լազարեան ճեմարանի վարչութիւնը յանձնառու եղաւ եւ 1879-էն ի վեր 38 տարի է որ գումարին աճելուն կը հսկէ եւ հաշիւները կը հրատարակէ: Սակայն մինչեւ 125 տարիներուն լրանալը, այսինքն մինչեւ 2005 թուականը տակաւին 87 տարիներ կան, եւ այս օրերու ծնունդներն իսկ պիտի չտեսնեն կտակին գործադրութիւնը, եթէ նոյն իսկ նշանակեալ գումարը իրականացնելու համար ցուցուած տարիները երկարել հարկ չըլլայ, ինչ որ հաւանական է յուզուած եւ յուզուելիք քաղաքական եւ ելեւմտական տագնապներու պատճառով: Ջալալեան եպիսկոպոս իր կտակին յաւելուած մը ըրեր էր իր մահուան առթիւ ըլլալիք ծախքերուն համար, զոր սակայն չէր կրցած իր ձեռքով ստորագրել ի պատճառս կուրութեան, որով եւ յաւելուածը դատական իշխանութենէ չհաստատուեցաւ, եւ մնաց չորս կտակակատարներուն կամքին (84. ԱՐՁ. 89-90): Մենք յառաջ բերեցինք Ջալալեան կտակը իբրեւ հետաքրքրական յիշատակ մը միայն, եւ ժամանակին վայելողներուն կը մնայ անոր արդիւնքը տեսնել եւ գնահատել: Կտակին ցուցած գումարները հաշուական գործի ենթարկած ատեն կը տեսնենք, որ 25, 000 րուբլին 12 միլիոնի բարձրանալու համար 5 առ հարիւր սակով 127 տարի պէտք է եւ 12 միլիոնի տոկոսն ալ 24 բաժինի բաշխուած ատեն իւրաքանչիւրը 20, 000 րուբլի կ՚ըլլայ, միշտ 5 առ հարիւր սակով, եւ այսպէս կտակին նախնական գումարը իւրաքանչիւր բաժինին տարեկան առնելիքը կ՚ըլլայ: Սակայն քանի որ գումարը դրամատանց մէջ պիտի շահագործուի, չենք կարծեր որ 5 առ հարիւր սակը, ոչ աճեցնելու եւ ոչ շահեցնելու ատեն կարենայ գտնուիլ, որով թէ 125 տարին շատ աւելի երկարելու է, եւ թէ 12 միլիոնի իրականանալէն ետքը իւրաքանչիւր բաժինին հազիւ թէ 15, 000-է 20, 000 գումար մը, կամ 1, 600-է 2, 200 օսմանեան լիրայ կրնայ իյնայ: Այդ կէտը ճշդելու հոգը մեզմէ դար մը ետքը ապրողներու ուսումնասիրութեան թողլով դառնանք պատմութեանս կարգին եւ Կ. Պոլսոյ եղելութեանց:

2887. ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍՈՅ ՊԱՏՐԻԱՐՔԱՐԱՆԸ

Գրեթէ օրը օրին զուգադիպութեամբ կը հանդիպէին Ներսէսի պատրիարքութեան վերահաստատուիլը, եւ Գէորգի մահուան գոյժը, որ Կ. Պոլիս կը հասնէր, դեկտեմբեր 7-ի երեկոյին (82. ՓՆՋ. 1789), երբ Ներսէս դեկտեմբեր 3-ին Ընդհանուր ժողովէն խնդութեամբ ընդունուեր էր, իսկ 6-ին կայսեր ներկայացեր էր (§ 5684), միեւնոյն օրը որ Գէորգ հոգին կ՚աւանդէր: Այսպէս Ներսէս վերահաստատուելուն առաջին վայրկեանէն նոր եւ կարեւոր խնդիր մը եւս կ՚ունենար իր առջեւ, զի կաթողիկոսական ընտրութիւնը միշտ տագնապալից խնդիր մը եղած էր Տաճկահայոց համար, ինչպէս Մատթէոսի (§ 2689) եւ Գէորգի (§ 2759) ընտրութեանց առթիւ պատմեցինք: Գոյժը հանրութեան մէջ շուտով տարածուեցաւ, բայց հազիւ դեկտեմբեր 17-ին պաշտօնապէս Ընդհանուր ժողովին հաղորդուեցաւ, եւ ի նշան սգոյ ամիս մը նիստերու դադարում որոշուեցաւ, օգտուելով միանգամայն մօտալուտ տարեմուտի եւ տօներու սովորական դադարումէն (82. ԱՏՆ. 290): Իսկ ընտրողական նախապատրաստութեանց խնդիրը յետաձգուեցաւ, զի գոնէ տարի մը կար ընտրութեան պայմանաժամին: Մենք ալ զայն կը յետաձգենք, որպէսզի նախապէս ուրիշ եղելութիւնները քաղենք: Առջեւնիս եղած ժամանակամիջոցը Ներսէսի պաշտօնավարութեան եւ կեանքին վերջին մասն է, զի վերահաստատութենէն երկու տարին լմնցնելու մօտ, 1884 հոկտեմբեր 26-ին նա մահկանացուն կնքեց, եւ միշտ անհաստատ եւ երերեալ պաշտօնավարութիւն մը ունեցաւ, ինչպէս առաջ ալ ունեցած էր: Մեզմէ չի պահանջուիր հարկաւ հետեւիլ այն ամէն մասնաւոր դիպուածներու եւ պարագաներու, որոնք տաճկահայութեան շուրջը դարձան, ոչ ալ մի առ մի պատմել ժողովներու եւ ժողովականներու եւ վիճակաւորներու եւ վիճակայիններու անհատնում դարձուածները, եւ յարաբերական գործերու կնճռոտ անցուդարձերը, որոնք ոչ ապագան կը շահագրգռեն եւ ոչ ըստ ինքեան կարեւորութիւն ունին: Մեր պարտքն է մտադրութիւն դարձնել այն խնդիրներու եւ եղելութեանց վրայ, որ հանրային բնութիւն եւ հարստութեան հետ սերտ առնչութիւն ունին: Այս տեսակէտէն է ստուգիւ Երուսաղէմի պարտքին խնդիրը, այլ անոր մասին արդէն խօսեցանք Երուսաղէմի գործոց կարգին, եւ Ներսէսին մահուանէն ետքի եղելութիւններն ալ քաղեցինք նիւթին ամբողջութիւնը տուած ըլլալու համար (§ 2877-2879), հետեւապէս նորէն անոր վրայ ադրադառնալու պէտք չմնար: Բայց կան ուրիշ մտադրութեան արժանի մասնաւոր եղելութիւններ, որոնց չմտած Ներսէսի վերջին պաշտօնավարութիւնը պատկերացնելու հարկը կը զգանք: Արքունի հրամանով գործի գլուխ դառնալը երկու կողմերը կը պարտաւորէր ճամբանին փոխել, զի այլեւս ոչ Ներսէս հրաժարական մատուցանելու, եւ ոչ ընդդիմադիրներ ձանձրացնելով հրաժարականի ստիպելու գաղափարներով պէտք չէր օրօրուէին, այլ հանդարտօրէն առօրեայ գործոց ընթացքը վարէին առանց միջադէպներ ստեղծելու: Սակայն երկու կողմերն ալ իրենց սեւեռեալ գաղափարներէն չէին հրաժարած, եւ գործոց ընթացքը միշտ տարադէպ հետեւանքներու կը տանէր: Ընդհանուր ժողովոյ նիստերը առանց Ներսէսի նախագահութեան ալ կը շարունակէին, Նարպէյ կամ Սէֆէրեան եպիսկոպոսներու փոխնախագահութեամբ, եւ լեցուն էին անպտուղ ասուլիսներով, յարաճուն խծբծանքներով, եւ տարօրինակ քաշքշուքներով, որով կարեւորագոյն գործեր ետեւ կը մնային: Երեսփոխանութիւնը կարծես վարչութիւն դարձած, ամէն միջադէպ եւ ամէն մանր գործ իրեն վիճաբանութեան նիւթ կը դարձնէր անվերջանալի հարցումներով եւ հարցապնդումներով, եւ Ներսէս ձեռուըները կապուած կը զգար եւ կը նեղուէր, մանաւանդ որ երեսփոխանութեան վրայ եկեղեցական համագումարն ալ աւելցած էր այդ օրեր, եւ այն ալ շատ մը վարչական խնդիրներով կը զբաղէր, եւ պատրիարքի եւ վարչութեան գործունէութեան արգելք մը եւս կ՚աւելցնէր (83. ՓՆՋ. 1811): Մտադրութենէ չվրիպեցնենք որ Ներսէսի կեանքը դաւաճանող շաքարախտն ալ երթալով կը սաստկանար եւ կը զօրանար, եւ Ներսէս արմատական դարմաններու անհրաժեշտ զգուշաւորութեան անհնարութեանը մատնուած էր, ինչ որ ուժգնակի կ՚ազդէր իր բնական եւ իր բարոյական կեանքին վրայ հաւասարապէս, ուսկից յառաջ կու գար որ ան ալ փոխադարձաբար կծու ակնարկներ չէր խնայեր ընդդիմադիրներուն նոյն իսկ ժողովներու մէջ (83. ՓՆՋ. 1795): Այս պարագայից հետեւանքն էր որ յանկարծ 1883 օգոստոս 6-ին հրաժարագիրներ կը ղրկէր կառավարութեան եւ արքունիքին եւ Խասքէօյ կը քաշուէր (83. ՓՆՋ. 1795), սակայն նոր կայսերական հրաման մը կը հասնէր, թէ Հայոց ազգին պատրիարք պիտի մնայ, եւ թէ կրնայ անունները հաղորդել անոնց որոց ընթացքը դժկամակութիւն կը պատճառէ իրեն, եւ Ներսէս հրամանէն ստիպուելով եւ պայմանէն խրտչելով (83. ՓՆՋ. 1802), կը փութար պատրիարքարան դառնալ, եւ օգոստոս 14 Վերափոխման կիրակի օրը պատարագել եւ քարոզել եւ հրաժարականը ետ առած ըլլալը յայտնել (83. ՓՆՋ. 1797): Բայց կանոնաւոր գործունէութիւնը դարձեալ չէր իրականանար, զի անձնական տկարութիւնը տակաւ կը զայրանար (83. ՓՆՋ. 1817), եւ մինչեւ իսկ հոկտեմբեր 17-ին կայսրորդւոյ թլփատութեան առթիւ տրուած հացկերոյթին չէր կրցած ներկայ գտնուիլ, բայց կայսեր շեշտուած փափաքին վրայ անգամ մը անոր ներկայանալու համար հոկտեմբեր 20-ին մեծ ճիգեր ընել ստիպուած էր (83. ՓՆՋ. 1820): Սակայն այդ կացութիւնը ազգային գործոց ընթացքին ալ կ՚ազդէր եւ շատ խնդիրներ լքեալ կը մնային, եւ վարչութիւնը յատուկ պատգամաւորութեամբ եւ մասնաւոր դիւրութիւններով պատրիարքը Խասքէօյէ պատրիարքարան բերելու կերպերը կը խորհէր (83. ՓՆՋ. 1844):

2888. ԿԱՐՆՈՅ ԲԱՆՏԱՐԿԵԱԼՔ

Կարնոյ մէջ ծագած իբր յեղափոխական պատրաստութեանց խնդիրը, եւ այդ առթիւ կատարուած ձերբակալութիւնները պատմեցինք արդէն: Առաջնորդ Օրմանեանի մասին ալ կասկածներ յարուցուած ըլլալը յիշեցինք. բովանդակ ձերբակալեալները 72 եղած էին, որոնցմէ 21 հոգի գործին ընթացքին մէջ անպարտ արձակուեցան, եւ 51-ին դէմ յանցապարտութեան որոշում տրուեցաւ 1883 փետրուարի սկիզբները (83. ԱՐՁ. 113), բայց որոշումին դէմ դիմում եղաւ մայրաքաղաքի վճռաբեկ ատեանին: Դատը հոգալու, եւ միանգամայն իր վրայ եղած կասկածն ալ աճեցնելով ձախող միջադէպի տեղի չտալու համար, Օրմանեան կանխեց Կ. Պոլիս ուղեւորիլ, ուր հասաւ 1883 ապրիլ 5-ին (§ 2867): Եպարքոսութեան, նախարարութեանց եւ վճռաբեկ ատենակալաց մօտ Ներսէս պատրիարք ուժգնութեամբ կատարեց պէտք եղած պաշտօնական դիմումները, այլ իր տկարութեան պատճառով նոյնինքն Օրմանեանի յանձնած էր հետապնդելու եւ բացատրութիւններ տալու գործը, եւ արդիւնքն եղաւ ամբաստանութեան որոշումին ջնջումը: Բայց երբ դատը դարձեալ Կարնոյ դատարանին յանձնուեցաւ միեւնոյն որոշումը կրկնուեցաւ. եւ այլեւս զայն ջնջել տալու աշխատութիւնը աւելորդ դատուեցաւ, եւ Կարնոյ պատժական դատարանը 11 հոգի եւս ազատ հռչակեց, եւ 40 անձանց դէմ դատապարտութեան վճիռ արձակեց, մէկը 15, մէկը 13, երկուքը 10, մէկը 7, չորսը 6, եւ երեսունումէկը 5 տարուան բանտարկութեան: Դատապարտեալները առհասարակ խեղճ դասակարգի արհեստաւորներ եւ հողագործներ էին, մեծաւ մասամբ նորահաս երիտասարդներ, որոնց մէջ ոչ կարողութեան եւ ոչ խելահասութեան տէր մէկ մը կար, որ կարծեցեալ յեղափոխութեան գլուխ կանգնելու եւ գործ վարելու կասկածն արդարացնէր: Արդէն որոշուած պատիժներն ալ կը հաւաստէին թէ դատաւորներն իսկ կարեւոր շարժում մը տեսած չէին այն գործողութեան մէջ, որ անձնապաշտպանութեան նպատակէն անդին չէր անցներ (§ 2866): Երբ ամբաստանութեան երկրորդ որոշումին դէմ դիմումէն հրաժարելով դատապարտութեան վճիռին ճամբայ բացուեցաւ, առաջիկային ներում ստանալու միտքերը եւ յուսադրութիւնները յղացուած էին. ուստի միջոց մը ուշացնելէ ետքը կայսերական ներման դիմումներն սկսան պատրիարքի հովանաւորութեամբ եւ Օրմանեանի ձեռքով, որոնք վերջապէս յաջողութեամբ պսակուեցան, եւ առաջին չորսէն զատ մնացեալ 36-ին պատիժին երկու երրորդին ներուելուն հրամանագիրը ստացուեցաւ 1884 յունիս 6-ին: Ըստ այսմ 31 հինգ տարուան դատապարտեալներուն բանտարկութիւնը միայն 20 լուսնական ամիսներու վերածուեցաւ, որչափ ինչ լրացուցած էին 1882 նոյեմբերէն սկսելով, ուստի պարտուպատշաճ ձեւակերպութիւններն ալ լրանալով 1884 յունիս 22-ին ուրբաթ օր արձակուեցան Կարնոյ բանտէն ժողովրդական մեծ խնդութեան մէջ: Անկէ առաջ Բերայի գերեզմաննոցի եկեղեցիին տօնին առթիւ Օրմանեան հանդիսապէս մաղթանքներ ըրած էր կայսեր կենաց համար, 11-ին ալ Ներսէս Պատրիարք պալատ երթալով շնորհակալութիւն մատուցած էր, 23-ին ալ Գիւտի Նշխարաց տօնին օրը գոհաբանական աղօթքներ եւ կայսերական մաղթանքներ կատարուեցան Կարնոյ մայր եկեղեցւոյ մէջ առաջնորդական փոխանորդ Գրիգոր Արծնեան աւագերէցին նախագահութեամբ: Երեսունումէկերուն արձակուելովը եւ միւս հինգերուն ալ մօտալուտ արձակման հաշուովը գրեթէ բոլորովին փակուած կը նկատուէր յեղափոխական կարծուած Կարնոյ միջադէպը: Իսկ Օրմանեանի մասին եղած կասկածները բոլորովին փարատուած էին, եւ մանաւանդ եպարքոսի եւ նախարարաց հետ անձնական տեսակցութիւններէն ետքը, որոնցմէ յանձնարարութիւն իսկ ստացած էր ներքին գաւառաց բարեկարգութեան համար կազմուած յանձնաժողովին հետ խորհրդակցիլ, եւ ինչ ինչ օգտակար առաջարկներու համար գրութիւն ալ ներկայած էր: Ուստի համարձակ կրնար դառնալ իր պաշտօնին գլուխը, որուն մինչեւ վերջ հաւատարիմ մնացած էր` Կարինէ մեկնելուն օրը յայտնած ուխտադիր խոստումին համեմատ: Մշոյ Ս. Կարապետի վանքին 1884 յունիս 7-ին վանահայրութեան ընտրուած էր (84. ԱՐԼ. 138), եւ նոյն տարւոյ յուլիս 14-ին Էջմիածնի Գէորգեան ճեմարանի տեսչութեան հրաւիրած էր. բայց երկուքին ալ յանձնառու չէր եղած միշտ Կարնոյ առաջնորդութիւնը պատճառելով: Պատրիարքարանի վարչութիւնն ալ եւ յատկապէս Սիմոն Մաքսուտեան ատենապետը քանի քանի անգամներ յորդորած եւ ստիպած էր որ Կարնոյ առաջնորդութենէն հրաժարի եւ իբր Ներսէս պատրիարքի կատարեալ վստահութիւնը վայելող անձ մը, պատրիարքական փոխանորդութեան կոչուի, քանի որ Ներսէս ծանրացած հիւանդութեան պատճառով չէր կրնար ամէն աշխատութիւնը կատարել, եւ կայսերական կամքին պատճառով ալ հնար չէր Ներսէսի յաջորդ մը ընտրել. բայց