Տ. ԳԷՈՐԳ Դ. ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԵՑԻ

2760. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆ

Մայրաթոռոյ ընտրողական ժողովը կանխաւ որոշման համեմատ բացուեցաւ Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարին մէջ 1866 սեպտեմբեր 15-ին Խաչվերացի հինգշաբթի օրը: Մեզի տրամադրելի յիշատակներ չեն տար ժողովական կազմութեան մանրամասնութիւնները, սակայն ամէն առթի մէջ ներկայից թիւը 33-է աւելի եղած չէր կրնար ըլլալ, հաշիւի առնելով աթոռի 15 եւ Ռուսաստանի եւ Պարսկաստանի վիճակներուն 16, եւ Կ. Պոլիսէ եկող 2 պատգամաւորները իսկ իրօք միայն 29 ընտրող կամ ձայնատէր եղած են (ԱՂԱ. 70), թէպէտ չենք կրնար ճշդել թէ ո՞ր չորսեր բացակայ կամ պակաս մնացած են: Ժողովական եւ ընտրողական գործողութիւններ կատարուեցան 1836-ի պօլօժէնիէի եւ 1843-ի հրահանգին համաձայն, եւ սեպտեմբեր 17-ին շաբաթ օր ընտրութիւնը լրացաւ, բայց ոչ այն հաշուով որով կը կարծէր գործել Տաճկահայոց Ընդհանուր ժողովը: Ներսէս եպիսկոպոս Վարժապետեան, որ կաթողիկոսական յանձնաժողովին ատենապետն էր եղած, եւ հաւանաբար տեղեկագիրն ալ պատրաստողը կամ գոնէ իւրացնողն էր, եւ որ համոզմանց եւ իրեն յանձնուած հրահանգաց համաձայն (ԻԶՄ. 613) ընտրողական թերթին վրայ ստորագրեց. Ես պատգամաւորս ի դիմաց համայն եկեղեցական վիճակաց Սրբոյ Էջմիածնի եւ կաթողիկոսութեանց Սսոյ եւ Աղթամարայ եւ պատրիարքութեան Սրբոյ Երուսաղէմի, ըստ հրահանգին տուելոյ ինձ յազգային ժողովոյ պատրիարքութեան Կոստանդնուպոլսոյ ընտրեցի կաթողիկոս Ամենայն Հայոց եւ ծայրագոյն պատրիարք համազգական Մայրաթոռոյ Արարատեան Սրբոյ Էջմիածնի զամենապատիւ զՏէր Տէր Գէորգ սրբազան արքեպիսկոպոսն Պրուսայու, եւ ոչ զոք կանտիդատ (ԱՂԱ. 72): Այս բանաձեւին վրայ որ ի Տաճկաստան եւ նախամեծար բառերը աւելցած կը գտնենք ուրիշ օրինակի մէջ (ԻԶՄ. 617): Նմանօրինակ բայց աւելի համառօտ ձեւով եղած է եւ Յակոբ Նորատունկեանի ստորագրութիւնը, որուն մէջ գրուած է ի դիմաց ամենայն ժողովրդականաց վերոյիշեալ վիճակացն (ԱՂԱ. 72): Ներսէս խոհական խորհրդով եւ հասուն խորհրդակցութեամբ զեղչած է իր եւ ընկերին ստորագրութեան մէջ վաթսուն եւ հինգ առաջնորդութեանց, եւ հարիւր երեսուն քուէներու թիւերը, թէպէտ անոնք գրուած էին հրահանգով որոշուած բանաձեւին մէջ (ԻԶՄ. 613), զի ինքն ալ համոզուեցաւ հարկաւ թէ անհնար մանաւանդ թէ ծիծաղելի պիտի ըլլար մէկ ձայնով միայն այդչափ քուէ ներկայացնելը, քանի որ մէկ անձի, եւ ոչ իսկ երեք ձայն ունենալ կը ներուէր, եւ միջասահման բանաձեւով մը, այսինքն ըստ հրահանգին տուելոյ ինձ բառերով երկու կողմերն ալ ջանաց հաճեցնել, զի միւս կողմէն ապահովութիւն ստացած էր, թէ Էջմիածնի բոլոր ընտրողները համամիտ են Գէորգին տալ իրենց քուէները, թէ Տաճկահայերը հաճեցնելու, թէ խնդիրի առիթ չտալու, եւ թէ վկայել եւ արժանաւոր անձ մը աթոռին վրայ ունենալու համար: Սակայն իրօք Գէորգ միայն 29 ձայնով ընտրուած է, եւ ոչ թէ 157 ձայնով, ինչպէս պիտի հաշուուէր, եթէ ներկայ 27 Ռուսահայ պատգամաւորներու թիւին աւելնային Տաճկահայոց 130 ձայները: Այդ մասին ոմանց կարծելը թէ պարզ համաձայնութեան հետեւանօք վիճակներու թիւը նշանակուած չէ, եւ թէ բոլոր պատգամաւորներ ալ զանց ըրած են իրենց վիճակաց թիւը նշանակել (67. ԺՄՆ. 32), հաստատուն հիմ մը չունի, զի Ռուսահայ պատգամաւորներէն իւրաքանչիւրը միայն մէկ վիճակ կը ներկայէր եւ ոչ աւելի: Նմանապէս ճարտար դարձուած մը եղաւ Ներսէսի կողմէն հեռագրով Կ. Պոլիս աւետելը պարզապէս, թէ Գէորգ սրբազան արքեպիսկոպոս միակ ընտրելին թուրքիաբնակ Հայոց Համազգական ընտրողական ժողովին մէջ միաձայն հաւանութեամբ ընտրուած է կաթողիկոս Ամենայն Հայոց (ԻԶՄ. 617), զի Գէորգ ոչ իբրեւ միակ այլ իբրեւ առաջին ընտրեալ քուէարկուեցաւ, եւ իրեն հետ իբրեւ երկրորդ ընտրեալ նշանակուեցաւ Մատթէոս արքեպիսկոպոս Վեհապետեան Աստրախանի առաջնորդը, եւ երկրորդ անունը երբեք յայտագիրէն չվերցուեցաւ, ինչպէս միամտօրէն կարծեր են Կ. Պոլսոյ մէջ (67. ԺՄՆ. 40) այլ երկուքը միասին առաջարկուեցին ի նկատողութիւն եւ ի հաստատութիւն թագաւոր կայսեր Ռուսիոյ (ՄՈՎ. 317), թէպէտ կայսրն ալ ըստ ընկալեալ սովորութեան նախադասեց առաջին ընտրեալը, եւ նոյեմբեր 23-ին հաստատեց Գէորգի կաթողիկոսական ընտրութիւնը (ԶԱՄ. Բ. 167), որ է ըսել ընտրութենէն բաւական ուշ, 67 օր ետքը, չենք գիտեր թէ պատշաճ քննութիւն լրացնելո՞ւ, թէ ոչ Տաճկահայոց հակապալաժէնիական եռանդը չափաւորելու դիտմամբ յերկարաձգելով իր կամքին յայտարարութիւնը:

2761. ԳԷՈՐԳ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

Գէորգ աւազանի անուամբ Գրիգոր, որդի դերձակ Պետրոսի եւ թոռն ատաղձավաճառ Գրիգորի, ուսկից առած է Քէրէստէճեան ազգանունը, ծնած էր Կ. Պոլսոյ Սամաթիա թաղը 1813 յուլիս 3-ին (ԱԲՂ. 3), որով 53 տարեկան էր կաթողիկոս ընտրուած ատեն: Գլխաւոր ուսումը առած էր Կարապետ պատրիարքի բացած Գումգաբուի Ժառանգաւորաց վարժարանը` Փէշտիմալճեան Գրիգոր պատուելիի ուսուցչութեամբ, ուր ընթացքը լրացնելով գրագիր ընդունուած էր պատրիարքարանի դիւանը 1830 մայիս 25-ին 17 տարեկան եղած ատեն, եւ հոն կը մնար մինչեւ 1834 ապրիլ 7-ին սարկաւագ եւ 1835 սեպտեմբեր 1-ին աբեղայ ձեռնադրուիլը Ստեփանոս Աղաւնի պատրիարքէն Արմաշու միաբանութեան անունով եւ Գէորգ կոչուելով: Նոյն 1835 տարւոյ դեկտեմբեր 9-ին մասնաւոր գաւազանի իշխանութիւն կ՚ընդունի դարձեալ Աղաւնի պատրիարքէն ի վարձ իր յաջող քարոզչութեան, եւ քիչ ետքը Խասքէօյի ամիրաներէն թաղին քարոզիչ կ՚ուզուի եւ կը հաստատուի եւ արդիւնաւոր կ՚ըլլայ քարոզչութեամբ եւ դպրոցի տեսչութեամբ եւ ժողովրդական հոգածութեամբ (ԱԲՂ. 5): Գէորգ կասկածելի երեւցաւ Յակոբոս պատրիարքին աչքին բողոքականաց դէմ վարուած պայքարին մէջ իրեն համամիտ չըլլալուն (§ 2542), ուստի Խասքէօյէ հեռացնելով իբրեւ յետնեալ տեղ մը Բերա ուզեց յղել, բայց ամիրայական միջամտութեամբ Օրթաքէօյ փոխադրուեցաւ, ուր մնաց մինչեւ Աղաւնիի երկրորդ պատրիարքութիւնը (§ 2546), որուն հրաւիրակ գնաց Արմաշ, եւ երբ Թաքթաքեան ալ խորհրդական նշանակուեցաւ, Գէորգ ալ փոխանորդ անուանուեցաւ 1840 դեկտեմբեր 12-ին եւ 1841 յունուար 15-ին ծայրագոյն վարդապետութեան բարձրացաւ, եւ փոխանորդութիւնը պահեց Աստուածատուր պատրիարքի օրով ալ (ԱԲՂ. 9): Մատթէոս պատրիարքի օրով հիւանդանալուն Պրուսայի ջերմուկները գնաց դարմանուելու, ուր Պրուսացւոց համակրութիւնը շահեցաւ եւ առաջնորդ ուզուեցաւ, եւ 1844 օգոստոս 2-ին ընտրութիւնը հաստատուեցաւ եւ հոկտեմբեր 8-ին պաշտօնին գլուխն անցաւ: Իսկ եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւնը յապաղեցաւ մինչեւ 1847 (ԱԲՂ. 15), թէպէտ Աղաւնիէ ալ վկայական ստացած էր ժամանակին (ԱԲՂ. 9): Մեծապէս արդիւնաւոր եղաւ Գէորգի պաշտօնավարութիւնը Պրուսայի մէջ, ոչ միայն ժողովրդական հոգածութեամբ այլ եւ ծիսական բարեկարգութեամբ եւ եկեղեցական երգեցողութեամբ, որոնց համար լաւ յաջողակութիւն եւ բուռն ճաշակ ունէր, բայց աւելի մեծ եղած է դպրոցական արդիւնաւորութիւնը աշակերտաց զարգացման եւ հայախօսութեան ընդարձակման մէջ, որոնց գրեթէ հիմնարկուն կը ճանչցուի Պրուսայի մէջ, զի նախկին խեղճուկ դպրոցը հազար աշակերտով եւ աշակերտուհիով բարեկարգ վարժարանի աստիճանին բարձրացուց (ԱԲՂ. 12): Այս պարագաներ աճեցուցին Գէորգի համբաւը, անանկ որ երբ սուլտանը 1846-ին վեց շքանշաններ դրաւ Մատթէոսի` պատրիարքի տրամադրութեան ներքեւ, անոնցմէ մէկը Պրուսայի առաջնորդին տրուեցաւ (§ 2586): Եպիսկոպոսական ձեռնադրութեան խնդրանքը Պրուսայի ժողովուրդէն մատուցուեցաւ 1847-ին, եւ վկայականը շուտով տրուեցաւ Մատթէոս պատրիարքէ, եւ Գէորգ Կ. Պոլիսէ ուղեւորեցաւ յունիս 7-ին, Տրապիզոնէ անդին ցամաքի ճամբով, Կարնոյ եւ Ալեքսանտրապոլի վրայէն: Ներսէս կաթողիկոս Տփղիս էր եւ մօտ օրէն Էջմիածին դառնալ մտադիր չէր, ուստի զայն իր մօտը հրաւիրեց, հոգի քո եւ սխրագործութիւնք քո ծանօթ են ինձ ողջունիւ գրկեց, եւ պատուով եւ մտերմութեամբ իբրեւ հիւր պահեց մինչեւ որ Էջմիածին դարձաւ 1848 յունիս 24-ին, եւ յուլիս 11-ին վարդավառի բարեկենդանին ձեռնադրութիւնը կատարեց (ԱԲՂ. 17), որուն օծակից գտնուեցաւ Դաւիթ վարդապետ Կարնեցի Երուսաղէմի միաբան: Գէորգ Էջմիածինէ դառնալուն ճամբան կը հիւանդանայ եւ հազիւ սեպտեմբեր 28-ին Պրուսա կը հասնի, մեկնելէն իբր 15 ամիս ետքը, երբ օր առաջ սեպտեմբեր 21-ին հրաժարած էր Մատթէոս պատրիարք եւ 23-ին Յակոբոս վերընտրուած էր, որ նոյեմբեր 1-ին պաշտօնին անցաւ (§ 2632-2633), եւ զայն վարեց 10 տարի եւ մինչեւ 1858 հոկտեմբեր 7: Յակոբոսի յաջորդ ընտրուեցաւ Գէորգ 1858 հոկտեմբեր 17-ին, որ մինչեւ այն օր Պրուսայի առաջնորդ մնացած էր անընդհատ 14 տարի, առաջին ընտրութենէն սկսելով (§ 2693): Մատթէոս ընտրեալ կաթողիկոս դեռ Կ. Պոլիս կը գտնուէր, երբ Գէորգ պատրիարքութեան կը բարձրանար, իսկ ինչ որ ասկէ ետքը Գէորգի կեանքին եւ գործին կը պատկանի, արդէն գրուած է պատմութեան մէջ եւ աւելորդ կը սեպենք մանրամասնօրէն անդրադառնալ:

2762. ԳԷՈՐԳԻ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ

Շատ համառօտ եղաւ Գէորգի պատրիարքութիւնը, 1858 հոկտեմբեր 17-էն մինչեւ 1860 ապրիլ 21, այսինքն 18 ամիս միայն, եւ այս առթիւ կատարեալ հրապարակ ելաւ Գէորգի նկարագիրը, որ գաւառական շրջանակի մը մէջ նկատի չէր առնուեր, այլ նշանակութիւն ունեցաւ մայրաքաղաքին եւ հայութեան կեդրոնին մէջ: Սահմանադրութիւն պատրաստելու եւ ծրագրելու ժամանակն էր, Գէորգ ալ այդ գաղափարին հակառակ չէր, բայց նա կ՚ուզէր որ պատրիարքական եւ վարչական իշխանութիւնները վաւերացուին ու հաստատուին, ուստի չկրցաւ համակերպիլ պատրաստուած ծրագրին, որով պատրիարքական իշխանութիւնը կը սեղմուէր եւ կը չափաւորուէր: Այս կէտը երեւան հանեց Գէորգի սեփական նկարագիրը, միապետական իշխանութեան եւ ազատ գործունէութեան հետեւող եւ պաշտպան, որ թէպէտ սահմանադրութիւն պատրաստելու յանձնաժողովները կազմեց եւ քաջալերեց, բայց երբ արդիւնքը տեսաւ, գործէն հեռացաւ, եւ մինչեւ իսկ նախադասեց պատրիարքութենէ քաշուիլ քան թէ այդ նոր նպատակին գործակցիլ (§ 2707): Գործունեայ եւ արդիւնաւոր անձ մըն էր Գէորգ, բայց պայմանով որ ինքն ըլլար գործին տէրը, տիրաբար հրամայողը, հրամանը ձեւակերպողը, եւ ձեւը իրականացնողը: Այդ պայմանով գործած էր Պրուսա, եւ եղած էր լաւ առաջնորդ, նոյն պայմաններով պիտի չկարենար գործել Կ. Պոլիս եւ ըլլալ լաւ պատրիարք, բայց կրնար գործել Էջմիածին եւ ըլլալ լաւ կաթողիկոս: Նա յուսախաբութեան պիտի չմատնուէր կաթողիկոսական աթոռին վրայ, զի ուսումնասիրած էր թէ մինչեւ ո'ւր կը հասնէր իր ձեռնհասութիւնը, եւ ի'նչով կը սահմանափակուէր իր իշխանութիւնը: Նա պէտք չունէր ինքզինքը վշտակիր կարծել եւ վշտալի կոչել, զի պօլօժէնիէն ընդարձակ վարչական ասպարէզ կու տար կաթողիկոսին, սինոդին իշխելու բաց դուռներ էր թողած, եւ կառավարական հովանաւորութեամբ ոյժ եւ զօրութիւն էր ապահոված: Ուստի իր անկաշկանդ գործունէութեան արգելք չտեսաւ, եւ իր մտադրութիւնները գլուխ հանեց: Գէորգի այս տեսութիւնը ոմանք ռուսասիրութիւն կարծեցին, եւ ուրիշներ կամակատար ծառայութիւն մեկնեցին, ուր ընդհակառակն նա իբրեւ ազատութեան ասպարէզ նկատեց, եւ այնպէս ալ վարուեցաւ: Գէորգի նկարագիրին յատկանշական հանգամանքներէն մէկն ալ մեծութեան եւ իշխանութեան արտաքնայարդար ձեւեր տալն էր, պատգամախօսական ձեւով հրամաններ արձակել, հանրութեան տեսութենէն ու շփումէն խուսափիլ, միջնորդներու բերնով եւ ձեռքով գործել, խորհրդակցութեան եւ գործակցութեան ձեւերէ զգուշանալ, ըրած կարգադրութիւնները անփոփոխելի կերպարանել, արտաքին ձեւակերպութիւններ առատացնել, անմերձենալի կացութիւն պահել, եւ իբրեւ թէ մահկանացուներէ բարձր դիրք մը ստեղծել, որ եթէ առանց արդիւնքի լոկ երեւոյթ մնար ունայնամտութիւն կ՚ըլլար, այլ ճարտարօրէն կիրարկուած ատեն գործունէութեան միջոց կը դառնար: Բնական բերմամբ այդ ձեւերը սիրողի մը կաթողիկոսական գահը շատ յարմար պիտի գար իր բարձրադիտակ եւ աստուածապատիւ դիրքովը, եւ իրօք ալ Գէորգ գիտցաւ զայն լիապէս շահագործել: Կ. Պոլսոյ մէջ տաճկահայ սահմանադրութեամբ ձեւակերպուած սահմանադրական պատրիարքութեան անյարմար անձն էր, որ Էջմիածինի մէջ ռուսահայ կանոնադրութեամբ կառավարուած կաթողիկոսութեան ամենայարմար անձն եղաւ, եւ ինչ որ ոմանք ռուսական ստրկութիւն եւ կառավարական ծառայութիւն ըսին, Գէորգի ձեռք ճշմարիտ արդիւնաւորութեան իսկական միջոց դարձաւ: Մեր համոզմամբ ալ ուր որ ուղիղ եւ ճշմարիտ արդիւնաւորութիւն կը տեսնենք, եւ երեւակայական գաղափարները եւ վերացական խծբծութիւնները աւելորդ եւ անտեղի կը սեպենք, եւ այդ ուղղութեամբ պիտի դատենք Գէորգի կաթողիկոսական գործունէութիւնը:

2763. ՎԵՐՋԻՆ ԳՈՐԾԵՐԸ

Գէորգ պատրիարքութենէն հրաժարելէն ետքը կարծես սահմանադրութեան մասին տեսութիւնը փոխած երեւցաւ, եւ լուսաւորեալ կոչուած սահմանադրականներուն հետ միացաւ Երուսաղէմի ներսէն-դուրսէն խնդիրին մէջ, բայց ոչ թէ խնդիրին հոգիէն շարժուելով, այլ պարզապէս Երուսաղէմի պատրիարքութեան խոստումէն շլացած, որուն հետամուտ էր, եւ յայտնապէս ալ կը խոստանար Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան Երուսաղէմի սնտուկէն պահանջուած նպաստը իրականացնել (§ 2717): Այս նպատակով բուռն միջոցներու ալ կը մասնակցէր եւ Երուսաղէմի միաբանութեան դէմ ոգեւին կը մաքառէր, այնպէս որ իբր շփոթները արծարծող կառավարութեան հրամանով պարտաւորուեցաւ 1861 հոկտեմբերին Պրուսա դառնալ (§ 2721), որուն առաջնորդութիւնը վրան կը պահէր, այլ տեղը դառնալ կը դանդաղէր Երուսաղէմի պատրիարքութեան ակնկալութեամբ: Պրուսա դառնալէն ետքը այլ եւս Գէորգ իր վրայ խօսիլ չտուաւ, մանաւանդ երբ Սարգիս պատրիարքի հրաժարելովը եւ սահմանադրական ժողովներու դադարելովը եւ Ստեփանոս Մաղաքեանի պատրիարքական տեղապահութեամբը, Երուսաղէմի խնդիրը հրապարակէ վերցուեցաւ եւ Գէորգի ակնկալածն ալ իրականացումէ հեռացաւ: Եթէ կաթողիկոսական խնդիրին ծագելովը Գէորգի անունը դարձեալ հրապարակ նետուեցաւ իբր միակ ընտրելի, եւ նոյն իսկ սահմանադրականներու կողմէ պաշտպանուեցաւ, չենք կարծեր որ ներսէն-դուրսէն խնդիրի մասնակցութիւնը փոխել տուած ըլլայ անոր հակասահմանադրական ձգտումներուն վրայ կազմուած համոզումը, այլ միայն իր անհատական կարողութեան եւ արդիւնաւոր գործունէութեան վրայ կազմուած գաղափարը ծառայեց զինքը միակ ընտրելի ցուցնելու, յուսալով ալ թերեւս որ տաճկահայ գաղափարներով սնած եւ բուռն կամքով օժտուած կը յաջողէր պօլօժէնիէի դէմ պայքար մղել եւ միանգամայն յաջող ելքի հասցնել: Երուսաղէմի ներսէն-դուրսէն խնդիրը արդէն իսկ վերջացած եւ թաղուած էր Եսայի պատրիարքի ընտրութեամբը, Գէորգ ալ զգացած էր նոր ճիգերու աւելորդ եւ ապարդիւն ըլլալը: Գէորգի անունը բարձրացնելու ծառայած էին, Պրուսայի 1855-ի մեծ երկրաշարժը եւ 1863-ի աղէտալի հրդեհը, որով ազգային հաստատութիւններն ալ վնասուեցան, եկեղեցի եւ վարժարան խախտուեցան, եւ հազարաւոր ընտանիքներ անյարկ մնացին: Գէորգ ամէն հնարաւոր միջոցները գործածեց, պետական եւ ազգային նպաստները արդիւնաւորեց, ջանքն ու աշխատանքը ընդարձակեց մինչեւ որ Պրուսա քաղաքը եւ իր ազգային հաստատութիւնները իրենց շքեղ կացութեան վերադարձան: Մայրաքաղաքի մէջ ալ սահմանադրութեան պետական հաստատութիւնը, Պօղոս Թաքթաքեանի պատրիարքութիւնը, սահմանադրութեան շուրջը յուզուող խնդիրները, եւ վերջապէս անոր վերաքննութեան ենթարկուիլը (§ 2758) շատ նուազած ու տկարացուցած էին սահմանադրական կոչուած գաղափարներով արծարծուած խնդիրները, այնպէս որ Գէորգի անձն ու ընտրութիւնը, անկախաբար իր հակասահմանադրական անցեալէն, եւ միշտ իր վրայ տիրող միապետական ձգտումներէն, ընդհանուր համակրութեան առարկայ էր դարձած, եւ Գէորգի կաթողիկոսանալը իբր ազգային գաղափարներու յաղթանակ կ՚ողջունուէր:

2764. ԳԷՈՐԳ Ի ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼԻՍ

Գէորգի ընտրութեան Ռուսաց կայսեր կողմէն 1866 նոյեմբեր 23-ին հաստատուելուն լուրը շուտով հասաւ Կ. Պոլիս եւ Պրուսա այնպէս որ 16 օր ետքը դեկտեմբեր 9-ին Պրուսայի եկեղեցւոյն մէջ անոր անունը իբրեւ կաթողիկոս յիշատակուեցաւ, իսկ Էջմիածին 1867 յունուար 1-ին կը սկսի յիշատակութիւնը փոխարքային դեկտեմբեր 29-ի պաշտօնագիրին հասնելէն ետքը (ԱԲՂ. 26): Կ. Պոլսոյ մէջ ալ այս միջոցին պատրիարքական շրջաբերականով կը հրամայուի անունին յիշատակութիւնը (ԻԶՄ. 624), եւ շրջաբերականը կը ցրուի դեկտեմբեր 16-ի խառն ժողովին որոշմամբ (66. ԺՄՆ. 205): Օսմանեան կառավարութեան կողմէն ալ հպատակութիւնը փոփոխելու արտօնութիւնը կը շնորհուի, եւ այսպէս կը լրանան ընտրական ձեւակերպութիւնները 1866 տարին չվերջացած: Ռուսիոյ կայսրը հաստատութեան հրովարտակին հետ նորընտիր կաթողիկոսին կը շնորհէ վեղարի ադամանդակուռ խաչը, եւ Ս. Աղեքսանդր Նեւսքի ասպետական կարգին առաջին աստիճանի շքանշանը (ԻԶՄ. 623): Վեղարի խաչը իբր հայրապետական յատուկ պատիւ մը կարծուած է յոմանց, եւ նոյն սկզբամբ Յովսէփ Արղութեանի շնորհուիլը բացատրուած է (ԻԶՄ. 622), սակայն պէտք է գիտենալ թէ խաչի եկեղեցական շքանշանը, զոր Ռուսաց կայսրները սովոր են շնորհել իրենց երեք մեծ մետրապոլիտներուն, այսինքն Քիէվի եւ Մոսկուայի եւ Պետրբուրգի, կանխաւ կը տրուէր Ռուսաստանի Հայոց առաջնորդներուն ալ եւ զայն ստացած են Գրիգոր Զաքարեան եւ Յովհաննէս Գառնակերեան եւ Յովսէփ եւ Եփրեմ ալ ստացած են կաթողիկոսական ընտրութենէն առաջ, եւ միայն Էջմիածնի ռուսական կայսերութեան ներքեւ մտնելէն ետքն է որ վեղարի խաչը Հայոց կաթողիկոսներու վերապահուեցաւ, եւ Ռուսաստանի առաջնորդներուն այլեւս չտրուեցաւ, Ներսէս Աշտարակեցիի կողմէն թելադրուած առաջարկին համեմատ: Իսկ օծումէ առաջ անունի յիշատակութեանը մասին մեր դիտողութիւնը ըրած ենք Մատթէոսի ընտրութեան առթիւ (§ 2691), բայց այլ եւս խնդրոյ նիւթ ընել չենք ուզեր` տեսնելով որ բացառութիւնը սովորութեան փոխուած կը գտնուի: Երբոր ամէն ձեւակերպութիւններ լրացան, կարգը եկաւ հանդէսներու: Պատրիարքարանի կողմէն յատուկ հրաւիրակներ եւ Ռուսիոյ դեսպանատան թարգմանը Պրուսա գացին, ուր Գէորգ Ծննդեան տօնին վերջին պատարագը մատոյց եւ ժողովուրդը օրհնեց, եւ յունուար 15-ին պետական եւ հիւպատոսական եւ ժողովրդական անձանց ուղեկցութեամբ Պրուսայէ մեկնեցաւ, եւ դեսպանատան շոգենաւով 16-ին Բերայի ներքեւ Քապաթաշի նաւամատոյցը ցամաք ելաւ, ուսկից ուղիղ եկաւ Բերայի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցին, եւ իւր հայրապետական նախընծայ ողջոյնն ու օրհնութիւնը տուաւ բոլոր հայ ազգին, եւ թաղական խորհրդարանին մէջ պատուասիրուեցաւ, ուր առաջին անգամ յանուն ազգին խմբագրապետներ ուղերձ մը մատուցին` հայրապետէն սպասուած խնդիրները պարզելով (ԻԶՄ. 625): Այդ ուղերձին պարունակութիւնը կանուխէն պատրաստուած էր դեկտեմբեր 19-ին, պատրիարքին ներկայուած էր յատուկ գրութեամբ, եպիսկոպոսներու եւ վարդապետներու յատուկ գումարման մը մէջ (67. ԺՄՆ. 4): Ուղերձը ստորագրած էին վեց խմբագրապետներ, Կարապետ Իւթիւճեան Մասիսի, Համաբարձում Ալաճաճեան Փունջի, Կարապետ Փանոսեան Մանզումէի, Մարկոս Աղաբէգեան Ծիլն Աւարայրի, Կարապետ Չուխաճեան Ծիածանի, եւ Ստեփան Փափազեան Ժամանակի, որ եւ ուղերձի ընթերցումն ըրաւ (ԻԶՄ. 638): Ուղերձը սովորական եղող մաղթողական եւ շնորհաւորական խօսքերէն ետքը նորըտիրէն կը պահանջէր. 1. Պահպանութիւն եւ ամբողջութիւն Հայաստանեայց ուղղափառ եկեղեցւոյ, 2. Երաշխաւորեալ պահպանութիւն ազգի եւ ազգային իրաւանց, եւ 3. Դաստիարակութեան ծաւալումը: Իւրաքանչիւր կէտը ընդլայնելով օրական դէպքերու յիշատակութիւններով ուղերձը կը կնքէին ըսելով, որ եթէ կատարէ բոլոր ազգին գգուելի եւ պաշտելի պիտի ըլլայ, իսկ եթէ չկատարէ ոչ մէկը պիտի գտնէ իւր շուրջը (67. ԺՄՆ. 17-18 եւ ԻԶՄ. 626-636): Գէորգ պատասխանեց թէ եղած առաջարկներ իր սրբազան պարտաւորութիւններն ու իր զգացումներն են: Ընդունելութիւնը փակուեցաւ եւ Գէորգ գնաց հանգչիլ պատգամաւոր Յակոբ Նորատունկեանի Բերայի մեծ փողոցին վրայ եղող ընդարձակ ապարանքը, զոր տանուտէրը անոր տրամադրութեան ներքեւ դրեր էր, որ եւ պատգամաւորութեան ամբողջ ծախքը իր քսակէն ըրած էր (ԻԶՄ. 615): Յունուար 16-էն մարտ 28, ընդամէնը 71 օր մնաց Գէորգ Կ. Պոլսոյ մէջ, յունուար 17-ին ռուսական դեսպան Իկնաթիէվ անձամբ յանձնեց նորընտիրին վեղարի խաչը եւ կայսերական ինքնագիրը, փետրուար 18-ին կը հասնին Էջմիածնի հրաւիրակները Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալեան եւ Գրիգոր վարդապետ Մուշեղեան, իսկ Կովկասի փոխարքայ Միքայէլ Նիկոլայեւիչ մեծ դուքսին կողմէն կու գայ զօրապետ Զենովիէվ, պատիւներ եւ յարգանքներ կը կատարուին ազգայնոց կողմէն, Ռուսաց եւ Պարսից դեսպաններ հացկերոյթներու կը հրաւիրեն, եւ մարտ 1-ին Ապտիւլազիզ սուլտանին կը ներկայանայ եւ Մէճիտիյէ շքանշանով կը պատուուի: Պօղոս պատրիարքը կաթողիկոսին ներկայած էր Սսոյ եւ Աղթամարայ խնդիրները, որ փետրուար 6-ին մասնաժողով մը կը կարգէր, եւ այն ալ վեց յօդուածով առաջարկ մը կը բերէր, զոր կաթողիկոսը պատրիարքին կը յանձնէ (ԻԶՄ. 639-650): Փետրուար 10-ին Ընդհանուր ժողով կը հրաւիրուի, բայց ապարդիւն կը մնայ, զի հազիւ 20 երեսփոխան կը ներկայանան, որպէսզի Պալաժէնիայի խնդիրը չյուզուի մինչեւ որ սրբազան կաթողիկոսը մեկնի Պոլսէն (67. ԺՄՆ. 42): Երկրորդ հրաւէրով նիստը կը գումարուի փետրուար 24-ին, բայց միայն Սիսով ու Աղթամարով կը զբաղի (ԻԶՄ. 664): Ընդհանուր ժողովոյ դիւանը տեսնելով որ ժողովը Հայոց հայրապետին ներկայութիւնը վայելելու բախտը չունենար, որով Պօլօժէնիէի խնդիրն ալ մէջտեղ չելլար, մարտ 20-ին կաթողիկոսական տեղեկագիրին միտքով ուղերձ մը կը պատրաստէ, ատենապետ Բարունակ Ֆէրուհխանի եւ ատենադպիր Գրիգոր Մարկոսեանի ստորագրութեամբ որ կաթողիկոսին մատուցուի, սակայն 22-ին եպիկոպոսներ եւ աշխարհական երեւելիներ զատ զատ խորհրդակցութիւն կ՚ունենան կաթողիկոսին հետ, եւ միայն 24-ին Թաքթաքեանի ձեռքով վերոյիշեալ ուղերձը կը մատուցուի, որ մարտ 26-ին Բերայի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցին կը պատարագէ (ԻԶՄ. 662), եւ հայրապետական օրհնութիւնը եւ հրաժեշտի ողջոյնը կու տայ եւ 28-ին Մեծ պահոց հինգերորդ երեքշաբթի օրը վերջին համախմբութիւնը տեղի կ՚ունենայ Օրթաքէօյ Մաքսուտեանց ծովեզերեայ ապարանքը, ուր ապենապետ Ֆէրուհխան նոր ուղերձ մը կը կարդայ (67. ԺՄՆ. 56-58), եւ կաթողիկոսը անմիջապէս ռուսական յատուկ շոգենաւով կը մեկնի դէպի Փօթի: Կ. Պոլիսէ իրեն կ՚ուղեկցին չորս վարդապետներ, Յովհաննէս Սէթեան Գուզկունճուքի քարոզիչ, Պետրոս Վեհապետեան իր գաւազանակիրը, Սիմէոն Սէֆէրեան Երուսաղէմի փոխանորդ, եւ Խորէն Գալֆայեան Բերայի քարոզիչ. իսկ իբր Տաճկահայոց ներկայացուցիչ, օծման մասնակցելու համար, Կարինէ կը մեկնի առաջնորդ Յարութիւն եպիսկոպոս Վեհապետեան: Գէորգի Կ. Պոլիս եղած միջոցին Պօլօժէնիէի խնդիրը խօսքի կամ վէճի բնաւ նիւթ չըլլար, եւ այս կէտին մէջ յայտնի կը տեսնուի նորընտիր Գէորգի կամքը, եւ կ՚արդարանայ որչափ ինչ պօլօժէնիէի նկատմամբ իր ունեցած տեսութեանց մասին գրեցինք (§ 2762):