Օրմանեան այդ առաջարկներն ալ մերժած էր միեւնոյն պատճառով: Արդէն Կ. Պոլիս հասնելու օրէն արգելք դրած էր Կարին տեղապահ մը յղուելուն, եւ իր վրայ պահած էր Կարնոյ գործերուն պաշտօնական պատասխանատուութիւնը: Բանտարկելոց ներումէն ետքը իր վերադարձին ձեւակերպութիւններուն հետեւեցաւ, եւ օգոստոս 16-ին պաշտօնական յանձնարարականներն ալ ստացաւ (84. ԱՐԼ. 195), բայց գործադրել կը յապաղէր Ներսէսի տկարութեան աւելնալուն եւ մահիճ իյնալը տեսնելուն, եւ մահուան վտանգը նախատեսելով մեկնիլ չկրնալուն: Բայց վերջապէս, նոյնինքն Ներսէսի բացարձակ հրամանով, օր առաջ Կարին գտնուելու համար` սեպտեմբեր 24-ին Կ. Պոլիսէ մեկնեցաւ եւ հոկտեմբեր 9-ին յանակնկալս Կարին մտաւ մութը կոխելէն ետքը, անխորհուրդ ցոյցերու առիթ չտալու համար: Արդէն յիշած ենք թէ նոյն 1884 տարւոյ հոկտեմբեր 26-ին Օրմանեանի Կարին հասնելէն 19 օր ետքը Ներսէս մահկանացուն կնքեց (§ 2887):

2889. Կ. ՊՈԼՍՈՅ ԳՈՐԾԵՐ

Օրմանեան Կ. Պոլիս գտնուած միջոցին իրեն գլխաւոր գործ ըրած էր Կարնոյ բանտարկելոց խնդիրը, եւ պատրիարքէն ալ արտօնութիւն ստացած էր անձամբ եւ ազատութեամբ գործը հետապնդել, ըսածին եւ ըրածին տեղեակ պահելով պատրիարքը համաձայնութեամբ ընթանալու համար: Հասնելէն շաբաթ մը ետքը 1883 ապրիլ 12-ին անդամ նշանակուեցաւ վանօրէից խորհուրդին եւ վիճակաց վերակազմութեան եւ բարեկարգութեան համար հաստատուած յանձնաժողովին, որուն անդամակից էին Մատթէոս Իզմիրլեան, Գրիգորիս Ալէաթճեան, Եզնիկ Ապահունի եւ Հմայեակ Դիմաքսեան եպիսկոպոսները: Քիչ ետքը, սեպտեմբեր 24-ին անդամակցեցաւ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան խնդիրներուն համար կազմուած յանձնաժողովին ալ, իսկ 1883 մայիս 3-ին առժամեայ քարոզիչ անուանուած էր Բերայի եկեղեցիներուն, Ներսէս Ասլանեան վարդապետի Եւդոկիոյ առաջնորդութեան մեկնելուն առթիւ: Նոյն միջոցին կը յուզուէին Բերայի 1876-ի մեծ հրդեհէն ետքը թաղական կալուածներուն մատակարարութեան խնդիրները, կը կատարուէր Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ հրկիզեալ կալուածներուն տեղ նոր թատրոնին շինութիւնը, ոյժ կը տրուէր թաղական վարժարաններու զարգացման, եւ աղջկանց արհեստանոցի բացման եւ ընդարձակման, եւ Օրմանեան իբրեւ քարոզիչ եւ թաղական խորհրդոյ նախագահ գործունեայ դեր ունեցաւ այդ ամէն ձեռնարկներուն մէջ: Բայց բոլորովին նոր ձեռնարկ եղաւ Բերայի գերեզմաննոցին կազմակերպութեան գործը: Կառավարութիւնը 1875-ի հնտախտի համաճարակին օրէն արգիլած էր Թաքսիմի գերեզմաննոցին մէջ մեռել թաղելը, վասնզի Բերայի ընդարձակուելովը քաղաքամիջի դիրք առած էր, եւ Բերայի վերի կողմը Շիշլի կոչուած մասին մէջ նոր գերեզմաններու տեղեր տուած էր Հայոց եւ Յունաց եւ Կաթոլիկաց եւ Հրէից: Միւս ազգեր որմով շրջապատած էին իրենց մասերը եւ ներքինն ալ կազմակերպած, միայն Հայոց մասը կը մնար առանց շրջապատի եւ խառնիխուռն կը թաղուէին ննջեցեալները: Օրմանեան գլուխ կանգնեցաւ գերեզմաննոցը կազմակերպելու ձեռնարկին, որուն թաղական խորհուրդն ալ պէտք կը զգար, եւ իր նախագահութեամբ յանձնաժողով մը կազմուեցաւ, իբրեւ Բերայի թաղականութեան չորրորդ ճիւղ, որ արդէն եկեղեցեաց եւ վարժարանաց եւ կալուածոց երեք ճիւղերու բաժնուած էր Յովհաննէս Նուրեանի գործունեայ ատենապետութեամբ: Յանձնաժողովը պատրիարքական կոնդակով հաստատուեցաւ 1884 մայիս 4-ին, զոր կը կազմէր Մաղաքիա վարդապետ Օրմանեան նախագահ, Գրիգոր Աճէմեան եւ Յովհաննէս Մկրեան աւագերէցներ խորհրդական, Յարութիւն Մերեւէմգուլի ատենապետ, Ատիմար Սաւալան ատենադպիր, Սենեքերիմ Պասմաճեան գանձապետ, եւ Զենոբ Երամեան ճարտարապետ: Արդէն նախապատրաստութիւններ մասամբ եղած էին, յանձնաժողովի ձեռքով լրացան, եւ կանոնագիրն ու յատակագիծը թաղականութեան միջնորդութեամբ վարչութեան ներկայացուեցան: Ոչ միայն նոր էր գերեզմաննոցները յատակագիծի եւ կանոնագիրի վերածելը, այլեւ կրօնական ժողովին նորալուր երեւցաւ վճարմամբ յատուկ թաղեր կամ հողամասեր սեփականելը, եւ շինուելիք շիրիմներուն յանձնաժողովոյ քննութեան ենթարկուիլը: Օրմանեան պարտաւորուեցաւ անձամբ ժողովին առջեւ պաշտպանել եւ փաստաբանել մատուցուած առաջարկը, մինչեւ որ կրօնականն ալ համոզուեցաւ, կանոնագիրն ու յատակագիծը խառն ժողովէն վաւերացան 1884 յուլիս 11-ին, եւ պատրիարքէն գործադրութեան հրամայուեցան յուլիս 25-ին, եւ յանձնաժողովի յայտարարութեամբ հրատարակուեցան օգոստոս 18-ին, երբ օր առաջ օգոստոս 13-ին եկեղեցական հանդիսութեամբ եւ Օրմանեանի հանդիսադրութեամբ կատարուած էր որմափակի հիմնարկէքին օրհնութիւնը: Գերեզմաննոցի յատակագիծը կազմուած էր յարմար քառակուսիներով, որոնց երեսները չորս աստիճանի բաժնուած մասնաւոր գերեզմանատեղիներու, իսկ մէջտեղները ընդհանուր թաղումներու յատկացուած էին: Մասնաւորներ պիտի վճարէին գետինին գինը մեղրի չափով եւ մուտքի տուրք մը, ընդհանուրներ միայն մուտքի տուրք, իսկ անտէր եւ տնանկ թաղումներ բոլորովին ձրի պիտի ըլլային: Յատուկ տեղեր որոշուած էին մատուռի մը, որ տակաւին շինուած չէ, եւ քահանայի եւ պահապանի սենեակներու եւ յուղարկաւորաց սրահի, որոնք անագան շինուեցան 1904-ին Օրմանեանի պատրիարքութեան միջոցին: Քառակուսիները բաժնող ուղիներու հայ սուրբերու անուններ գրուած էին, ծառեր տնկուած եւ ջուրի ճամբաներ շինուած, այնպէս որ Շիշլիի գերեզմաննոցը իր տեսակին մէջ նշանաւոր եւ հայ գերեզմաննոցներու մէջ անսովոր ձեւ մը ստացաւ, եւ հետզհետէ արուեստակերտ շիրիմներով զարդարուեցաւ ու ճոխացաւ: Կարնոյ ազգային գերեզմաննոցին մէջ ալ Օրմանեան հնար եղածին չափ ծառուղիներ կազմած էր իր պաշտօնավարութեան սկիզբը: Կ. Պոլիս եղած միջոցին միացեալ ընկերութեանց ժողովներուն ալ մասնակցեցաւ, որոնց կանուխէն անդամակից էր, եւ Կարնոյ մէջ ընկերութեան գործակատարութիւնը կը վարէր փոխադարձ յարաբերութեանց համար: Նոյնը ըրած էր Սովելոց յանձնաժողովին համար ալ, որուն ընդարձակ տեղեկագիրն ալ ինքն խմբագրեց Կ. Պոլիս գտնուած միջոցին (84. ԱՐԼ. 118), եւ 1884 ապրիլ 22-ին սկսելով սեպտեմբեր 9-ին աւարտեց, որ եւ յատուկ հատորով հրատարակուեցաւ: Ուրիշ մանր տեղեկութիւնները զանց ընելով կ՚անցնինք այդ ժամանակամիջոցին մէջ կատարուած գլխաւորագոյն գործին պարագաները պատմել, որ է կաթողիկոսական ընտրութիւնը:

2890. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՅԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎ

Թէպէտ 1882 դեկտեմբեր 17-ին Ընդհանուր ժողովի նիստին մէջ առժամաբար յետաձգուեցաւ կաթողիկոսական ընտրութեան գործը (§ 2887), բայց հանրութեան մտադրութիւնը գրաւուած էր այդ գործէն, որ ստուգապէս հայուն համար ամենակարեւոր խնդիր մըն էր, քանի որ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութեան գահակալը հայ հանրութիւնը անձնաւորող կը նկատուէր (83. ԱՐՁ. 65-67): Կ. Պոլսոյ պաշտօնական շրջանակներն ալ կը զբաղէին այդ խնդիրով եւ 1883 մարտ 18-ի Ընդհանուրի նիստին մէջ որոշուեցաւ Էջմիածինէ բացատրութիւն պահանջել ընտրութեան ժամանակին յետաձգման մասին, եւ ընտրութեան գործը ձեռք առնել (82. ԱՏՆ. 388), իսկ ապրիլ 4-ին ընդարձակ վիճաբանութիւն բացուեցաւ եւ պօլօժէնիէն դարձեալ քննադատուեցաւ, եւ 16 սրբագրելի կէտեր մատնանշուեցան (82. ԱՏՆ. 444), մինչեւ իսկ Ռուսահայոց պատրիարքութիւնը եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութիւնը իրարմէ անջատելու ակնարկներ եղան (82. ԱՏՆ. 452), օսմանեան կառավարութեան միջնորդութեամբ պօլօժէնիէի դէմ բողոքելու առաջարկն ալ խօսեցաւ (82. ԱՏՆ. 465), բայց վերջապէս Ներսէս պատրիարքի պնդելով լիազօր յանձնաժողով մը ընտրելու որոշումը տրուեցաւ (82. ԱՏՆ. 471), ընտրութիւնն ալ կատարուեցաւ 1883 ապրիլ 11-ին (ՅՆՁ. 1): Անկէ ետքը ստուգուեցաւ թէ իրօք սինոդը յետաձգելու կարգադրութիւնն ըրած եւ կառավարական արտօնութիւնն ալ ստացած էր, պատճառելով ուղեւորութեանց դեկտեմբերի մէջ դժուարութիւնը եւ Մեծ պահքի մէջ անյարմարութիւնը (§ 2886), բայց գանգատներ յայտնուեցան ժողովի մէջ, իբր զի կանխաւ Կ. Պոլսոյ հաճութիւնը չէր փնտռուած: Պօլօժէնիէի տրամադրութեանց մասին ընդդիմաբաններ չէին նկատեր թէ իրենք որոշակի ճշդուած եւ արդէն գործադրուած օրէնք մը չունէին, եւ թէ Տաճկահայոց Ընդհանուր ժողովը ամէն ընտրութեան առիթին նորինորոյ ուսումնասիրութեանց կը ձեռնարկէր եւ նորանոր առաջարկներ կը կազմէր, որով խոստովանած կ՚ըլլար թէ ինքն հիմնական եւ հաստատուն օրէնք մը չունի, եւ օրինական յենարանի մը կրթնելով իր ընդդիմութիւնը չի զօրացներ, մինչ շարունակ փոփոխութեան ենթարկուած առաջարկներ աւելի քմահաճութեան քան օրինականութեան կերպարան կը զգենուին: Պաշտօնական մարմիններ ալ գործածուելիք ձեւին մասին շարունակ տարբեր կարծիքներ կը յայտնէին, մինչեւ իսկ կը խորհուէր ռուսական դեսպանատան հետ բանակցիլ, կամ Պետրբուրգ պատգամաւորներ յղել, կամ սինոդին հետ բանակցութեան մտնել, կամ յետաձգման համար բողոք ուղղել, բայց ինչպէս ըսինք վերջապէս խնդիրը կը փակուէր յանձնաժողովի մը ընտրութեամբ, որուն անդամակցելու կոչուեցան եկեղեցականներէն Խորէն Նարպէյ եւ Մատթէոս Իզմիրլեան եպիսկոպոսներ եւ Յովհաննէս Մկրեան քահանայ, եւ աշխարհականներէն Սերվիչէն բժշկապետ, Կարապետ Իւթիւճեան եւ Մարկոս Աղաբէգեան, իսկ Ստեփան Փափազեան թէպէտ ընտրուեցաւ, բայց բնաւ չմասնակցեցաւ, եւ յանձնաժողովը եօթնի տեղ վեց անդամով գործեց 1883 ապրիլ 23-է սկսելով (ՅՆՁ. 2): Յանձնաժողովոյ աշխատութեանց միջոցին ալ միջադէպեր եւ առաջարկներ պակաս չեղան, կարծիքներու անհամաձայնութիւններ ալ երեւան եկան, սակայն յանձնաժողովը անկախաբար իր գործը շարունակեց, մինչեւ որ իր ուսումնասիրութիւնը աւարտեց 1883 օգոստոս 4-ին տեղեկագիրը խմբագրելով եւ տեղեկաբեր նշանակելով Իզմիրլեանը: Սակայն երկու օր ետքը Ներսէսի տկարութեան աւելցած ըլլալովը մատուցած հրաժարագիրը (§ 2887) գործին նկատառումը յապաղեցուց, մինչեւ որ միջադէպը փակուեցաւ աւելի կայսերական բացարձակ հրամանին քան թէ ժողովական մերժումին (83. ԱՏՆ. 212) զօրութեամբ: Սեպտեմբեր 13-ին Ընդհանուր ժողով հրաւիրուեցաւ (83. ՓՆՋ. 1805), եւ 16-ին գումարուեցաւ եւ կաթողիկոսական յանձնաժողովին կողմէ հաղորդուեցաւ թէ ի մօտոյ պիտի մատուցանէ իւր գործոց համարն (83. ԱՏՆ. 216), ինչպէս որ ալ ներկայեց սեպտեմբեր 21-ի դռնփակ նիստին, եւ բաւական եռանդուն վիճաբանութեան նիւթ ընծայեց: Տեղեկագիրը ընդարձակ եւ պատմական ձեւ առած էր, իրեն նպատակ ունենալով պօլօժէնիէի կազմութիւնը եւ անոր ընդունելութեան մասին տեղի ունեցած պարագաները պատմել, 1866-ին կազմուած կաթողիկոսական առաջին յանձնաժողովին աշխատութիւնը անոր հետեւանքները լուսաբանել եւ Հայ Եկեղեցւոյ հիմնական սկզբունքները ճշդել, եւ ամենէն յետոյ կաթողիկոսական ընտրութեան հրահանգը առաջարկել: Հարկ է սակայն ամենէն առաջ դիտել տալ, որ եթէ 1866-ին պաշտպանուած սկզբունքներ հաստատ եւ որոշ էին, պէտք չէր որ նորէն սկզբունքները քաղուէին, առաջուանները փոխուէին, եւ ոչ ալ նոր ուսումնասիրութիւններու եւ առաջարկներու նիւթ ըլլային, մինչ նորերը 1866-ի սկզբունքները անբաւական սեպելով նորեր կազմելու հետեւեցան, եւ ասով իրենք իրենց գործը տկարացուցին: Պօլօժէնիէի կազմութեան պատմութիւնը քաղուած է անդստին Ղուկաս կաթողիկոսի օրէն, երբ Էջմիածնի համար կանոնադրութիւն մը վարիչ ժողով մը հաստատելու նախափորձեր սկսան, որուն պատմութեան մէջ 1866-ի յանձնաժողովին գործառնութիւնն ալ կը ցուցուի, ռուսական պաշտօնագիրներ յառաջ կը բերուին, եւ ամբողջաբար կ՚արտագրուի 1836-ի պօլօժէնիէն եւ 1843-ի ընտրողական հրահանգը (ՅՆՁ. 1-45): Կը պատմուին նաեւ Ներսէս Ե. -ի ընտրութիւնը եւ անոր կողմէ պօլօժէնիէի ինչ ինչ յօդուածոց փոփոխութեան համար եղած դիմումները (ՅՆՁ. 46-55), յառաջ կը բերուի Մատթէոս Ա. -ի կազմած ծրագիրը իբր կարգ եւ կանոն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ կաթողիկոսական իշխանութեան (ՅՆՁ. 55-67), եւ անով կը փակուի առաջին մասը: Երկրորդին մէջ ամբողջաբար յառաջ կը բերուին 1866-ի կաթողիկոսական յանձնաժողովին տեղեկագիրը, Մատթէոսի ընտրութեան պարագաները եւ հին ընտրութեանց մասին տեղեկութիւններ (ՅՆՁ. 68-94): Անոնք մենք իրենց պատմական կարգին յառաջ բերած ենք եւ վերլուծած, եւ նորէն կրկնելու հարկ չենք զգար:

2891. ԸՆՏՐՈՂԱԿԱՆ ՁԵՒԵՐ

Նախընթաց երկու մասերը պատմական հմտութիւններ են, որ լոկ խնդիրն ու կացութիւնը կը լուսաբանեն, այլ յանձնաժողովէն սպասուած գլխաւոր կէտը առաջիկային հետեւելիք ձեւն ու կաթողիկոսութեան յաջորդին ընտրութեան կերպն էր, եւ այս կը կազմէ տեղեկագիրին երրորդ մասը: Յանձնաժողովը այդ մասին մէջ ալ անցեալէն քանի մը գրութիւններ իբր վաւերագիր եւ տեղեկութիւն յառաջ բերելէն ետքը (ՅՆՁ. 91-100), կը ներկայէ իր նոր ծրագիրը երեք գլուխներու բաժնուած. Ա. Կաթողիկոսական իշխանութեան պարտքերն եւ իրաւունքները: Բ. Կաթողիկոսական վարչութեան պայմանները (ՅՆՁ. 101-107). եւ Գ. Կաթողիկոս ընտրելու իսկական նպատակը կը կազմէր: Անշուշտ կը սպասուէր որ յանձնաժողովը 1866-ին առաջարկուած եւ գործադրուած ձեւը կրկնէր, վասնզի Ներսէս որ այս երկրորդին նախագահն էր առաջինին ալ ատենապետն էր եղած, Կարապետ Իւթիւճեան հեղինակաւոր խմբագրապետը երկուքին ալ անդամ էր, միւսներն ալ միեւնոյն խումբի պատկանող անձեր էին, այլ ընդհակառակն երկրորդ յանձնաժողովը բոլորովին նոր ձեւ մը, եւ բաւական կնճռոտ ձեւ մը կազմեց: Սոյն առաջարկին մէջ Էջմիածին եւ Կոստանդնուպոլիս երկու ազգային կեդրոններ կը ճանչցուին. երկու կեդրոնները զատ զատ վիճակային ժողով գումարելով ընտրելեաց երկու ցուցակ պիտի պատրաստեն գաղտնի քուէարկութեամբ առանց որոշեալ թիւի: Ընտրելի ըլլալու պայմաններն են, Մայրաթոռոյ եպիսկոպոս ըլլալ եւ կաթողիկոսութեան յարմար հանգամանքներ ունենալ: Երկու կեդրոններուն կազմած ընտրելեաց ցանկերը փոխադարձաբար հաղորդուելով եւ իրարու միացուելով միակ ընտրելեաց ցանկի պիտի վերածուին, զոր երկու կեդրոնները իրենց վիճակներուն եւ միաբանութիւն ունեցող վանքերուն պիտի յղեն, որպէսզի ցուցակի պարունակած անուններէն մէկը իրենց կողմէն ընտրելի ցուցնեն: Տաճկահայ վիճակներու մէջ այդ ընտրութիւնը պիտի կատարեն սահմանադրական գաւառական ժողովները, ռուսահայ վիճակներու մէջ պատուիրակաց ժողովները, եւ վանքերու մէջ տնօրէն խորհուրդները: Կ. Պոլսոյ պատրիարքական աթոռը եւ Էջմիածնի կաթողիկոսական աթոռը իբրեւ որոշ վիճակ պիտի նկատուին: Վիճակներու քուէներուն արժէքը իրենց հայաբնակութեան համեմատ պիտի հաշուուին, իւրաքանչիւր 10, 000 անձի կամ կոտորակի քուէ մը յատկացնելով, այսինքն մինչեւ 10, 000 անձի կամ կոտորակի մէկ քուէ, իսկ մինչեւ 20, 000 բնակութիւն ունեցողի երկու, մինչեւ 30, 000 անձի երեք, մինչեւ 40, 000 անձի չորս, եւ ըստ այսմ յառաջանալով: Այդ հաշիւը պիտի ծառայէր բազմամարդ վիճակները քուէի հաշիւին մէջ շահեցնելու: Վիճակներէն եկող քուէներ պիտի հաւաքուին եւ բացուին երկու կեդրոններու մէջ եւ պիտի առնուին առաջին եօթը աւելի քուէ ստացողներ, եւ եթէ եօթնէ պակաս անուն լինի ցուցակը պիտի լրացուի կեդրոններուն վիճակային ժողովներէ աւելի քուէ առնողներով. երկու կեդրոններուն մէջ կազմուած եօթնանուն ցուցակները Կ. Պոլսոյ Ընդհանուր ժողովին եւ Էջմիածնի վիճակային ժողովի մէջ նոր քուէարկութեան ենթարկուելով եռանուն ցանկի պիտի վերածուին, եւ երկու կեդրոններու եռանուն ցանկերը վերջնական ընտրելեաց ցանկը պիտի կազմեն: Անուններու թիւը այլ եւս որոշուած չէ զի միեւնոյն անուն երկու կողմերէ ալ կրնայ ստացած ըլլալ, որով վերջնական ցանկը 3-է 6 անունով կազմուած կ՚ըլլայ: Վճռական ընտրութիւնը պիտի կատարուի Էջմիածնի մայր տաճարին մէջ ընտրելեաց վերջնական եւ փակեալ ցանկին վրայ, երկու կեդրոններէ ընտրուած երկու եկեղեցական եւ երկու աշխարհական չորսական պատգամաւորներէ, որոնց քուէները պիտի հաշուուին իւրաքանչիւր կողման վիճակային քուէներու թիւով, եւ իւրաքանչիւր կողմի պատգամաւորը իր կեդրոնէն ցուցուած երեքներէն մէկուն պիտի տայ իր քուէն եւ ոչ միւս կողմէն ցուցուած երեքներուն, բայց եթէ նոյն անունը երկու կողմերէ ալ ցուցուած ըլլայ: Քուէ-համարը անմիջապէս պիտի կատարուի, եւ աւելի քուէ ստացողը իսկոյն կաթողիկոս պիտի հռչակուի, եւ ընտրեալին անունը Ռուսիոյ եւ Թուրքիոյ եւ Պարսից կայսրերուն եւ հայ հպատակ ունեցող ամէն տէրութեանց պիտի հաղորդուի (ՅՆՁ. 108-109): Այդ ձեւը ինչպէս կը տեսնուի, բոլորովին կամայական ստեղծագործութիւն մըն էր, եւ կերպով մը Պօլօժէնիէի հետեւողութեամբ կազմուած էր. հետեւապէս երեսփոխանութեան կողմէն շատ խծբծուեցաւ, եւ վերջապէս 1883 հոկտեմբեր 21-ին մերժուեցաւ. եւ նորէն 1866-ին գործադրուած ձեւը նախադասուեցաւ, այսինքն, որ Ընդհանուր ժողովը կատարէ ընտրութիւնը յանուն բովանդակ տաճկահայ վիճակաց (83. ՓՆՋ. 1821): Այդ որոշման իբր փաստ սեպուեցաւ թէ այդ ձեւը ռուսական կառավարութենէ ալ յարգուած եւ գործադրուած էր Գէորգի ընտրութեան առթիւ, վասնզի Ընդհանուր ժողովոյ կողմէ Գէորգ միակ ընտրելի կամ ընտրեալ ցուցուած էր, եւ նոյնը Էջմիածնի ընտրողական ժողովէն ընդունուած, եւ ռուսական կառավարութենէն հաստատուած էր (83. ՓՆՋ. 1826): Ռուսական դեսպանատունը քանի մը անգամներ, պատրիարքարանի յայտնապէս ծանուցուած էր թէ իր կառավարութիւնը պօլօժէնիէի հաստատած ձեւէն զատ ուրիշ ձեւ չի ճանչնար եւ չընդունիր. սակայն տաճկահայ երեսփոխանութիւնը բնաւ կշիռ չէր տար այդ ազդարարութեանց, իբր զի ինքն Գէորգը ընտրած էր եւ Գէորգ ռուսական կառավարութենէ հաստատուած էր, ուրեմն իր ընտրութիւնը եւ ընտրութեան ձեւը յարգուած էին, եւ կրկնուած ազդարարութիւններ աչքկապուկի խաղեր էին: Սակայն իրողութիւնը բոլորովին տարբեր էր. ռուսական կառավարութիւնը ոչ թէ համակերպած էր Տաճկահայոց կազմած ձեւին, այլ Էջմիածնի ընտրողական ընդհանուր ժողովը իր քուէով հաստատած էր ինչ որ տաճկահայ երեսփոխանութիւնն էր ըրած, թէ համակերպելով անոր տեսութեանց եւ թէ համոզուած ըլլալով Գէորգի արժանաւորութեան: Ընտրութիւնն իր ոյժը առած էր Էջմիածնի ընտրողականին քուէէն եւ ոչ Կ. Պոլսոյ երեսփոխանութեան քուէէն, թէպէտ նոյն եղած էր երկու