2765. ԳԷՈՐԳ ՅԷՋՄԻԱԾԻՆ

Փօթի ցամաք ելլալով Քութայիսի, Գորու, եւ Մցխեթի վրայով ապրիլ 7-ին, Մեծ պահոց վերջին ուրբաթ եւ Աւետման տօնին օրը կը մտնէ Տփղիս մեծահանդէս փառաւորութեամբ: Տփղիսի հասարակութիւնը Մցխեթէն կը դիմաւորէ եւ ճաշ կու տայ, փոխարքան իր կառքը կը յուղարկէ, Հայոց եւ Վրաց եւ Ռուսաց եկեղեցիներու զանգակները կը հնչեն, առաջնորդարանի մօտ եկեղեցական թափօր կը կազմուի, կայսեր եւ փոխարքային կողմէն պատգամաւորներ կ՚ողջունեն, եւ հայրապետական ատենաբանութիւնն ու օրհնութիւնը տեղի կ՚ունենայ Վանքի մայրեկեղեցին, ուր խռնուած էր ազգային եւ օտարազգի անհամար բազմութիւն մը: Պատուասիրութիւններ ամենայն շքեղութեամբ կը կատարուին Տփղիսի մէջ, փոխարքայ մեծ դուքսը ապրիլ 10-ին անձամբ կու գայ եւ կը յանձնէ կայսերական հրովարտակն ու շնորհուած շքանշանը, եւ յատուկ հրաւէր եւ հիւրասիրութիւն ալ կը կարգադրէ. իսկ Գէորգ ապրիլ 16-ին Զատկի օրը հայրապետական նախընծայ պատարագ կը մատուցանէ Վանքի մայրեկեղեցին, եւ երեք շաբաթ Տփղիս մնալով կարեւոր տեղեկութիւններ կը քաղէ, ճանչուորութիւններ կը հաստատէ, այցելութիւններ կու տայ եւ կ՚ընդունի, եւ վերջապէս մայիս 4-ին հինգշաբթի օր կը մեկնի, եւ հարկաւ Երեւան ալ հանգիստ ընելով, 12-ին ուրբաթ օր կը մտնէ Էջմիածին, եւ 21-ին Յինանց վեցերորդ կիրակիին մեծաշուք հանդիսով ստանում է կաթողիկոսական օծումը եւ անմիջապէս գործի կը ձեռնարկէ ստանձնելով հայրապետութեան սրբազան եւ ծանրաբեռն լուծը (ԱԲՂ. 27-28): Գէորգի գործունեայ հոգւոյն նշանակն էր օծումէն վեց օր ետքը մայիս 27-ին անդրանիկ կոնդակը հրատարակելը, զոր ուրիշներ ամիսներով կը յետաձգեն, եւ կոնդակին մէջ ալ, ընդհանուր եւ վերացական բացատրութիւններէ աւելի, որոշ եւ գործնական կէտեր շօշափելը, որ միանգամայն իր ուղղութեան ծրագիրը կամ իր պաշտօնավարութեան ուղեգիծը կը պարզէին: Այն երեք կէտերը զորս Կ. Պոլսոյ խմբագրապետները յիշած էին իրենց ուղերձին մէջ (§ 2764), կրկնուած էին անդրանիկ կոնդակին մէջ, յատկապէս շեշտելով առաջինը, հայադաւան վարդապետութեան մէջ նշանախեց իսկ չփոխել, հաստատուն կանոններ հաստատել եւ նորաձեւութեանց առջեւն առնել: Դպրոցական խնդիրը կրնայ ըսուիլ որ իրեն միտքին մէջ սեւեռեալ գաղափարի չափ ամրացեալ էր, իսկ ինչ որ ազգի կեանք եւ ազգի իրաւունք ըսուած է, Գէորգի մտքին մէջ շատ հեռու էր նորահաս սերունդի մէջ մուտք գտած երեւակայական գաղափարներէն, եւ այդ մասին շատ սեղմ էին իր բացատրութիւնները: Իբրեւ գործնական յանձնարարութիւններ անդրանիկ կոնդակին մէջ յիշուած էին. 1. Մեծ պահոց մէջ բաց պատարագներէ դուրս ժողովուրդին հաղորդ չտալ. 2. Փեսացուներու եւ հարսնցուներու ուղղակի հաւանութիւնը չառած չպակսել. 3. Աշխարհաբարը եկեղեցւոյ մէջ միայն քարոզի եւ խրատի համար գործածել. 4. Մկրտութիւնը տուները չընել եւ ութ օրէ աւելի չուշացնել. 5. Չորրորդ պսակը բացառաբար երիտասարդներու եւ առողջներու միայն ներել. 6. Հարսնցուները վաճառելու պաշլըխի սովորութիւնը արմատաքի խափանել. 7. Աստուածային պաշտամունքը, այսինքն արարողութիւնները եւ երգեցողութիւնները ամենուրեք միեւնոյն ձեւով կատարել (ԱԲՂ. 32-33): Կոնդակէն քիչ օր ետքը մայիս 31-ին անդրանիկ ձեռնադրութիւնն ալ կը կատարէ, եւ իրեն հետ եկող չորս վարդապետները (§ 2764) եպիսկոպոսութեան կը բարձրացնէ, անոնց ընկերակցելով Գաբրիէլ Այվազեան վարդապետն ալ: Ընդհանուր վարչութեան ալ կը ձեռնարկէր եւ մեծ մտադրութիւն կը դարձնէր հայրապետական իրաւասութեան, եկեղեցական իրաւանց, ներքին բարեկարգութեան, հոգեւորական կարգապահութեան, ելեւմտական արդիւնաբերութեան, որոնք մէկ օրէն միւսը լրանալիք ձեռնարկներ չէին, զի պէտք էր նախ գետինը պատրաստել, հերկել ու սերմանել եւ ժամանակին հունձքի սպասել (ԱԲՂ. 31):

2766. ԳԷՈՐԳ ՉՈՐՐՈՐԴ

Առաջին ժամանակներու մէջ, ինչպէս քանիցս յիշած ենք, սովորութիւն չէ եղած կաթողիկոսներուն անունները թուահամարի յաւելուածով յիշատակել, զոր վերջին ժամանակներու մէջ սկսան աւելցնել մեր նոր հեղինակներ, եւ մենք ալ հետեւեցանք այդ սովորութեան, որ տարածուած է բոլոր գրական աշխարհին մէջ: Յովհաննէս Կարբեցիի վրայ առաջին անգամ սկսաւ նաեւ իր կենդանութեան զինքն Յովհաննէս Ը. անուանել (§ 2489), թէպէտ իր ստորագրութեանց մէջ չենք տեսներ: Մատթէոս առաջին էր այդ անունով եւ թուահամարի տեղ չկար, որով Գէորգ առաջինը եղած կ՚ըլլայ թուահամարի յաւելուածով Գէորգ Դ. ստորագրութիւն գործածողը: Սակայն կաթողիկոսաց գաւազանը միայն երկու Գէորգներ ունի իրմէ առաջ, Գէորգ Ա. Բիւրականցին, որ 792-է 795 համառօտ կաթողիկոսութիւն մը ունեցաւ (§ 628), եւ Գէորգ Բ. Գառնեցին, որ 20 տարի պաշտօն վարեց 877-է 897, եւ Աշոտի ու Սմբատի թագաւորական օրհնութիւնները կատարեց (§ 680, 686): Իսկ Գէորգ Լոռեցին, կաթողիկոսական գաւազանի անցնելու իրաւունք ունեցած չէ, զի Վկայասէրի բացակայութեան ձեռնադրեալ տեղապահ մը եղած է, եւ Վկայասէրի դարձին պաշտօնէ դադարած է, աստիճանէ եւ քօղէ ալ զրկուած է եւ հակաթոռութեան հովեր ալ առած է Կիլիկիոյ արեւմտեան կողմերը (§ 885): Բայց որովհետեւ ոմանք յանզգաստս Լոռեցին իբր Գէորգ Գ. նշանակած են, Գէորգ կաթողիկոսն ալ առանց մտադրութեան անոնց հետեւած եւ Գէորգ Դ. թուահամարը ընդունած է, եւ ըստ այնմ ստորագրած եւ հռչակած է, մենք ալ ստիպուած պիտի պահենք Գէորգ Չորրորդ կոչումը, որով ընդունած կ՚ըլլանք Լոռեցին Գէորգ Գ. կոչել:

2767. ԳԷՈՐԳ Ի ՊԵՏՐԲՈՒՐԳ

Գէորգի կաթողիկոսութեան բարձրանալուն արարողական պահանջներէն մէկն ալ Ռուսաց կայսեր կողմէ ունկնդրութեան ընդունուիլն է, որուն համար արտօնութեան եւ ժամադրութեան ձեւակերպութիւններ կային, որոնք լրացան Էջմիածին հասնելէն առաջին ամիսներուն մէջ: Ներկայացումը աշունին պիտի կատարուէր, բայց Գէորգ կանխեց Էջմիածինէ մեկնիլ, որպէսզի միջոց ունենայ Ռուսիոյ քաղաքաց հայ գաղութներուն այցելել: Յուլիս 11-ին մեկնիլը հրատարակեց եւ տեղակալ նշանակեց Ջալալեան Սարգիս արքեպիսկոպոսը, եւ 13-ին հինգշաբթի օր Էջմիածինէ մեկնեցաւ, նախապէս Կովկասի քաղաքները քննելու, եւ հետզհետէ այցելեց Աղեքսանդրապոլ, Ախլցխա, Ախալքալաք, Բորժոմ, ուսկից անցաւ Վլատիկաւկաս: Գէորգի ուղեւորութիւնը կատարեալ հովուական այցելութիւն էր, եկեղեցին եւ դպրոցը քննել, ժողովրդեան վիճակին տեղեկանալ, սիրոյ եւ խաղաղութեան խրատներ խօսիլ, ուսման եւ հայախօսութեան յորդորներ կարդալ, եւ միանգամայն Մայրաթոռոյ պատկանեալ կալուածական եւ ելեւմտական գործերուն հետեւիլ, մոռցուած արդիւնքներ որոնել, վիճելի կէտեր պարզել, եւ լքուած հասոյթներ հաւաքել: Վլատիկաւկասի մէջ զինքն դիմաւորեց եւ պատուեց Միքայէլ Լօրիս-Մելիքով զօրապետ, որ Կովկասի հիւսիսակողման նահանգապետն էր: Անոր մօտէն ելլելով հետզհետէ այցելեց Մոզդոկ, Ղըզլար եւ Աստրախան, եւ երեք տեղեր ալ դպրոց բանալու կամ դպրոցի նոր շէնք մը շինելու ձեռնարկեց: Աստրախանի մէջ Արարատեան Սերովբէ եպիսկոպոսի թողօնին խնդիրն ալ ուսումնասիրեց: Ժողովուրդը տեսնելով յօգուտ ազգի եւ եկեղեցւոյ թափուած ջանքերը, հետզհետէ կ՚աճեցնէր իր համակրութիւնը դէպի նոր եւ գործունեայ կաթողիկոսը, որուն ընթացքը հակապատկեր մըն էր Մատթէոսի քաշուած ընթացքին եւ կը նորոգէր Ներսէսի գործունեայ կեանքին յիշատակները: Աստրախանէ Նոր-Նախիջեւան անցնելու առթիւ մեծ պատիւներ կ՚ընդունի, եւ օրհնութեամբ եւ մասունքներով կը փոխարինէ Ցարիցինի ռուս հասարակութեան սիրալիր եւ յարգալից ցոյցերը: Նոր Նախիջեւանի մէջ կը յաջողի վերջացնել տիրող երկպառակութիւնը եւ իրարու հետ հաշտեցնելու Խալիբեանն ու Հայրապետեանը, որոնք կուսակցութեանց գլուխներն էին: Ս. Խաչի վանքին մէջ դպրոց կը բանայ, աթոռին համար նուէր կը հանգանակէ, եւ հնութիւններ կը հաւաքէ, եւ դէպ ուղիղ կուղեւորի Մոսկուա, ուր կը հասնի օգոստոս 22-ին, Էջմիածինէ մեկնելէն 40 օր ետքը, 12 օր այնտեղ կը մնայ եւ Յովնանեան Յովհաննէսի տունը կը հիւրասիրուի, եւ լիապէս կը գործէ ինչ որ ամէն տեղ կը գործէր, եւ փոխադարձ կ՚ընդունի սիրոյ եւ յարգանաց անկեղծ արտայայտութիւններ, հանդէսներ եւ տօնախմբութիւններ: Պետրբուրգի մէջ կ՚օթեւանի եկեղեցւոյ տունը, եւ իրեն ի պատիւ տրուելիք մեծ հացկերոյթէն հրաժարելով, հաւաքուած գումարով 16 պարգեւաւոր արժեթուղթ գնել կու տայ, եւ արդիւնքը կէս առ կէս կը յատկացնէ Կ, Պոլսոյ Ս. Փրկչեան հիւանդանոցին եւ Զէյթունի թաղական դպրոցներուն սեպտեմբեր 3-էն մինչեւ հոկտեմբեր 14 տեղւոյն գործերով կը զբաղի, որ օր կայսերական ունկնդրութեան կ՚ընդունուի պարտուպատշաճ պատիւներով, եւ ինքն ալ արծաթեայ սկուտեղի վրայ կայսեր կը նուիրէ Ս. Գէորգայ մասունքը ադամանդայեռ ոսկի մասնատուփի մէջ ամփոփուած: Հոկտեմբեր 14-էն մինչեւ նոյեմբերի վերջերը Պետրբուրգի մէջ կը մնայ, տեսարաններ եւ թանգարաններ կը շրջի, նախարարութեանց հետ յարաբերութեանց կը մտնէ, զինուորական դպրոցներու մէջ Հայոց համար կրօնագիտութեան դասեր հաստատել կու տայ, Հայ եկեղեցւոյ գործերուն դիւրութիւններ կը կարգադրէ, եւ գլխաւորապէս կուսակրօն եկեղեցականներու ժառանգութեան խնդիրը կը յուզէ եւ կը յաջողցնէ: Կայսերական պատիւներ ալ կը ստանայ եւ կը հրաւիրուի ներկայ գտնուիլ Յունաց Գէորգ թագաւորին մեծ դքսուհի Օլկայի հետ պսակադրութեան հանդէսին, ուր հոգեւորականութեան մէջ առաջին տեղը կը տրուի իրեն: Նոյեմբեր 25-ին երկրորդ անգամ կայսեր կը ներկայանայ հրաժեշտի համար, եւ քիչ օր ետքը Պետրբուրգէ կը մեկնի Լեհաստանի վրայով դառնալու: Հետզհետէ կը հանդիպի, Վարշաւիա, Կրակովիա, Իլվով, Չերնովից, ուր Պուքովինայի, Գալիցիայի, Վալաքիայի եւ Մոլտաւիայի 35 ներկայացուցիչներու պատգամաւորութիւնը կ՚ընդունի, Քիշնեւ, Օտեսա, Սիմֆէրոպոլ, Գարասուպազար, Թէոդոսիայ, Կերչ, Փօթի, Քութայիս եւ 1868 յունուար 26-ին կը մտնէ Տփղիս, այնտեղ եւ Երեւան ալ մնալով, փետրուար 27-ին Մեծ պահոց երրորդ երեքշաբթին կը հասնի Էջմիածին, մեկնելէն եօթնուկէս ամիս ետքը (ԱԲՂ. 81-84): Յաջորդ ուղեւորութիւնն բարձրացուցած էր Գէորգը միաբանութեան աչքին, եւ յարգի ու վարկի արժանացուցած էր ժողովրդեան առջեւ: Այստեղ ընդհատելով Գէորգի ընդհանուր գործունէութեան սկզբնաւորութիւնը, կ՚անցնինք Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան անցուդարձերը պատմել:

2768. ԱՂԹԱՄԱՐ ԵՒ ՍԻՍ

Տաճկահայոց մէջ յուզուած խնդիրներէն մէկը լրացած ու փակուած էր Գէորգ կաթողիկոսի ընտրութեամբ, բայց տակաւին կը մնային Աղթամարի եւ Կիլիկիոյ աթոռներուն խնդիրները, երկու աթոռներն ալ ինքնակոչներու ձեռք ինկած, եւ թէպէտ ազգային կեդրոնէն մերժուած, բայց իրապէս եւ պաշտօնապէս լրացեալ լուծումի կերպարան չառած: Ասոնց հետ մէկ տեղ երրորդ եւ թերեւս ա'լ աւելի նշանակալից խնդիր մըն էր ծագած սահմանադրութեան վերաքննութեամբ, որով սահմանադրական վարչութեան ժողովներ պետական առժամեայի էին փոխարկուած, եւ Ընդհանուրն ալ թէպէտ կար ու կը մնար, բայց կարկամեալ վիճակի մէջ (§ 2758): Աղթամարի Խաչատուրը իր դիրքը կը պահէր, նոյնպէս Կիլիկիոյ Նիկողայոսն ալ, թէպէտ կեդրոնը անոնք անվաւեր էր հրատարակած եւ տեղապահներ կարգած էր, Իգնատիոս Գագմաճեանը Պօղոս Մելիքեանի օգնականութեամբ յԱղթամար (§ 2751), եւ Մկրտիչ Սէմէրճեան ի Սիս (§ 2757): Պահ մը խնդիր եղաւ թէ յարմարագոյն չէ՞ր արդեօք երկու մասնաւոր աթոռներն ալ իսպառ դադրեցնել. . սակայն կաթողիկոսական յանձնաժողովը իր 1866 ապրիլ 29-ի տեղեկագիրի վերին մասին մէջ նկատել տուած էր, թէ ուրիշ է նորինորոյ աթոռի մը երեւան գալը արգիլել, եւ ուրիշ էր երկար տեւողութեամբ հաստատութիւն ունեցած աթոռ մը դադրեցնել, եւ եզրակացուցած էր հրապարակաւ յայտնել, որ Սսոյ եւ Աղթամարայ կաթողիկոսական աթոռոց համար իր կարծիքն է, անոնց բարձմանը խնդիր չյարուցանել (ԻԶՄ. 533), եւ Ընդհանուր ժողովն ալ մայիս 27-ին այդ եզրակացութիւնը հաստատած էր, եւ Համագումարն ալ յուլիս 12-ին ընտրելեաց ցուցակ պատրաստած էր (§ 2759): Իսկ Ընդհանուր ժողովը յուլիս 22-ին Աղթամարայ եւ Սսոյ խնդիրները յետաձգած էր (ԻԶՄ. 576): Նորընտիր Գէորգի Կ. Պոլիս եղած ատեն, մասնաւոր աթոռներու խնդիրը անոր ալ ներկայուած էր, եւ անոր հրամանով 1867 փետրուար 6-ին հաստատուած մասնաժողովը խնդիրը ուսումնասիրելով (§ 2764) առաջարկած էր. 1. Աջապահեանց ժառանգականութիւնը դադրեցնելով երկու աթոռներուն կաթողիկոսները վիճակային ժողովով եւ Կ. Պոլսոյ Ընդհանուր ժողովով ընտրել, եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին առաջարկել ի վաւերացումն եւ հաստատութիւն: 2. Երկուքին ալ օծումները Էջմիածնի մէջ նոր կաթողիկոսի ձեռքով կատարել: 3. Երկու աթոռներուն մէջ ալ եպիսկոպոսաց ձեռնադրութիւնը Ամենայն Հայոց հայրապետի գրաւոր հաւանութեամբ կատարել: 4. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի յիշատակութիւնը ընել թէ կաթողիկոսին եւ թէ վիճակային եկեղեցականներու կողմէն: 5. Ամենայն Հայոց վերտառութիւն չգործածել: 6. Ծանր խնդրոց լուծումն ու որոշումը Էջմիածինէ ընդունիլ: Կաթողիկոսը պատրիարքին կը յանձնէ ըստ այսմ գործադրել, բայց գործնականապէս եւ ոչ իսկ փորձը կ՚ըլլայ (ԻԶՄ. 640-650): Ընդհակառակն Նիկողայոսի եւ զայն օծող Յարութիւնի 1866 մարտ 17-ին կառավարական միջոցով Կ. Պոլիս բերուիլը մտայնութեանց փոփոխութիւն կը պատճառէ (66. ԺՄՆ. 202), եւ անոր անձնական յարաբերութիւնները, Կիլիկեցւոց մի մասին կողմէ դիմումները, կրօնափոխութեան սպառնալիքները, նկատի կ՚առնուի եւ նժարը Նիկողայոսի կողմը կը ծանրացնեն, եւ միտումներ կ՚արթնցնեն Նիկողայոսը արդարացնելով աթոռը նստեցնել (67. ԺՄՆ. 11): Սէմէրճեան Մկրտիչի անձն ալ կասկածաւոր կը դատուի տեղապահական պաշտօնին մէջ եւ Պետրոս եպիսկոպոս Հաճնոյ տեղապահ կանուանուի (66. ԺՄՆ. 205): Աղթամարայ աթոռն ալ անիշխանութենէ եւ անկարգութենէ ազատելու համար տեղապահ անուանուեցաւ Խիզանցի Յակոբ եպիսկոպոսը, եւ Խաչատուրը դուրս հանելու հրաման ղրկեցաւ (66. ԺՄՆ. 181): Նոյն իսկ Գէորգ կաթողիկոսին դէպի Նիկողայոսի կողմը նպաստաւոր միտքեր կը վերագրուէին: Ընդհանուր ժողովն անգամ 1867 փետրուար 24-ի նիստին մէջ ուզելով գործը մեղմացնել, նոր յանձնախումբ մը կը կազմէ, մասնաւոր աթոռներու ընտրութեան եղանակը որոշելու եւ երեք աթոռներու յարաբերութիւնները ճշդելու, սակայն յանձնաժողովը կը լուծուի առանց արդիւնք մը արտադրելու (ԻԶՄ. 686-687): Վիճակաւոր եպիսկոպոսաց ժողով մըն ալ կը գումարուի սեպտեմբեր 19-ին, նիստերուն մէջ նոյն խնդիրով կը զբաղի, եւ վերջապէս խնդիրը նորէն Ընդհանուր ժողովոյ հոկտեմբեր 20-ի նիստին առջեւը կ՚ելլէ (ԻԶՄ. 691): Ժողովը նոր յանձնաժողովոյ մը կազմութիւնը կը խորհի, բայց վերջէն խառն ժողովոյ կը յանձնէ գործը քննել եւ տեղեկագրել եւ առաջարկել, նկատի ունենալով թեմական իրաւունքները եւ Աջապահեանց ժառանգականութիւնը, եւս եւ երկու աթոռները Կ. Պոլսոյ եւ Երուսաղէմի պատրիարքութեանց կցելու գաղափարը (ԻԶՄ. 691-694): Այս որոշումներ թէպէտ անհետեւանք մնացին, բայց իրօք կ՚եղծանէին կանուխէն տրուած որոշումները, որոնք վճռական նկատուած էին (ԻԶՄ. 687):