քուէարկութեանց ալ արդիւնքը (§ 2760): Էջմիածնի միաբանութիւնը 30 ստորագրութիւն եւ 1884 փետրուար 1 թուական կրող յայտարարութեամբ մը այդ թիւրիմացութիւնը կը պարզէր, եւ իւրաքանչիւր վիճակի պատգամաւորներուն համազգային ընտրողական ժողովին ներկայանալու հարկը, եւ հակառակ գործունէութեան ռուսական կառավարութենէն անընդունելի ըլլալը կը բացատրէր (84. ԱՐՁ. 124), սակայն երեսփոխանութիւնը իր ուղղութիւնը չէր փոխեր, եւ անցեալին մէջ իր կարգադրութեան յարգուած լինելուն համոզուած կը մնար: Եթէ իրօք տաճկահայ երեսփոխանութիւնը անցեալ ընտրութեան իսկական պարագաները կ՚անգիտանար, չենք կարծեր որ Ներսէս ալ անգիտանար քանի որ այն ատեն ատենապետ եւ պատգամաւոր էր եղած, եւ այս անգամ պատրիարք եւ նախագահ էր, բայց կ՚երեւի թէ նախադասած է լռել նոր խնդիրի առիթ չտալու համար, վստահ ըլլալով` թէ Էջմիածնի ընտրողականը այս անգամ ալ կը համակերպի եւ իր քուէով կ՚իրականացնէ Տաճկահայոց փափաքը կամ որոշումը: Երեսփոխանութիւնը մերժելով յանձնաժողովին ընտրութեան նոր ձեւը, ծրագիրին առաջին երկու մասերուն վրայ դիտողութիւններ չըրաւ, միայն ուզեց որ նոր խմբագրութիւն մը ըլլայ գրաբար լեզուով, մինչ առաջինը աշխարհաբար էր խմբագրուած, ուստի կանոնագիրի նոր ծրագիր մը պատրաստուեցաւ դարձեալ երեք մասերով, առաջինը 8, երկրորդը 29 եւ երրորդը 3 յօդուածներով: Վերջին մասին մէջ ընտրութեան կերպը անորոշ թողուած էր, բաւական սեպելով ըսել, թէ կաթողիկոսը կ՚ընտրուի ձայնակցութեամբ համօրէն ազգին Հայոց. եւ թէ ազգին իւրաքանչիւր մասը վարի ըստ իւրոց ներքին ազգային օրինաց (ՅՆՁ. 110-111): Այդ ծրագիրը հաւնուեցաւ նոյեմբեր 25-ի նիստին մէջ եւ եկեղեցական համագումարի յղուեցաւ, որ եթէ կրօնականապէս դիտողութիւն ունի նշանակէ եւ դարձնէ: Նոյն նիստին մէջ կաթողիկոսական յանձնաժողովը ընտրութեան գործադիր յանձնաժողովի փոխուեցաւ եւ անդամոց թիւը 8-ի բարձրացաւ, եւ Մարկոս Աղաբէգեանի հրաժարելովը մնացեալ հինգերուն վրայ (§ 2890) աւելցան եկեղեցականներէն Սիմէոն Սէֆէրեան եպիսկոպոս, եւ աշխարհականներէն Յովհաննէս Նուրեան եւ Յովհաննէս Թորոսեան (83. ՓՆՋ. 1850): Համագումարը իր հաւանութիւնը տուաւ 1884 մարտ 11-ին, եւ երեսփոխանութիւնը վերջնականապէս ընդունեց կանոնական ծրագիրը եւ հաստատեց մարտ 23-ին (ՅՆՁ. 110): Միւս կողմէն երեսփոխանութիւնը զբաղեցաւ Տաճկահայոց ներքին ազգային օրէնքը ճշդելու, եւ որչափ ալ 1866-ի ձեւին վրայ պնդած էր, սակայն անոր մէջ ալ նոր փոփոխութիւն մուծեց: Այն անգամ Ընդհանուրը վերջնական մէկ անձի ընտրութիւն կատարած էր Կ. Պոլսոյ համագումարին եօթնանունին ցանկին վրայ, իսկ այս անգամ որոշուեցաւ բոլոր բացակայ առաջնորդներէն ալ քուէ ուզել եւ առնել, եւ համագումարի քուէներուն հետ հաշուելով եօթնանուն ցանկը կազմել, եւ այդ ցանկէն երեք անուն ընտրել Ընդհանուր ժողովոյ, եւ ինքն ալ իրենց ստացած քուէներու թիւով Էջմիածնի ընտրողական ներկայել, որ անոր մէջ ալ առած քուէները բարդուելով առաւելագոյն քուէ ստացողը կաթողիկոս ընտրուի եւ հռչակուի, եւ Ռուսիոյ կայսրութենէ ընդունուի եւ հաստատուի:

2892. ԸՆՏՐՈՂԱԿԱՆ ԳՈՐԾԵՐ

Ընտրութեանց ձեւակերպութեանց հետ ընտրելի անձնաւորութեան խնդիրն ալ կը յուզուէր բովանդակ հայութեան մէջ, որ թերեւս կարեւորագոյն մասն էր ընտրողական գործողութեանց: Հայութիւնը բովանդակ, Տաճկաստան, Ռուսաստան, եւ ուրուրեք հայ կը գտնուէր միաձայն եւ միասիրտ Ներսէս Վարժապետեանի անունը կը հնչեցնէր, եւ անգամ մըն ալ կը կրկնուէր այն համամտութիւնը որ ուրիշ Ներսէսի մը, Աշտարակեցիին անունին շուրջը յայտնուած էր 40 տարի առաջ (§ 2569): Մէկ ձայն միայն կը զատուէր այդ միաձայնութենէն, եւ այն այլ ինքն Ներսէսի ձայնն էր, որ ինքզինքը անյարմար եւ անբաւական կը հռչակէր կաթողիկոսական բեռը բառնալու, հիմնուելով մանաւանդ ախտաւոր կացութեանը վրայ, չմոռնալով յիշել նաեւ իր կարողութեանը նուազութիւնը: Ներսէս առիթ չէր փախցներ բանիւ եւ գրով, յայտագիրով եւ պաշտօնագիրով իր կանխազեկոյց հրաժարականը պնդել, քանի լսէր եւ կ՚իմանար թէ նախապատրաստական գումարումներ, կէս պաշտօնական համախմբութիւններ, հրապարակագրական արտայայտութիւններ իր անունը կը կրկնեն իբր նախապատիւ արժանաւոր եւ իբր բացարձակ ընտրելի: Բայց կարծես հակառակ արդիւնք կու տային այդ հրաժարականները, եւ առիթ կ՚ընծայէին նորանոր ցոյցեր աւելցնելու: Իր հրաժարականները կը բաղդատուէին պատրիարքութենէ տուած հրաժարականներուն, զորս իր պաշտօնավարութեան միջոցին գրեթէ իւրաքանչիւր տարի կրկնած էր, բայց եւ պաշտօնէն չէր հեռացած, ժողովական պնդումներու կամ պարագայից պահանջներու եւ կամ բարձրագոյն հրամաններու առջեւ զիջանելով. կաթողիկոսանալու ալ հարկաւ կը զիջանէր երբոր ընտրութիւնը լրանայ եւ հարկը ստիպէ: Իսկ Ներսէս իր կողմէն իբր յարմարագոյն ընտրելի կը ցուցնէր Մակար Տէր-Պետրոսեան եպիսկոպոսը, որ Բեսարաբիոյ առաջնորդ էր եւ կաթողիկոսական տեղակալութեան անցած էր (§ 2886), եւ որուն խոհականութեան եւ պատկառելի անձնաւորութեան վրայ մեծ յարգ կը տածէր Ներսէս: Բաւական խօսուած անուն մըն ալ Մկրտիչ Խրիմեանն էր, որ լիովին ծանօթ է մեր ընթերցողներուն եւ հանրածանօթ էր հայութեան մէջ: Չորրորդ անուն մըն ալ Զմիւռնիոյ առաջնորդ Մելքիսեդեկ Մուրատեան եպիսկոպոսն էր, որուն ի նպաստ յառաջ կը բերուէր ուսումնականութեան համբաւը, առողջ եւ տոկուն կազմը, եւ մանաւանդ ռուսական լեզուի եւ օրէնքներու հմտութիւնը: Ասոնց հետ կը յիշուէր նաեւ Յարութիւն Վեհապետեանի անունը, որ Կարնոյ առաջնորդութենէն հրաժարած Երուսաղէմի պատրիարքական փոխանորդութիւնը կը վարէր, բայց շատ պնդողներ չունէր (84. ԱՐՁ. 100): Սակայն բոլոր յիշուածներուն արժանիքէն անպայման գերազանց կը նկատուէր Ներսէս իբր ազգային կեանքին գիտակ, ազգային կացութեան վերանորոգիչ, անկեղծ եւ ազգասէր անձնաւորութիւն, գործունեայ եւ նախաձեռնարկ. ուսեալ եւ լեզուագէտ, եւ մանաւանդ եկեղեցական եւ քաղաքական գործոց փորձառու: Շատ ընդարձակ պիտի ըլլար մեր գրելիքը, եթէ ժամանակակից յիշատակարաններէն եւ լրագիրներէն յառաջ բերուած մանրամասնութիւնները քաղել ուզէինք, այլեւ մեր ընդհանուր տեսութեանց ոճէն հեռացած պիտի ըլլայինք, ուստի մտադիւր զանց կ՚ընենք անոնց մէջ մտնել: Յիշենք միայն թէ երբ Ներսէսի անունը ընդհանուր կը հռչակուէր, զայն աղարտելու եւ անոր արժանիքը նուազեցնելու աշխատողներ ալ կային, սովորական ընդդիմադիրները եւ անոնց հեռաւոր ձայնակիցները, սակայն լուրջ եւ իրական բան մը չէին կրնար առարկել (84. ԱՐՁ. 55), եւ Ներսէսի անունին շուրջը կազմուած համամտութիւնը երթալով կ՚աճէր: Կաթողիկոսական յանձնաժողովը որ ուսումնասիրող եւ ծրագրող մարմինէ գործադիր մարմին դարձած էր, պատրիարքի նախագահութեամբ ընտրական գործողութիւնները կը մղէր, եւ 1884 յունուար 1-էն բոլոր առաջնորդներուն շրջաբերական էր ցրուած իրենց քուէն յղելու (84. ԱՐՁ. 69), եւ նոյն թուականով Մակար տեղապահին ալ հաղորդած էր, աւելցնելով միանգամայն թէ Կ. Պոլսոյ ծրագրած եղանակը արդէն իսկ ընկալեալ է ի հզօր պետութենէ անտի Ռուսաց առանց դիտողութեան իրիք (84. ԱՐՁ. 114), ինչ որ ուղիղ չէր, ինչպէս բացատրեցինք (§ 2891), եւ որուն պատասխանն է միաբանութեան փետրուար 1-ի գրութիւնը (84. ԱՐՁ. 124): Սակայն Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանը իր որոշած ճամբով յառաջեց, եւ մարտ 12-ին Մեծ պահոց երկուշաբթին եկեղեցական համագումարը հրաւիրուեցաւ ընտրելեաց եօթնանուն ցանկը քուէարկելու: Յիշեալ օրը ժողովը Մայրեկեղեցւոյ մէջ բացուեցաւ մեծ հանդիսութեամբ եւ շարականներով. Եսայի պատրիարք կը խուսափէր, Գրիգորիս Ալէաթճեան եպիսկոպոս կ՚ատենապետէր ժողովին, որին ներկայ էին 1 պատրիարք, եւ 13 եպիսկոպոս, 16 վարդապետ եւ 27 աւագերէցներ, ընդամէնը 57 ժողովական, որոնց մէջ կը գտնուէին Կ. Պոլիս գտնուող եւ յատկապէս եկող առաջնորդներ. 10 հոգի Կ. Պոլսոյ մէջէն քուէին նամակով յղած էին, եւ 29 քուէ ալ բացակայ առաջնորդներէ եւ եպիսկոպոսներէ եւ վանահայրերէ եկած էր, ընդամէնը 96 քուէ, Աղթամարի եւ Երուսաղէմի աթոռներէն եկածներն ալ մէջը, իսկ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը մերժած էր մասնակցիլ, եւ միայն 20 քուէներ կը պակսէին 116 հրաւիրագիրներէն: Քանի մը ճառեր խօսուեցան ընտրութեան կարեւորութիւնն ու նշանակութիւնը բացատրող սովորական խօսքերով. քուէարկութիւնը լրացաւ, քուէհամարի համար եօթը վարդապետներ որոշուեցան Օրմանեանի գլխաւորութեամբ, եւ դիւանադպիր Խորէն քահանայ Փէհլիվանեանի գործակցութեամբ. եւ կաթողիկոսական յանձնաժողովոյ մասնակցութեամբ: Քուէհամարի արդիւնքը միայն երեք ընտրելիներ տուաւ բացարձակ առաւելութեամբ, այսինքն Ներսէս 63, Մակար 53 եւ Մելքիսեդեկ 51 քուէով: Մեծ բազմութիւն մը իբր 2, 000 հոգիներու խռնուած էր Մայրեկեղեցւոյ մէջ որ մեծադղորդ ծափերով եւ կեցցէներով ողջունեց առաջին հռչակուած Ներսէսի անունը: Միայն երեքին բացարձակ քուէ ստանալը եւ միւսներուն ետեւ մնալը հետեւանք էր Ներսէսի ընտրելիութեան աշխատողներուն ճարտար դարձուածին. այսինքն լոկ քանի մը անուն գրելով գոհանալնուն, որով երկրորդական եւ աննշանակ անուններ քուէ չէին ունենար, մինչ կրնային ունեցած ըլլալ եթէ եօթը թիւը լրացնելու համար թարմատար անուններ աւելցուէին: Եթէ 96 քուէներ եօթնական անուն ունենային 672 քուէ պիտի ըլլար, մինչ 7-է մինչեւ 1 անուն պարունակող տոմսերը հաշիւի առնելով միայն 514 քուէ տրուած էր, որոնց 167 քուէն կը պատկանէր երեք բացարձակ ընտրելիներուն, եւ 257 անոնց հետեւող ութերուն, որոնք համեմատականի պիտի մնային, իսկ 90 քուէներ զանազաններու վրայ ցրուած էին (84. ԱՐԼ. 59): Եօթնանուն ցանկը լրացնելու համար միւս երկուշաբթի մարտ 19-ին երկրորդ գումարում եղաւ, եւ համաձայնութիւն գոյացաւ առանց համեմատականի քուէարկութեան մերձաւորումները ընդունիլ, եւ ցանկին անցան Իզմիրլեան 48, Եսայի պատրիարք 39, եւ Խրիմեան 38 քուէով, իսկ եօթներորդ համար Յարութիւն Վեհապետեան եւ Խորէն Աշըգեան առնուեցաւ: Մնացեալ երեքներն էին Արիստակէս Սեդրաքեան 25, Խորէն Մխիթարեան 20, եւ Խորէն Նարպէյ 17 քուէով: Երկրորդ ժողովը փակուեցաւ եօթնանուն ցանկը Ընդհանուր ժողովոյ ներկայացնելու որոշմամբ (84. ԱՐԼ. 65), որ իր քուէարկութիւնը կատարեց ապրիլ 2-ին աւագ երկուշաբթի օր, եւ 101 ներկայ քուէներէն Ներսէս ստացաւ 62, Խրիմեան 50 եւ Մելքիսեդ 42 քուէ (48. ԱՐՁ. 201): Եկեղեցական համագումարը յարգելով Ռուսահայոց պատիւը, եւ Ներսէսի թելադրութիւնը երկրորդ տեղը Մակարին էր տուած, իսկ երեսփոխանութիւնը ժողովրդական խաւերու անսալով Մակարը դուրս էր թողած, եւ երկրորդ տեղը Խրիմեանի տուած: Ներսէսի նախադասուիլը ընդհանուր փափաքը լրացուցած էր, զի համագումարն ալ բացարձակապէս մերժած էին Ներսէսի իրենց ուղղած կրկին եւ կրկին հրաժարականները:

2893. ՆԵՐՍԷՍ ԸՆՏՐԵԱԼ

Տաճկահայոց Ընդհանուր ժողովը այս անգամ 130 ձայներու զօրութեամբ միակ ընտրեալ մը չէր առաջարկեր, այլ կը հաւանէր որ երեք ընտրելիներու ստացած քուէներուն վրայ Էջմիածնի մէջ ստանալիք քուէները գումարուելով, երեքի մէջէն առաւելագոյն ստացողը ընտրեալ հռչակուի, որով հնար էր որ իր առաջին ընտրեալն իսկ ետեւ մնար: Իրենց այդ որոշումը Էջմիածին հաղորդելու համար պատգամաւոր յղելու խնդիրն ալ ծեծուելով եւ փոփոխուելով, վերջապէս յատուկ անձ չյղելու եւ գիրով Մակար տեղապահը պատուիրակ եւ ներկայացուցիչ անուանելու միտքը զօրացաւ, եւ ըստ այնմ ալ գործադրուեցաւ: Էջմիածնի համազգային ընտրողութիւնը բացուեցաւ մայիս 7-ին 32 ժողովականաց ներկայութեամբ յաջորդ օրը չորս ընտրելիներ զատուեցան, եւ 9-ին ընտրութիւնը լրացաւ, եւ Տաճկահայոց երեք ընտրելիներ ստացան Ներսէս 27, Մելքիսեդ 19, եւ Խրիմեան 13 քուէ, որով ասոնց առաջին երկուքը իբր վերջնական ընտրելի կամ ընտրեալ նկատուեցան կայսերական որոշման ենթարկուելու համար (84. ԱՐԼ. 107) պինդ բռնելով պօլօժէնիէի կանոնը, որ միայն ներկաներու քուէները կ՚ընդունի, եւ արդէն ալ յայտարարուած էր կառավարութեան ներկայացուցիչ մեծ պրօկուրօր Մեհրապովի կողմէն: Մակար տեղակալ որ Տաճկահայոց միակ ներկայացուցիչն էր յատուկ քուէ չտուաւ, բայց չկրնալով Տաճկահայոց երեսփոխանութեան որոշումը պօլօժէնիէի օրէնքին նախադասել տալ, իր բոլոր ազդեցութիւնն եւ ոյժը գործածեց, գործողութիւնը Տաճկահայոց ընտրելիներու վրայ ամփոփելու, եւ ինքն բացարձակապէս ընտրելիութենէ հրաժարեցաւ գործին խանգարում չբերելու համար, եւ Ներսէսի տուած հրաժարականը անընդունելի հռչակեց: Մակարի բռնած այս ընթացքը իրաւամբ գնահատուեցաւ զի գուցէ ուրիշ մը կամ ուրիշ ընթացք մը կրնար բոլորովին ազգավնաս ելք մը տալ խնդրոյն (84. ԱՐԼ. 107): Հետեւաբար մայիս 8-ի չորս ընտրելեաց քուէարկութեանը մէջ միաձայն հաւանութեամբ ընդունուեցան Տակճահայոց երեք ընտրելիները իրենց կարգով, եւ չորրորդ աւելցուեցաւ Եսայի պատրիարք ի պատիւ իր աթոռին (84. ԱՐԼ. 106): Այս կերպով դարձեալ Տաճկահայոց կամքը իրագործուեցաւ Էջմիածնի ժողովականներուն համաձայնելովը եւ ոչ իրենց ընտրական որոշման զօրութեամբը: Բայց Տաճկահայեր ընդհանրապէս գոհ մնացին արդիւնքէն որ իրենց ուզածն էր, առանց կերպին վրայ անդրադառնալու: Միայն ոմանց եւ գլխաւորապէս Վանեցիներու կողմէ իբր 7, 500 ստորագրութեանց ներկայացուցիչ 8 անձերու ստորագրութեամբ (84. ԱՏՆ. 43-46) դիտողութիւն եղաւ, որ Տաճկահայոց կողմէ Խրիմեան 50 եւ Մելքիսեդեկ 42 քուէ ստացած ըլլալով, եթէ Էջմիածնի մէջ ստացած 13 եւ 19 քուէները գումարուին Խրիմեան 63, եւ Մելքիսեդ 61 քուէ ստացած կ՚ըլլան, եւ երկրորդ ընտրելին Խրիմեան եւ ոչ Մելքիսէդ պէտք էր նկատուէր (84. ԱՏՆ. 45), եւ այս տեսութեամբ Մակար եպիսկոպոսի պատուիրակութիւնը անգոհացուցիչ եւ մեղադրելի կը դատուէր, մինչ կաթողիկոսական յանձնաժողովը գոհունակութիւն յայտնելով Ընդհանուր ժողովոյն կողմէ շնորհակալեաց արտայայտութիւն կը յանձնարարէր (84. ԱՏՆ. 48), եւ խնդիրը կը փակուէր լիագոյն տեղեկութիւններ ստանալու որոշումով (84. ԱՏՆ. 51): Բայց միշտ աչքէ վրիպեցնելու չէ այդ դիտողութիւներն ընողներ միշտ Տաճկահայոց որոշումներուն ռուսական կառավարութենէ յարգուած ըլլալուն թիւրիմացութեամբը կ՚օրօրուէին, եւ Էջմիածնի ընտրողական համակերպութենէն կը խաբուէին: Միւս կողմէն Ներսէսի առաջին ընտրեալն ըլլալը, եւ երկրորդին քուէներուն վրայ նշանաւոր տարբերութիւն ունենալը, եւ Ռուսիոյ կառավարութեան միշտ առաջին ընտրելին հաստատած ըլլալը, եւ Ներսէսի հանդէպ Ռուսական կայսրութեան համակիր վերաբերումը, կատարեալ վստահութիւն կ՚ազդէին անոր պաշտօնապէս հաստատուելուն, եւ արդէն Ներսէս վեցերորդ կոչմամբ կ՚ողջունուէր Վարժապետեանը: Շնորհաւորական հեռագիրներ ամէն կողմէ, մօտէն եւ հեռուէն, Թուրքիայէն եւ արտասահմանէն հեղեղաբար կը տեղային Ներսէսի բնակարանը, կայսերական շնորհիւ ստացած Օրթաքէօյ արուարձանի Թաշվէրտիվէն փողոցի ընդարձակ տունը, ուր փոխադրուած էր ապրիլ 23-ին (84. ԱՐԼ. 94), որ է ըսել ապրիլ 2-ի Տաճկահայոց ընտրութենէն քիչ ետքը, եւ մայիս 9-ի Էջմիածնի ընտրութենէն քիչ առաջ: Այցելուներ անընդհատ կը շարունակէին, խնդրանք, աղաչանք, թախանձանք ամենէն եւ ամէն կողմէ կը կրկնուէին, բայց Ներսէս անդրդուելի էր իր հրաժարականին վրայ, եւ անմիջապէս նորէն հեռագրած էր Մակար տեղապահին, որպէսզի ժողովը չցրուած նոր ընտրութիւն ընել տայ, սակայն նա 11-ին կը պատասխանէր Ներսէսի, թէ ժողովը լուծուած էր, եւ անդամք մեկնած էին երբ ստացայ ձեր հեռագիրը (84. ԱՐԼ. 109): Ներսէս կը փութար ուղղակի Ռուսաց կայսեր ալ հեռագրել իր հրաժարականը, որուն պատասխանը մայիս 24-ին կը բերէր ռուսական դեսպանատան խորհրդականը, թէ կայսրը բացարձակապէս մերժած է անոր հրաժարականը (84. ԱՐԼ. 113), եւ նոյն ինքն դեսպանն ալ անձամբ գալով հրաժարականի վրայ չպնդելը կը խնդրէր, եւ թէ կայսրը մտադիր է հաստատել, եւ կը փափաքի որ հրաժարականի խօսք չըլլայ. սակայն Ներսէս ոչ մի կերպով կը զիջանէր եւ միշտ իր հրաժարականը կը պնդէր: Ներսէսի յառաջ բերած պատճառներուն գլխաւորը եւ վճռականը իր խախտուած առողջութիւնն էր, բայց բերանացի զրոյցները իբր պատճառ կը ցուցնէին նաեւ պօլօժէնիէի խնդիրը, ազգին պահանջները եւ գոհացնել չկրնալը եւ հակառակորդ խումբին պատրաստած դժուարութիւնները (84. ԱՐԵ. 398): Ներսէսի միտքին վրայ ազդելու համար եկեղեցական անձ մը ուժգին եւ զոգ պատգամախօսական ոճով ընդարձակ նամակ մը կը հրատարակէր, եւ աստուածային կամքին հնազանդելու պարտքը կը յիշեցնէր, եւ համարձակ կ՚եզրակացնէր. եթէ եկեղեցւոյ ծառայութենէ դուրս ձեզ հանգիստ եւ դիւրութիւն գտնել կը կարծէք, կամ թէ յօժարակամ ընկալեալ լուծը, ոչ անդ եւ ոչ այնպէս կը ձգտիք վարել, ուր եւ որպէս երկնաւոր ուղղիչին կամքը կ՚առաջնորդէ, ոչ եկեղեցին եւ ոչ եկեղեցւոյ գլուխը չեն ներեր ձեզ այն հանգիստը, եւ չխնայեր ի ձեզ Տէր, երբ դուք չէք խնայեր նորա եկեղեցւոյն (84. ԱՐԼ. 102): Նամակը անանուն հրատարակուած էր, բայց Օրմանեան իր ստորագրութեամբ եւ անձամբ յանձնած էր զայն Ներսէսի ձեռքը: Ամէն կերպեր գործածուեցան եւ ամէն միջնորդներ միջոցներ ձեռք առնուեցան, բայց անհնար եղաւ Ներսէսը իր անդրդուելի կամքէն ետ կեցնել: Նա յայտնապէս իր կեանքին մօտալուտ վախճանը կը խօսէր, եւ քանի մը օրուան համար տեղափոխուիլը եւ ազգային նոր տագնապ ստեղծելը անխորհուրդ կը գտնէր, եւ նոյն իսկ ուղեւորութիւնը կատարելու ինքն անկարող կը զգար: Իրօք ալ թէպէտ մերթընդմերթ ինքինքեան բուռն ճիգ ընելով կարեւոր գործերու եւ այցելութիւններու կը զբաղէր, բայց օր ըստ օրէ կը ծանրանար իր առողջական վիճակը, տունէն ելնել չկրնալու (384. ԱՐԼ. 163), եւ օրական ծանուցագիրներու պէտք տեսնուելու չափ (84. ԱՐԼ. 169), եւ մինչեւ իսկ անկողին իյնալու պարտաւորուելով, զի քաղցրամիզութեան զայրանալովը` բնասպիտը սիրտին վրայ ներգործելու կը սկսէր (84. ԱՐԼ. 175), եւ հիւանդութիւնը օրէ օր վտանգաւոր կը դառնար (84. ԱՐԼ. 192): Միւս կողմէն յուլիսի սկիզբները սկսաւ լսուիլ թէ Ռուսիոյ կայսրը ընդունած է կամ պիտի ընդունի Ներսէսի հրաժարականը (84. ԱՐԼ. 155), եւ այս մասին կերպկերպ խորհրդածութիւններ ալ սկսան խօսքի եւ գիրի նիւթ ըլլալ (84. ԱՐԼ. 161):