2769. ՆՈՐ ԱՌԱՋԱՐԿՆԵՐ

Խառն ժողովը իրեն հիմնակէտ առաւ նախընթաց որոշումներուն օրինաւոր հիմանց վրայ հաստատուած չըլլալը, տեսնելով որ Նիկողայոս անարժան մը չէ, եւ ընտրելիները Համագումարով ցուցնելը թեմականներու իրաւանց հակառակ է, ուստի բոլոր եղածները չեղեալ նկատելով որոշեց վարուիլ ինչպէս որ կարելի է վարուիլ թէ որ խնդիրը այսօր երեւան ելած ըլլար (ԻԶՄ. 697): Ըստ այսմ կ՚ընդունուէր որ Նիկողայոսի ընտրութիւնը օրինաւոր կերպիւ չէ եղած, եւ նա ալ իր հրաժարականը տուած է, կը դիտէ որ Սսոյ աթոռը երբեմն հակաթոռ եւ երբեմն հաւասար աթոռ ճանչցուած է նոյն իսկ Մայրաթոռոյ կողմէն, եւ բաւական կը սեպէ որ երկու աթոռներուն մէջ մեր եկեղեցւոյ ոգւոյն համեմատ յարաբերութիւններ հաստատուին, եւ վերջին ընտրութեան Մայրաթոռի մէջ փոխանորդով մասնակցելնին կը մեկնէ, թէ բարոյապէս երկու աթոռները մէկզմէկու արդէն կապուած են (ԻԶՄ. 699): Այս տեսութիւններու հիմամբ կը կազմէ իր առաջարկութիւնը տասը յօդուածներով: 1. Աթոռոյ պարապութեան վրայ տեղապահը կեդրոնէն կ՚անուանուի, վիճակայինք երեք ընտրելի կը քուէարկեն, խառն ժողովը անոնց արժանաւորութիւնը կը քննէ, Ընդհանուր ժողովը մէկը կ՚ընտրէ, ընտրեալը պատրիարքին կամ տեղապահին առջեւ ուխտ կ՚ընէ եւ կ՚օծուի: 2. Նոր օծեալը օրհնութեան գիր կը գրէ կեդրոնական վարչութեան եւ բարեկամական նամակ Մայրաթոռոյ կաթողիկոսին: 3. Սսոյ կաթողիկոսը պիտի յիշէ Էջմիածնի կաթողիկոսը, բայց Երուսաղէմի եւ Կ. Պոլսոյ պատրիարքները եւ եպիսկոպոսները եւ քահանաներն ալ պիտի յիշեն Սսոյ կաթողիկոսը: 4. Ամենայն Հայոց վերտառութիւնը միայն Էջմիածնայ կաթողիկոսին իրաւունքն է: 5. Սսոյ կաթողիկոսը ի քաղաքականս յարաբերութիւն պիտի ունենայ Կ. Պոլսոյ վարչութեան հետ, իր թեմին առաջնորդները ինքը կ՚ընտրէ, բայց վարչութեան ընդունած անձեր պիտի ըլլան: 6. Սսոյ կաթողիկոսը միւռոն կ՚օրհնէ, եւ եպիսկոպոս կը ձեռնադրէ պէտք եղածին չափ: 7. Եւ երբ բոլոր հայաբնակ գաւառներէ ընտրուած եպիսկոպոսներէ բաղկացեալ սիւնհոդոս կը կազմուի (§ 2696), թէ Էջմիածին եւ թէ Սիս առանց այս սիւնհոդոսի հաւանութեան եպիսկոպոս պիտի չձեռնադրեն, բայց մինչեւ որ կազմուի, Սիս արտօնութիւն ունի իրեն միաբանութեան խորհուրդին քննութեամբը ձեռնադրել, եւ ամէն առթի մէջ Էջմիածնայ կաթողիկոսութեան իմաց տալ բարեկամական նամակաւ: 8. Սիս չորս եպիսկոպոսներէ բաղկացեալ խորհուրդ պիտի ունենայ, եւ խորհուրդին ձեռնհասութենէ վեր գործերը Էջմիածնայ երեսփոխանական սիւնհոդոսին պիտի ներկայէ երբ հաստատուի: 9. Սսոյ վանքին մէջ Ժառանգաւորաց կրթարան մը ունենալ: 10. Նիկողայոսը տեղը չդարձնել մինչեւ որ ընտրութեան գործողութիւնները լմննան. Խաչատուրն ալ Կ. Պոլիս բերել տալ, եւ նմանօրինակ կերպով գործադրել (ԻԶՄ. 702-710): Առածը կըսէ թէ երկու ծայրեր իրար կը շօշափեն, եւ ի դէպ է զայն կրկնել տեսնելով որ Սսոյ աթոռը եւ ինքնակոչ Նիկողայոսը ամէն տեսակ ստորնութեանց ենթարկուած վճռուելէ ետքը Ամենայն Հայոց աթոռոյն հաւասար աթոռ կը կոչուի, անոր յիշատակութիւնը Հայաստանեայց բոլոր եկեղեցիներու պարտաւորիչ կը դառնայ, եւ Մայրաթոռի հանդէպ պարզապէս բարեկամական դրութեանց կը պարտաւորուի: Առաջարկեալ գլուխներուն քննադատութեան մենք չենք մտներ, զի այն ժամանակին հեղինակաւոր կերպով հրատարակուած է:

2770. ԳԷՈՐԳԻ ԴԻՄԱԴՐՈՒԹԻՒՆԸ

Տեղեկագիրը եւ առաջարկը տպագրուած ըլլալուն օրինակ մը շուտով կը հասնի Գէորգ կաթողիկոսին, անծանօթ մնացած անձանց միջնորդութեամբ: Խառն ժողովը 1867 հոկտեմբեր 20-ին Ընդհանուրէ պաշտօն ստանձնած էր (ԻԶՄ. 691), բայց տեղեկագիրին եւ առաջարկին մասին խօսուած չէ 1867 նոյեմբեր 17-է մինչեւ 1868 փետրուար 23 նիստերուն մէջ (ԻԶՄ. 694), որ է ըսել թէ հազիւ մարտի սկիզբները կրցած է այն հրապարակ ելլել, իսկ Գէորգի քննադատութիւնը 1868 ապրիլին է գրուած (ԻԶՄ. 735), որ փութկոտ հոգածութիւն կը ցուցնէ: Քննադատութիւնը Պօղոս պատրիարքի ուղղուած կոնդակ մըն է (ԻԶՄ. 711-735), որուն մէջ անմիջապէս տարականոն եւ ցաւալի կը կոչէ Խառն ժողովին դիտողութիւնները ու առաջարկները, եւ կ՚անցնի Սսոյ աթոռին վրայ պատմական յիշատակներ յառաջ բերել, իբր հակառակ աթոռ սկսած ըլլալը հաստատելու, եւ Փիլիպպոս կաթողիկոսի ժամանակ եղած համաձայնութիւնը սէր միայն եղած է կըսէ եւ ոչ իրաւասութիւն հաւասար: Կը պնդէ որ Հայ եկեղեցին մի է եւ գլուխն ալ մի կրնայ ըլլալ եւ ոչ աւելի. ուստի կը մերժէ ընդհանուր յիշատակութիւնը եւ բարեկամական յարաբերութիւնը, եւ կը կրկնէ իր Կ. Պոլիս գտնուած ատեն կազմուած առաջարկները (§ 2768), եւ Աղուանից կաթողիկոսներուն ամենայն Հայոց կաթողիկոսէն օծուիլը յիշելով Աղթամարայ եւ Սսոյ վրայ կը տարածէ, եւ վերջապէս կը պահանջէ որ հպատակական (ԻԶՄ. 732) ըլլան այս աթոռներուն Մայրաթոռոյ հետ յարաբերութիւնները, եւ հակառակ պարագային կը սպառնայ Աղթամարն ու Սիսը թողուլ ըստ առաջնոյն ի թիւս հակաթոռ եւ ապօրինաւոր կաթողիկոսաց սարտուցելոց ի գրկաց մօրն լուսոյ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ Սրբոյ Էջմիածնի (ԻԶՄ. 733): Միանգամայն կը յայտարարէ թէ իր պահանջը ոչ թէ հայի յիշխանական միապետութիւն ինչ կամ յայլ ինչ անգոսնելի մտածութիւն, զոր քաւ մի ' լիցի, այլ զի իշխանութիւն եւ իրաւասութիւն ընդհանրական աթոռոյ եւ աթոռակալի նորա մնասցէ հաստատուն ի զօրութեան իւրում (ԻԶՄ. 731): Կը յորդորէ պատրիարքը խափանել տարօրինակ առաջարկները, եւ իր Կ. Պոլիս եղած ժամանակին կազմած առաջարկութեանց համեմատ գործել: Կաթողիկոսական կոնդակը հարկաւ իր ազդեցութիւնը պիտի ունենար, սակայն առանց անոր ալ Խառն ժողովոյ առաջարկները համամտութեան չէին հանդիպած Կ. Պոլսոյ մէջ, զի թէպէտ սահմանած էին Ընդհանուր ժողովոյ հաստատութեան ենթարկել, սակայն մինչեւ կոնդակին հասնիլը, մինչեւ 1868 մայիս տակաւին Ընդհանուրին առջեւ ելած չէին եւ կոնդակին ելնալն ալ անհնարին դարձաւ եւ Խառն ժողովոյ նոր առաջարկը մեռեալ տառ մնաց, միայն թէ նախընթաց որոշումներն ալ, որոնց ոմանք անպայման կարեւորութիւն տալ կ՚ուզէին (ԻԶՄ. 671-674), իրենց զօրութիւնը կորսնցուցած կ՚ըլլան, Ընդհանուր ժողովին կողմէն առաջիններուն տեղ նոր ծրագիր եւ նոր առաջարկ հրամայուելովը, ինչչափ ալ նորերը ընդունուած եւ հաստատուած եւ նկատողութեան անգամ առնուած չըլլան: Իսկ միւս կողմէն երկու ինքնակոչներն ալ կը շարունակէն նպաստաւոր դիրք մը վայելել, թէպէտ ոչ լրացած եւ ոչ օրինաւորապէս ճանչցուած: Խաչատուր կը մնայ Աղթամար, թէպէտ աթոռը թափուր նկատելով Կ. Պոլսէ անուանուած տեղապահ մըն ալ կար, եւ Գագմաճեանի տեղ կը նշանակուէր Յակոբ Թօփուզեան Խիզանցի եպիսկոպոսը Աղթամարայ միաբան. իսկ Նիկողայոս թէպէտ Կ. Պոլիս բերուած, սակայն կը յաջողի պետական հրամանով եւ ազգային համակերպութեամբ (ԻԶՄ. 777) Կիլիկիա դառնալ անպաշտօն մնալու պայմանով, եւ 1868 օգոստոս 27-ին Կ. Պոլիսէ կ՚ուղեւորի, եւ Ռոտոսթոյի մէջ կաթողիկոսական պատիւներ ալ կը ստանայ Թադէոս եպիսկոպոսէ: Սսոյ մէջ ալ հաւասար պատիւներ կը վայելէ, թէպէտ ոչ պաշտօնապէս ճանչցուած (ԻԶՄ. 736-737), զի Հաճնոյ Պետրոս եպիսկոպոսը կը վարէր Սսոյ աթոռը տեղապահական պաշտօնով:

2771. ՋԱԼԱԼԵԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ

Գէորգ կաթողիկոս Սսոյ խնդիրէն օգտուելով եւ Մայրաթոռոյ ընդհանուր իրաւասութիւնը պաշտպանել ուզելով, եւ այդ կերպարանին ներքեւ իր անձնական եւ սեփական իղձերուն ալ ծառայելով, նոր խնդիր մը յարոյց Կ. Պոլսոյ մէջ հաստատուն ներկայացուցիչ մը պահելու, իբրեւ վերին հսկող եկեղեցական գործառնութեանց, եւ որ կանուխ ալ մտածուած եւ յայտնուած էր Մատթէոսի ընտրութեան առթիւ կազմուած առաջարկներուն կարգին: Ինքն Գէորգ ալ իբր պատրիարք ստորագրած էր (§ 2696), բայց պէտք չէր մոռնար որ այլապէս կարգադրուած էր Մատթէոսի պատրիարքութեան ատեն (§ 2688) եւ ինքն ալ իբր պատրիարք միեւնոյն դրութեան հետեւած էր: Մտածեց օգուտ քաղել օսմանեան մեծամեծաց հետ ունեցած մտերմութենէն, եւ Պօղոս պատրիարքի գրած կոնդակէն զատ պաշտօնագիր մըն ալ ուղղեց մեծ եպարքոս Ֆուատ փաշայի, եւ նորահաստատ ներկայացուցիչի պաշտօնով անմիջապէս ճամբայ հանեց Սարգիս Ջալալեան արքեպիսկոպոսը, որ Կ. Պոլիս հասաւ 1868 սեպտեմբեր 13-ին, կոնդակին հասնելէն իբր չորս ամիս ետքը: Գէորգ իր ձեռնարկը կը հիմնէր հին ատեններ սովորական եղած նուիրակներու դրութեան վրայ, որոնք սակայն կաթողիկոսին ներկայացուցիչ չէին, այլ լոկ միւռոն բերող եւ նուէր հաւաքող: Ներկայացուցիչի դերը տարբեր բացատրութեամբ դեսպանութեան պաշտօնն է, եւ դեսպաններ օտար տէրութեանց մօտ կը հաստատուին, եւ ոչ ուղղակի ստորակարգեալ պաշտօնէութեան մօտ, որով Գէորգ ինքն իրեն հակասած կ՚ըլլար երբոր մասնաւոր կաթողիկոսներն ու պատրիարքները իրեն հպատակ եւ ստորակարգեալ կը նկատէր, եւ յետոյ անոնց մօտ ներկայացուցիչ հաստատել կ՚ուզէր: Այդ մտածումները հասարակութեան մէջ ալ ծագեցան եւ Ջալալեան լաւ ընդունելութիւն չգտաւ: Որչափ եւ Պօղոս պատրիարք կը միտէր կամ միտել կը ցուցնէր Գէորգի փափաքը քալեցնել, բայց չհամարձակեցաւ կոնդակը հրատարակել (ԻԶՄ. 746): Այդ գործին մէջ նախաձեռնարկ դեր մըն ալ կը վերագրուի գաղղիական պետութեան եւ առհասարակ կաթոլիկ հանրութեան (ԶԱՄ. Բ. 171, ԱԲՂ. 36), որոնք լաւ աչքով չտեսան Էջմիածնի ներկայացուցիչի մը Հայոց կեդրոնին մէջ գտնուիլը, զի Էջմիածնայ աթոռը բոլորովին ռուսական ազդեցութեան ներքեւ ինկած էր, եւ Էջմիածնի միջնորդութեամբ կրնար, ռուսական ազդեցութիւնը ընդարձակուիլ եւ ամրապնդուիլ Տաճկաստանի մէջ եւ Տաճկահայոց վրայ, որով մրցակից մը կը զօրանար Գաղղիոյ դէմ, որ ուղղակի կաթողիկոսութեան եւ անուղղակի քրիստոնէութեան պաշտպան էր կանգնած, եւ անով կ՚աշխարտէր իր ազդեցութիւնը ընդարձակել եւ ամրապնդել Թուրքիոյ մէջ: Բարձրագոյն դրան վրայ ազդեցութիւն բանեցնող միայն գաղղիական դեսպանատունը չենք սիրեր կարծել, հարկաւ հայ մեծամեծներն ալ պակաս չեն ըրած իրենց կողմէն թելադրութիւններ ընել, եւ այս երկուքին խօսքերէն աւելի պետական դրան վրայ կը ծանրանար ռուսական միջամտութեան գաղափարը, որուն հանդէպ միշտ կասկածոտ էր օսմանեան քաղաքականութիւնը, եւ ոչ մի կերպով չէր կրնար հաճիլ անոր ընդարձակուելուն: Այս ոգւով գրուած է արտաքին գործոց նախարար Սավֆէթ փաշայի կողմէն կաթողիկոսէն մեծ եպարքոսին ուղղուած նամակին պատասխանը նոյեմբեր 12-ին, Ջալալեանի հասնելէն ճիշդ երկու ամիս ետքը, որ կը ցուցնէ թէ գործը շուտով վերջացնելու ջանք եղած է: Քաղաքավարական խօսքերէն ետքը կը վկայուի կայսերական կառավարութեան հայ կրօնին նկատմամբ ունեցած մասնաւոր համակրանքը, եւ կ՚անցնի հաստատել թէ անոնց պատրիարքին պաշտօնն է Թուրքիոյ Հայոց հոգեւոր շահերուն վրայ հսկել, թէ օրինակը տեսնուած չէ կաթողիկոսի նուիրակին Թուրքիոյ մէջ բնակութիւն հաստատած ըլլալուն, թէ հին նուիրակներ միայն միւռոն կը բերէին եւ կը դառնային, թէ Հայոց եկեղեցւոյ ներկայացուցիչը Կոստանդնուպոլսոյ պատրիարքն է, թէ նուիրակին յատկացուած դերը պատրիարքին ունեցած նուիրակին պաշտօնն է, թէ նուիրակին ներկայութիւնը անվրէպ ցաւալի հետեւանքներ յառաջ պիտի բերէ, թէ ինքն կաթողիկոսն ալ պատրիարքութիւն վարած ըլլալով` այդ կէտերը լաւ գիտէ, եւ կ՚եզրակացնէ թէ բարձրագոյն դուռը իր աւանդութեանց հաւատարիմ կենալով պարտք կը համարի բնաւ որ եւ է պաշտօն մը չճանաչել իբր նուիրակ եկող Ջալալեանի վրայ (ԻԶՄ. 739-745): Այսպէս կտրուկ մերժուած է կաթողիկոսական նուիրակի մը Կ. Պոլիս մնալուն խնդիրը, եւ Գէորգի ծրագիրը ձախողած, թէպէտեւ շատերուն համար գոհունակութեան կէտ եղած է, այս առթիւ Կ. Պոլսոյ պատրիարքին իբր կաթողիկոսի ներկայացուցիչ յայտարարուած ըլլալը (ԻԶՄ. 746, ԱԲՂ. 38). սակայն այդ կէտն ալ աւելի իբր բացատրութիւն կամ մեկնութիւն աւելցուած բառերուն վրայ կը հիմնուի (ԻԶՄ. 744). իսկ Էջմիածնայ կաթողիկոսական Հայոց կրօնական գերագոյն պետը ճանչցուելուն կէտը երբեք խնդիրի նիւթ եղած չէր որ նորէն` ընդունելութեան նիւթ ըլլար, միայն օսմանեան կառավարութիւնը զգուշացած է եւ կը զգուշանայ իր հպատակներուն ներքին վարչութեան եւ մատակարարութեան կեդրոնը իր սահմաններէն դուրս հաստատելու: Ջալալեան նոյեմբեր 12-ի պաշտօնագիրէն ետքն ալ անպաշտօն կերպով շարունակեց Կ. Պոլիս մնալ, գուցէ յուսալով որ ռուսական դեսպանատունը յաջողի նոր տրամադրութեան եւ նոր որոշման միջնորդ դառնալ, որ անշուշտ պիտի ջանար հակակշռել գաղղիական դեսպանատան ազդեցութիւնը, սակայն այս կողմէն ալ ակնկալութեանց պարապի ելլալուն վրայ Կ. Պոլիսէ կը մեկնի 1869 յունիս 14-ին, հասնելէն ութ ամիս ետքը եւ կը վերադառնայ Էջմիածին:

2772. ԱՐՄԱՇ ԵՒ ՆԻԿՈՄԻԴԻԱ

Թէպէտ մասնաւոր, բայց յիշատակութեան արժանի եղելութիւն մըն է այս տարիներու մէջ Արմաշու վանքին վրայ եղած փոփոխութիւնը: Արմաշու վանքին 1611-ին հիմնարկուելէն ի վեր (§ 1635) Նիկոմիդիա Արմաշու վիճակ եղած էր, Պանտրման ալ միասին մինչեւ 1780 (00. ՕՐԱ. 176), եւ այսպէս շարունակուած էր երկուք ու կէս դարէ ի վեր մինչեւ Մաղաքեան Ստեփան եպիսկոպոսի ժամանակը: Վանահայր առաջնորդը սովորաբար վանքը կը նստեր, եւ փոխանորդ կամ նուիրակ վարդապետներ կը ղրկէր Նիկոմիդիա, Ատաբազար, Կէյվէ, Պարտիզակ, Եալովա, որոնք վանքի նուիրակութեան հետ վիճակի փոխ առաջնորդութիւն ալ կը վարէին: Մաղաքեան իր տեղապահութեան կամ աւելի ճիշդ փոխպատրիարքութեան պաշտօնը լրացնելէն ետքը, 1863-ին նորէն Արմաշ դարձաւ ժամանակին պահանջած մղումը տուաւ վանքին ուսումնական եւ բարեկարգական զարգացման, ուսումնարանին համար նոր եւ ընդարձակագոյն ծրագիր պատրաստեց, տպարան հաստատեց, հողային ստացութիւնները եւ հասոյթները աճեցուց, եւ Յոյս անունով ամսագիր մըն ալ սկսաւ հրատարակել 1864 օգոստոսին (00. ՕՐԱ. 179), Երուսաղէմի 1866 յունուարի Սիոնէն եւ Էջմիածնի 1866 մայիսի Արարատէն բաւական առաջ. հին Գարագոչեան տաճարն ալ (§ 2429) քակեց նոր եւ փառաւոր վերաշինելու համար: Սակայն սահմանադրական սկզբունքներով հաստատուած նոր ձեւը զգալի կ՚ընէ վանահայրական եւ առաջնորդական պաշտօններուն միացման դժուարութիւնները. վիճակին կեդրոնը առաջնորդին ներկայութեան պէտք ունէր, եւ վանքը առանց վանահօր անգլուխ մարմին կը դառնար: Երբոր այդ դժուարութեան լուծումը կը խորհուէր, եւ երկու պաշտօններու անջատելու ծրագիրը կը մտածուէր (69. ՅՈՅ. 62), այն օրեր տիրող հնտախտի համաճարակին զոհ գնաց Մաղաքեան ալ, երբ Պարտիզակ այցելութեան կը գտնուէր, եւ 1865 օգոստոս 24-ին վախճանեցաւ 65 տարեկան, եւ տեղւոյն եկեղեցւոյն բակը թաղուեցաւ: Մաղաքեան որդի էր Ատաբազարի Յովհաննէս քահանային, պատանութենէ Արմաշու վանքին աշակերտած, գոհացուցիչ ուսում եւ զարգացում ստացած, 28 տարեկան աբեղայ ձեռնադրուած Աղաւնի եպիսկոպոսէ, թէ վանքին մէջ եւ թէ վանքէն դուրս արդիւնաւոր պաշտօններ վարած, զորս իրենց կարգին յիշած ենք: Օգոստոս 23-ին Աստուածածնայ ութօրէից կիրակին Պարտիզակի եկեղեցւոյն մէջ երկար քարոզ խօսելով եւ քրտնելով ու պաղելով համաճարակին կ՚ենթարկուի, եւ հակառակ ամէն կարելի դարմաններու երեքշաբթի Յովակիմայ եւ Աննայի տօնին հոգին կ՚աւանդէ (65. ՅՈՅ. 339): Եփրեմ վարդապետ Հավլուճեան, որ փոխանորդ էր, կրկնակի տեղապահութիւնը կը ստանձնէ, բայց եւ միաբանութիւնը լրջօրէն ձեռք կ՚առնէ վանքն ու վիճակը անջատելու խորհուրդը, եւ զայն իրականացնելու համար Հավլուճեանը վանահայր կ՚ընտրէ եւ կը հռչակէ, վիճակին թողլով իր առաջնորդն ընտրել: Նիկոմիդիոյ վիճակայինք լաւ չեն տեսներ այդ անջատումը, նպատակ ունենալով վանքէն լայնօրէն օգտուիլ: Միաբաններ պտտող զրոյցները խափանելու համար ուխտ միաբանութեան Չարխափան Ս. Աստուածածնայ վանաց յԱրմաշ ստորագրութեամբ յայտարարութիւն մը հրատարակեցին 1866 փետրուարին (66. ՅՈՅ. 437-439) եւ միանգամայն իրենց դիմումները կրկնապատկեցին կեդրոնական վարչութեան մօտ, զի մարտ 20-ին կառավարութիւնը սահմանադրութիւնը վերաքննութեան ենթարկած եւ Ընդհանուր ժողովը դադրեցուցած էր (§ 2758): Պօղոս պատրիարք Արմաշու միաբան եւ բազմաշխատ երախտաւոր էր, ինքն ալ կը փափաքէր վանքին ազատ զարգացման, ուստի մեծապէս նպաստեց անջատումը գործադրելու, եւ 1866 մայիսին սկզբունքը պատրիարքական կոնդակով հաստատեց, վանքը վիճակէն զատեց եւ Հավլուճեան Եփրեմ վարդապետի վանահայրութիւնը վաւերացուց եւ արքունական հրովարտակով ալ հաստատել տուաւ: Միայն անպատեհ շփմանց տեղի չտալու համար, վանքին յարակից Արմաշ եւ հանդիպակաց Խասկալ, տաճկերէն կոչմամբ Էրմիշէ եւ Փիրահմէտ գիւղերը վիճակէն զատուեցան եւ Արմաշու վանական թեմ նշանակուեցան (66. ՅՈՅ. 533): Այն օրէն սկսաւ Արմաշու վանքին նոր կեանքը, վիճակային հոգերէ ազատ ուսումնական եւ բարեկարգական զբաղմանց հետեւելու: Եփրեմ վանահայր եւ Միքայէլ վարդապետ, որ տնտեսապետ կամ ելեւմտից տեսուչ նշանակուեցաւ, հիներէն էին, բայց նոր ուսումնական ոյժեր էին Գէորգ Ալեքսանեան եւ Պօղոս Խօլտամեան եւ Խորէն Աշըգեան վարդապետները, Մաղաքեանի ձեռնասուններն, որոնք իսկոյն ձեռնարկեցին Ժառանգաւորաց ուսումնարանին մղում տալ (66. ՅՈՅ. 540), վանական (69. ՅՈՅ. 63) եւ վարժարանական (66. ՅՈՅ. 543) կանոններ հաստատուեցան եւ երբ վանահօր քաջալերութեան եւ հովանաւորութեան ներքեւ եկեղեցւոյն վերաշինութեան կ՚աշխատուէր եւ անոր եպիսկոպոսանալուն կը հետապնդուէր, Եփրեմ յոգնած եւ տկարացած կը վախճանի 1868 յուլիսին 66 տարեկան: Պրուսացի էր բնիկ, Գարագոչեանէ սարկաւագ եւ Աղաւնիէ աբեղայ ձեռնադրուած, եւ վանական պաշտօններէ զատ Կ. Պոլսոյ պատրիարքական փոխանորդութիւնն ալ վարած էր: Նոր խնդիրներու առիթ չտալու համար նոր ընտրութիւնը փութացուեցաւ, եւ 1868 օգոստոսին վանահայր հռչակուեցաւ Գէորգ վարդապետ Ալեքսանեան Չէնկիլերցի, տակաւին 34 տարեկան: Նիկոմիդացիք առաջնորդ ընտրած էին Նիկողայոս եպիսկոպոս Աղասեանը, եւ կ՚երեւի Եփրեմի մահուանէն քաջալերուած, 1869-ի առաջին ամիսներուն մէջ հանրագրութեամբ պատրիարքարան դիմեցին որ վիճակին հետ վանքն ալ անոր հսկողութեան յանձնուի, որուն միաբանութիւնը ամենայն ուժգնութեամբ դիմադրեց (69. ՅՈՅ. 115), եւ դիմումը արդիւնք չունեցաւ: Միւս կողմէն վանքին դիրքը բարձր պահելու համար Ալեքսանեան 1869 մարտին Էջմիածին ուղեւորեցաւ եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն ընդունելու, բայց կաթողիկոսին հիւանդութեան եւ բացակայութեան պատճառով ձեռնադրութիւնը յապաղեցաւ, եւ միայն սեպտեմբեր 14-ին կատարուեցաւ Խաչվերացի տօնին, եւ նոյեմբեր 25-ին երեքշաբթի օր Արմաշ վերադարձաւ: Ալեքսանեան լուսաւորեալ միտքով, բուռն կամքով եւ անխոնջ աշխատասիրութեամբ օժտեալ մի անձ, ծաղկեալ վիճակ մը տուաւ վանքին, ժառանգաւոր աշակերտները զարգացուց, եկեղեցին վերաշինուեցաւ քարուկիր եւ գմբեթայարկ, Յոյս ամսագրի լաւագոյն պարունակութեամբ շարունակուեցաւ, գիշերօթիկ վարժարան բանալու պատրաստութիւններ սկսան, բայց աւա~ղ որ հիւծական ախտով բոլորովին տկարացաւ, եւ երբ իր մահը մօտալուտ տեսաւ, կողովին մէջ բարձրանալով նորաշէն եկեղեցւոյ խորանին ճակատն օծեց, եւ իր սաներուն, թէպէտ նորահասներ, ձեռնադրութիւնը կատարեց, եւ մահուանէ առաջ Կ. Պոլսոյ լրագիրներուն վրայ իր մահագոյժն ալ կարդալով, 1872 նոյեմբեր 28-ին վախճանեցաւ, տակաւին 38 տարեկան, եւ իր շինած տաճարին հովանւոյն ներքեւ թաղուեցաւ (00. ՕՐԱ. 180): Իր յաջորդին վրայ պիտի խօսինք առաջիկային: Իսկ Նիկոմիդացիք վիճակին նոր ոյժ աւելցնելու համար 1870-ին Նիկողայոս Աղասեանի տեղ Ներսէս Վարժապետեանը իրենց առաջնորդ բերին:

2773. ՊՕՂՈՍ ԵՒ ԱՐԻՍՏԱԿԷՍ

Այդ միջոցներուն մայրաքաղաքի մէջ պատրիարքական խնդիր էր սկսած, եւ Պօղոս Թաքթաքեան պատրիարքի դէմ դժգոհութիւն շատցած էր: Սահմանադրութեան կիրառութիւնը առկախ մնացած էր վերաքննութեան ներքեւ. 1866 մարտ 20-էն բաւական ժամանակ անցած էր, վերաքննութիւնն պատրաստուած եւ կառավարութեան ներկայուած էր, սակայն բնաւ խօսք չէր ըլլար, եւ մօտ երեք տարի էր որ առժամեայ խառն ժողովը կը գործէր եւ յաջողութեան չհասնելուն համար կը մեղադրուէր: Աղթամարի եւ Սիսի աթոռներուն խնդիրները կը քաշքշուէին, առաջարկ առաջարկի կը յաջորդէր, բայց եւ ոչ մին գործնական արդիւնք չէր արտադրեր: Մենք չենք վարանիր յայտարարել որ այդ կացութիւնը սահմանադրական ձեւերէն եւ անոնցմէ յառաջ եկած գործերուն ճապաղումէն, գործի խառնուողներուն շատութենէն, որոշիչ եւ կտրուկ միջոցներու պակասութենէն յառաջ եկած հետեւանք էր. սակայն սովորութիւն է գլուխ գտնուողներ մեղադրել եւ պատասխանատու կարծել, թէպէտ եղելութիւնները անոնց կամքէն անկախ ըլլան, եւ գործերն անոնց կամքին հակառակ կատարուին: Սահմանադրութիւնը մեղադրած ատեննիս երբեք ինքզինքնիս հակասահմանադրական եղած չենք կարծեր, զի ուրիշ է սկզբունքը եւ ուրիշ այս կամ այն ձեւը: Սահմանադրական դրութիւնը շատ տեղեր հաստատուած է, սակայն ոչ ուրեք տեսնուած է վարիչ մարմինը քուէարկութեամբ ընտրել, կամ վարչական գործերը Ընդհանուր ժողովի յանձնել եւ վարչութեան ձեռքը կապել, ինչ որ Հայ կամ Տաճկահայ սահմանադրութեան մէջ օրինադրուած է: Թաքթաքեան ալ այդ անտեղութեանց փորձը տեսաւ, դժգոհ հանրութիւնը եւ դժգոհութեան առիթ տուող գործիչները սկսան պատրիարքը մեղադրել, թէպէտ բարի բայց հաստատ բնաւորութեան տէր անձ էր (ՄՈՎ. 194), եւ իր ծանօթ կարողութեան եւ յամառ գործունէութեան եւ արթուն հսկողութեան վկայութիւնները մինչեւ վերջին օր ամէնուն բերանն էին: Արտաքին ցոյցեր ալ սկսան, պատարագին մէջ չյիշելու աղաղակներ բարձրացան, եւ տեղտեղ յիշելու զանցառութիւններ ալ տեղի ունեցան, եւ Թաքթաքեան ստիպուեցաւ տեղի տալ եւ հրաժարականը մատոյց 1869 յունուար 17-ին (ԻԶՄ. 748), թէպէտ ուրիշներ տարբեր օր կը նշանակեն, այսինքն յունուար 23-ին (ՄՈՎ. 377) կամ մարտ 17 (ԱԲՂ. 42): Խառն ժողովն իսկոյն հրաժարականը կ՚ընդունի իբրեւ կացութիւնը հանդարտելու միակ դարման, եւ նոյն օր տեղապահ կ՚ընտրուի Արիստակէս Ռափայէլեան եպիսկոպոսը, եւ կառավարութեան հաստատութիւնը կը խնդրուի յունուար 27-ին: Տեղապահը անմիջապէս ձեռք կ՚առնէ պատրիարքարանի գործերը որոնց առաջիններէն մէկը կ՚ըլլայ փետրուար 1-ին կոնդակով հանրութեան սիրտը հանդարտեցնել, թէ Նիկողայոս միայն բնակելու արտօնութեամբ Սիս դարձած է, իսկ կաթողիկոսութեան խնդիրը առկախ կը մնայ, եւ Նիկողայոս իրաւունք չունի կաթողիկոս կոչուելու եւ կաթողիկոսութիւն վարելու (ԻԶՄ. 749-752). բայց Նիկողայոս-Կիրակոս այս կոնդակին կը պատասխանէ անմիջապէս կաթողիկոսական գործի ձեռնարկելով, եւ ապրիլին առաջին օրերը եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն կու տայ Ֆրունզի վանահայր Ստեփան Դաւթեան եւ Ատանայի տեղապահ Դաւիթ Ներշապուհեան վարդապետներուն, առաջինը կոչելով Նիկողայոս եւ երկրորդը Թէոդորոս: Իբր իր գործին ջատագովական միաբանութեան անունով գիր մըն ալ կը գրէ պատրիարքարան, թէպէտ ինքն միաբանութեան ընտրեալն ալ չէր, ուր Թաքթաքեանի ըրածը անխոհեմութիւն կը կոչուի, եւ երբեմն ի նոցունց բարբարոսաց գործուած թշուառութիւններէն աւելին ըրած կըսուի, Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան Կիլիկիոյ գործերուն խառնուելու իրաւունքը կը զլացուի, եւ Էջմիածնի աթոռը սկսեալ ի Վիրապեցւոյն Կիրակոսէ ճշմարիտ հերձուած իմն կը հռչակուի ամենաօրինաւոր կաթողիկոսութեանն Կիլիկիոյ (69. ՅՈՅ. 218): Այդ եղելութիւնները կեդրոնը կը յուզեն, բայց դարձեալ վերջնական կտրուկ որոշման չեն յանգիր: Մայիս 21 եւ 28 եւ յունիս 10 օրերը երեք անգամ Կ. Պոլիս գտնուող եպիսկոպոսները խորհրդակցութիւն կը կատարեն, բայց խնդիրը Մայրաթոռ տեղեկագրելու եւ լուծումը խնդրելու որոշումէն անդին չեն անցնիր: Նոր ձեռնադրուած եպիսկոպոսները եւ Նիկողայոսի գործակիցները Կիլիկիայէ հանելու որոշում կու տան, բայց Նիկողայոսի անձին նկատմամբ բան մը չեն վճռեր, իբր զի նա պետական արտօնութեամբ Կիլիկիա կը գտնուէր, իսկ հոգեւորական աստիճաններէ կապտելու ձեռնահասութիւնը չեն զգար, եւ բոլոր ոյժերնին նոր կատարուած գործողութիւնները չճանչնալու մէջ կ՚ամփոփուէր: Այդ պարագաներուն մէջ էր որ Յարութիւն Աջապահեան իսլամութեան, Մկրտիչ Սէմէրճեան անգղիականութեան, եւ Թէոդորոս Ներշապուհեան հռոմէականութեան յարեցան. միայն Նիկողայոս Դաւիթեան Հայ եկեղեցիէ չզատուեցաւ, Կ. Պոլիս դիմեց եւ կեդրոնէն չանջատուեց:

2774. ՊԱՏՐԻԱՐՔԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆՔ

Արիստակէս տեղապահին գլխաւոր գործունէութիւնը պիտի ըլլար, վերաքննութեան ենթարկուած եւ առժամաբար դադարած սահմանադրութիւնը իր տարտամ կացութենէն ազատել, եւ կատարեալ ու համարձակ գործադրութեան դարձնել: Խնդիրը Պօղոս պատրիարքի օրով ալ մտադրութեան առարկայ եղած էր: Դադարումէն հինգ ամիս ետքը 1866 օգոստոս 27-ին կըսուէր թէ վերաքննութեան խմբագրութիւնը աւարտեր է (66. ԺՄՆ. 136), բայց հոկտեմբեր 10-ին դեռ լրացած չէր (66. ԺՄՆ. 175), եւ միայն նոյեմբեր 19-ին կը հրատարակուի թէ խմբագրութիւնը աւարտած է, եւ թէ 20-ին կառավարութեան պիտի ներկայացուի (66. ԺՄՆ. 185): Վերաքննութեան այդ պատճէնը չունինք, որ սահմանադրութեան երրորդ խմբագրութիւնն էր, բայց ինչ ինչ կէտեր կը գտնենք լրագիրներու մէջ յիշուած: Այս տեղեկութեանց համաձայն երեսփոխանութիւնը 70 անդամի վերածուած պիտի ըլլար կէս առ կէս զեղչերով 20 եւ 40 եւ 80 բաժինները (§ 2370), վարչութեան ժողովներուն անդամները 7-ականի վերածուած, թաղական խորհուրդներու ատենապետները միայն թաղէն ընտրուած, իսկ 4 անդամակիցներ վարչութենէն նշանակուած ատենապետէն ներկայացուած ութանուն ցանկին վրայ, իսկ ժողովրդական քուէով ընտրուած խորհուրդը վեց ամիսը անգամ մը թաղական հաշիւները պիտի քննէ: Թաղական ընտրողութեան իրաւունքը 20 ղուրուշ տուրքի իսկ վարչական ընտրողութեան իրաւունքը 150 ղուրուշ տուրքի պիտի կապուի. ժողովոց եւ խորհրդոց ներքին կանոնները նոյն իսկ սահմանադրութեան մէջ պարունակուած պիտի գտնուին: Անշուշտ այդ ծրագիրը 1866 նոյեմբերին վերջերը ներկայացուեցաւ, բայց 1869 յունուարին դեռ պատասխան մը առնուած չէր, գուցէ եւ բերանացի դիտողութիւններ եղած էին, որ Արիստակէս տեղապահին ձեռօք նոր եւ չորրորդ խմբագրութիւն մը կազմուի երկրորդ վերաքննութիւն անուամբ, որ տպագրութեան ալ կը տրուի (ՍՀՆ. ): Ամբողջութիւնը 100 յօդուած է, 7 հիմնական սկզբունքներէ զատ, վեց գլուխի բաժնուած է: Գլուխ Ա. Կեդրոնական վարչութիւն. Ազգ. 2 յօդուած, Պատրիարքարան Կ. Պոլսոյ 9 յօդուած, Կրօնական խորհուրդ 10, Քաղաքական խորհուրդ 14, Դատարան 4, Ընդհանուր ժողով 9: Գլուխ Բ. Թաղական մատակարարութիւն Պոլսի Թաղ. 1 յօդուած, Թաղական խորհուրդք 6, Թաղական ժողովք 12: Գլուխ Գ. Գաւառական վարչութիւն, առաջնորդարանք 2 յօդուած, Գաւառական ժողովք 1, Թեմական ժողովք 1: Գլուխ Դ. Ազգային հանգանակութիւն. Ընդհանուր սկզբունք 2 յօդուած, ուղղակի հանգանակութիւն 6. անուղղակի հանգանակութիւն 1, Եկեղեցական իրաւունք 4, դպրոցական իրաւունք 1, ձեռնադրական իրաւունք 3. դիւանական իրաւունք 2. գաւառական հանգանակութիւն 2: Գլուխ Զ. վերաքննութիւնք 1 յօդուած: Անգործադիր մնացած ծրագիր մը ըլլալուն մանրամասնութեանց չենք մտներ, միայն յիշենք թէ վարչական ժողովներ 12-ական անդամ ունին (ՍՀՆ. 8 եւ 11), Երուսաղէմի գլուխը եւ տեսուչ խորհուրդները ջնջուած են, Ընդհանուրին երեսփոխանները 100-ի վերածուած են, 20 եկեղեցական եւ 80 աշխարհական կէս առ կէս մայրաքաղաքէն եւ գաւառներէն (ՍՀՆ. 16), տուրքի չափը անհատին երկու օրական շահին հաշիւով պիտի ճշդուի, եւ առանց տուրքի վճարման ընտրողական իրաւունք պիտի չստացուի (ՍՀՆ. 30-31): Այս ծրագիրն ալ կառավարութեան ներկայացուեցաւ տեղապահի ձեռքով, որ 1869 յունուարի վերջերը պաշտօնի անցած էր, բայց երկար չկրցաւ գործել եւ պատրաւորուեցաւ հրաժարիլ: Կայսերական տօնախմբութեան մը առթիւ, երբոր հոգեւոր պետեր կայսեր պիտի ներկայանային, Հասունեան որ կաթոլիկներու կաթողիկոս պատրիարք էր եղած, կ՚աշխատի տեղապահէն առջեւ անցնիլ, թէպէտ Հայոց պատրիարքին կարգը ի հնուց անտի Յունաց Պատրիարքէն ետքը եւ կաթոլիկ պատրիարքէն առաջ էր: Արիստակէս տեղապահ երբոր չի կրնար ոտնձգութիւնը արգիլել, կ՚որոշէ ազգին դարաւոր մէկ իրաւանց պաշտպան կենալու համար ներկայանալէ հրաժարիլ եւ արքունիքէն ետ կը դառնայ, ինչ որ պալատական դիտողութեանց առիթ կու տայ, եւ Արիստակէս կը պատրաւորուի, մանաւանդ թէ անուղղակի կը հրաւիրուի որ հրաժարի, եւ յուլիս 3-ին հրաժարականը կու տայ, Սսոյ խնդիրը իբր պատճառ նշանակելով: Կառավարութիւնը հրաժարականը դիւրաւ կ՚ընդունի, բայց միանգամայն նոր տեղապահի ընտրութիւն չի պահանջեր, եւ յուլիս 20-ի պաշտօնագիրով անմիջապէս պատրիարքական ընտրութեան հրամանը կու տայ: Ընդհանուր ժողովը կը գումարուի յուլիս 31-ին եւ պատրիարք կ՚ընտրուի Իգնատիոս եպիսկոպոս Գաքմաճեան Վանայ առաջնորդը, որ Կ. Պոլիս կը գտնուէր: Ազգայիններէ ոմանք եւ գլխաւորապէս Մանզումէ լրագրոյ խմբագրապետ Կարապետ Փանոսեան, առիթ առնելով Աղթամարի խնդիրը, անիրաւ եւ իսպառ դատապարտելի յարձակմանց կը սկսին Գաքմաճեանի դէմ, որ այնչափ կը զգացուի, որ անթայր կամ կայծակ կոչուած քաղցկեղի հիւանդութեամբ կ՚ախտանայ եւ 12 օրէն, դեռ պաշտօնին գլուխը չանցած օգոստոս 12-ին կը վախճանի եւ պատրիարքական պատուով կը թաղուի Բերայի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ հարաւակողմը: Հարկ եղաւ պատրիարքական ընտրութիւնը կրկնել, եւ ընտրելեաց ցանկին մէջ Ներսէս Վարժապետեանի անունն ալ ուզուեցաւ դրուի, որ Սիսէ ձեռնադրուած էր (§ 2733), եւ թէպէտ Էջմիածին պատգամաւոր գացած էր (§ 2760), բայց Մայր աթոռի եպիսկոպոսաց կարգն անցնելու ոչ խնդիր ըրած էր եւ ոչ գործողութիւն կատարուած էր, ուստի եպիսկոպոսներու կողմէն դիտողութիւն եւ ընդդիմութիւն յայտնուեցաւ, որուն ոյժ տուողը Խորէն Գալֆայեան եպիսկոպոսն էր (§ 2765), որ կը յուսար Ներսէսի հրապարակէն հեռանալով ինքն նախադասուիլ պատրիարքական ընտրութեան մէջ: Այլ ակնկալութիւնը չպսակուեցաւ, զի սեպտեմբեր 4-ի ժողովին մէջ ընտրուեցաւ Մկրտիչ եպիսկոպոս Խրիմեան:

2775. ՄԿՐՏԻՉ ԽՐԻՄԵԱՆ

Մկրտիչ եպիսկոպոս Խրիմեան անծանօթ մէկ մը չէր, ազգային շրջանակի մէջ յարգուած գործիչ մըն էր, ընդհանուր համակրութիւն զինքը կը շրջապատէր, բայց որովհետեւ կեդրոնական շրջանակներու մէջ պաշտօնական դեր վարած չէր, այս պատճառով մենք ալ առիթ ունեցած չէինք իր նախընթացով եւ իր անձով զբաղիլ, թէպէտ երբեմն հարեւանցի անոր անունը տուինք Սսոյ (§ 2678) եւ Աղթամարայ (§ 2759) գործերուն առթիւ: Մկրտիչ Խրիմեան Վանայ Յայնկոյսներու թաղէն Ղրիմցոնց համեստ ընտանիքի զաւակ, ծնած էր 1820 ապրիլ 4-ին (ՐԱՖ. 59) եւ իր մանկութիւնը անցուցած ընտանեկան շրջանակի մէջ, կտաւագործութեան հետ ընթերցանութեան վարժուելով (ՀՈՎ. 8) իր հօրեղբօր խնամոց ներքեւ (88. ԱՔՍ. 71): Իսկ պատանեկութեան փոխադրուեցաւ Վարագայ վանքը, եւ գլխաւորապէս ձեռք բերեց գրաբար լեզուի հմտութիւնը (ՀՈՎ. 9): Մկրտիչ մանուկ մտավարժ էր եւ հոգւոյ բարւոյ տիրացած, բնական ուշիմութեան եւ արթնութեան ձիրքերով օժտուած, մեծոգի ձգտումներ եւ անյագ փափաքներ սնուցած, որով այդ լքեալ շրջանակի մէջ ալ գրում էր իւր երգերը (ՐԱՖ. 7): Բանաստեղծական աւիւնը եւ երեւակայական եռանդը, որ ժառանգական է Տոսպեցւոց արիւնին մէջ, առաւելութեամբ կը փայլէր պատանի Խրիմեանին վրայ, որ այն ժամանակէն ցոյց կու տար այդ ձիրքերուն մէջ յայտնի գերազանցութիւն մը: Տասնուեօթը տարեկան էր երբ 1837-ին Կ. Պոլիս եկաւ իբրեւ սոսկական պանդուխտ պատանի. ուզեց բարձր ուսմանց հետեւիլ, բայց ոչ պաշտպան ունեցաւ եւ ոչ միջոցներու դիւրութիւն ունէր, մինչեւ իսկ օրական հացի համար մտածել պարտաւոր էր (ՐԱՖ. 8), եւ հարկադրուեցաւ կօշկակարի մօտ ծառայել իրեն նպատակին հասնելու համար (ՀՈՎ. 12), ուստի այնչափ ինչ շահեցաւ որչափ մասնաւոր պարագաներէ օգտուելով եւ ժրաջան ինքնօգնութեամբ կրնար գանձել: Բայց այսչափով ալ սկսաւ օգտակար ըլլալ արհեստակիցներու ուսուցչութիւն ընելով, եւ կամաց-կամաց այդքան ընդարձակեց այդ ձեռնարկը, որ վարժապետի կարգ անցաւ, Խասքէօյի վարժարանին մէջ պաշտօն գտաւ եւ Յովհաննէս Այվատեանի զաւակաց առտնին դաստիարակ ընդունուեցաւ: Քանի մը տարի այդ կեանքը վարելէն ետքը Վան վերադարձաւ, հայրը մեռած էր, մօրը եւ մեծ եղբօր ստիպմամբ ամուսնացաւ եւ պսակուեցաւ Սեւիկեանց Յովհաննէսի դստեր հետ եւ Թագուհի զաւակ մըն ալ ունեցաւ: Հայրենեաց վիճակը եւ անոր բարւոքման տենչը, աւելցնենք նաեւ հայրենասիրութեան բանաստեղծական գաղափարները, զինքը յորդորեցին նախ Վասպուրականի եւ յետոյ Արարատի նահանգները շրջել, եւ հին յիշատակներով ոգեւորուիլ, իր զգացումները գիրի ալ առաւ չափաւ բանահիւսութեամբ մը, զոր Հրաւիրակ Արարատեան անուանեց: Այս եղաւ իր անդրանիկ երկասիրութիւնը եւ իր անունը ծանօթացուց գրական աշխարհին: Կ. Պոլիս դարձաւ 1850-ին եւ նոյն տարին տպուեցաւ Արարատեան Հրաւիրակը, եւ անմիջապէս կրօնական թափով Երուսաղէմ ալ այցելեց, եւ դարձեալ տպաւորութիւններն ու զգացումները գիրի առաւ Հրաւիրակ երկրին Աւետեաց բանաստեղծութեամբ: Ս. Յակոբայ տանիքին վրայ, Ս. Հոգւոյ մատուռին մօտերը, ցարդ կը ցուցուի սենեակին տեղը, ուր բնակեցաւ եւ ուր գրեց Խրիմեան, եւ Կ. Պոլիս դառնալուն այս երկրորդ հրաւիրակն ալ հրատարակեց 1851 թուին, եւ եւս քանզեւս բարձրացաւ Խրիմեանի անունը, եւ անձը ծանօթացաւ գրաւիչ խօսքերովը եւ բացեռանդն արտայայտութիւններովը: Այդ տարին էր որ Կիլիկիա յղուեցաւ կանոնագիրի գործադիր Աջապահեան Ղուկաս եպիսկոպոսի հետ իբր օգնական (§ 5678), եւ միանգամայն Կիլիկիոյ մէջ դպրոց բանալու եւ կարգաւորելու յատուկ յանձնարարութեամբ (ՐԱՖ. 9): Երկու պաշտօնները արդիւնաւոր չեղան յարուցուած խոչընդոտներու պատճառով, բայց Կիլիկիոյ սէրը Խրիմեանի սրտին մէջ մնաց, զոր մինչեւ իր կեանքին վերջը չքաշուեցաւ արտայայտել: Բաւական ժամանակ էր որ պանդխտած էր, ուստի ծննդավայրը ուզեց դառնալ, ուր սակայն մինակ գտաւ զինքն երբոր 1852-ին Վան հասաւ, զի ամուսինն ու զաւակը մեռած էին: Կրնար կրկին ամուսնական կեանքին դառնալ, բայց գրեթէ անոր ընտելացած իսկ չէր, եւ միւս կողմէն հայրենանուէր ազատ կեանքը իր իղձերուն եւ ձգտումներուն աւելի յարմար էր: Նախ Վանայ մէջ աշխատեցաւ մանչերու եւ աղջիկներու վարժարաններ բանալ, եւ դարձեալ դժուարութեանց բաղխեցաւ, ուստի ազատօրէն ամէն կողմ աշխատելու համար յարմարագոյն գտաւ եկեղեցականութեան ասպարէզը, Վարագայ միաբան մտաւ եւ այդ անունով աբեղայական եւ վարդապետական աստիճան ստացաւ 1854 փետրուար 14-ին (ՐԱՖ. 10) Աղթամարայ մէջ (ՀՈՎ. 15) Գաբրիէլ եպիսկոպոսէն, որ Վանայ առաջնորդութեան հետ Աղթամարայ տեղապահութիւնն ալ կը վարէր (§ 2680), կիրակի օր Տեառնդառաջի տօնին, 34 տարեկան եղած ատեն: Խրիմեան վարդապետ Վասպուրականի վանքերու եւ անապատներուն վարդապետներէն բոլորովին տարբեր ուղղութիւն մը ստեղծեց, անմիջապէս որ վեղարի եւ գաւազանի արտօնութեամբ գործի ձեռնարկեց: Ժողովուրդին կեանքը, ժողովուրդին կացութիւնը, ժողովուրդին զարգացումը, ժողովուրդին անդորրութիւնը, ժողովուրդին ապագան եղան իր դիտակէտը, եւ քարոզութեանց նիւթը, խրատներու իմաստը եւ աշխատութեանց նպատակը, համեմելով այդ ամէնը անցելոյն յիշատակներով եւ առաջիկային յոյսերով: Բայց շուտով թշնամիներ ունեցաւ եւ պարտաւորուեցաւ կրկին Կ. Պոլիս դառնալ, ուր աւելի ազատ շնչելու փորձառութիւն ունէր, եւ մայրաքաղաքը իւր նպատակների իրագործման օճախն էր համարում: Իւսկիւտարի Ս. Խաչ եկեղեցւոյ քարոզիչ նշանակուեցաւ Յակոբոս պատրիարքէն, բայց դէպի Վասպուրական հայեացքը չկորսնցուց, եւ 1855-ին Կ. Պոլսոյ մէջ Արծիւ Վասպուրականի պարբերականը սկսաւ հրատարակել, գաւառը մայրաքաղաքացւոց ծանօթացնելու եւ զանոնք գաւառով շահագրգռելու համար, որոնք հազիւ թէ այս կէտերը կը մտածէին: Երբոր կարծես թէ բաւական նախապատրաստութիւն կազմած էր իր նպատակին համար, 1857-ին ուղեւորեցաւ իր ծննդավայրը Վարագայ վանահայրութեան պաշտօնով, մամուլ եւ տառ եւ տպագրական պիտոյք հայթայթած, եւ Վարագայ վանքը Ժառանգաւորաց վարժարանի փոխարկելու ծրագիրով (ՐԱՖ. 12-13):

2776. ԽՐԻՄԵԱՆ Ի ՄՈՒՇ

Խրիմեանի կեանքը անհատական շրջանակէն պաշտօնականի կ՚անցնէր, թէպէտեւ պարզապէս գաւառական ասպարէզին վրայ եւ կեդրոնի շռինդներէն հեռու, ուր սկսեր էին եւ տակաւին ընդարձակուած էին ամիրայական եւ ժողովրդական դասակարգերու պայքարները, եւ կը յառաջէին դէպի սահմանադրական գրաւոր գրութիւնը: Իր գործին օժանդակ Պաշտպանողական ընկերութիւն մը կազմած էր մայրաքաղաքի մէջ, Արծիւ Վասպուրականի պարբերականը Վարագայ նորահաստատ տպարանէն սկսաւ շարունակել, Վարագայ Ժառանագաւորացը մինչեւ 30 գիշերօթիկներ ունէր, ուսմանց ծրագիրը հմտութիւններու եւ լեզուներու եւ գիտութիւններու ճաշակ կը պարունակէր, յուսալից երիտասարդներ թէ եկեղեցւոյ եւ թէ աշխարհի ասպարէզներուն կը պատրաստուէին (ՐԱՖ. 13), եւ 1862 դեկտեմբեր 6-ին նոր վարդապետներ կը ձեռնադրուէին, Գրիգորիս Աղունեան, Յուսիկ Գալբաքճեան, եւ Վրթանէս Տէվկանց Վարագայ շրջանաւարտներէն (63. ԺՄՆ. 21): Խրիմեան դիւրապատրաստ միջոցներ չունէր, երբոր այս արդիւնքները կ՚արտադրէր: Անգամ մըն ալ Կ. Պոլիս այցելած էր Պաշտպանողականը քաջալերելու եւ գործի մղելու, 1860 նոյեմբեր 10-ին Կովկաս ալ այցելած էր եւ Մատթէոս կաթողիկոսի կոնդակով հանգանակութեան ձեռնարկած, լաւ գումար մըն ալ հաւաքած, մեծ համբաւ ալ վաստկած, այլ նախանձոտներու քսութեամբ պարտաւորուեցաւ հեռանալ եւ հաւաքած գումարն ալ իրեն տրամադրելի չմնաց (ՐԱՖ. 16): Երբոր Վարագայ անդրանիկները կը ձեռնադրուէին Խրիմեանի ասպարէզը ընդարձակուած էր. զի նոյն 1862 տարին քիչ առաջ, առանց Վարագայ վանահայրութիւնը թողլու, Տարոնոյ առաջնորդ եւ Գլակայ վանահայր նշանակուած էր, եւ հետզհետէ Մուշը իրեն կեդրոն կը դառնար, եւ Վարագայ մամուլն ալ Ս. Նշանէն Ս. Կարապետ էր փոխադրած, եւ Արծուիկը սկսած էր լոյս տեսնալ 1863 փետրուար 18-էն (63. ԺՄՆ. 79), Մկրտիչ Խրիմեանի հոգեսուն աշակերտ Գարեգին Սրուանձտեանի խմբագրութեամբ: Բայց պէտք չէ կարծել թէ Խրիմեան գոնէ բարոյապէս խաղաղ միջավայրի մը մէջ կը գործէր. Վարագայ մէջ քուրդեր վարձուած էին իրեն դաւաճանելու (ՐԱՖ. 14), Մշոյ մէջ ալ ուղղակի վարդապետներ եղան որ մայիս 22 չորեքշաբթի գիշերը հրազէններ արձակեցին վանքի առաջնորդարանի լուսամուտէն ներս, մինչ Խրիմեան ներսը նստած` վիճակին եւ վանքին համար կ՚աշխատէր (63. ԺՄՆ. 104): Անոնք մէկ անգամով ալ չգոհացան, այլ կէս գիշերէն մինչեւ լոյս հրացան պարպեցին (64. ԺՄՆ. 134) եւ դաւաճան փորձը կիրակի գիշեր մայիս 27-ին ալ կրկնեցին (63. ԺՄՆ. 104): Պատճառը Գլակեցւոց զայրոյթն էր. Խրիմեան Վարագցիներ բերած էր միասին, որոնք Գլակայ վարդապետներուն աչքին փուշ էին, եւ կ՚ուզէին ամէնքը ցրուել: Պահ մը ուրախացած էին երբ 1862 նոյեմբերին Խրիմեան Վարագ գնաց վերոյիշեալ ձեռնադրութեան առթիւ, բայց երբ զայն վերադարձած տեսան ոչ միայն սպանութեան միջոցներու ձեռնարկեցին, այլեւ Մշոյ փոխկառավարչին մատնութեան գիր ալ տուին, եւ Խրիմեանը ամբաստանեցին իբր ժողովուրդը գրգռող, տրոց վճարումը արգիլող, ապստամբութեան յորդորող, եւ անհրաման գործերու ձեռնարկող (63. ԺՄՆ. 95): Երբոր այդ եղելութիւնները Կ. Պոլիս լսուեցան Խրիմեանի կեանքը ապահովելու համար կառավարութեան դիմեցին. հակառակորդներէն Զաքարիա վարդապետ եւ ուրիշ չորս վարդապետներ եւ Վարդան Մամիկոնեան Կ. Պոլիս բերել տալու հրաման հանեցին, սակայն Խրիմեան խոհեմութիւն եւ ապահովութիւն սեպեց ինքն հեռանալ, եւ անմիջապէս Մուշէ Կարին եկաւ, եւ Կարինէ Կ. Պոլիս ուղղուեցաւ, ուր հասաւ յուլիս 15-ին երեքշաբթի օր եւ յուլիս 21-ին կիրակի օր Ղալաթիոյ Ս. Լուսաւորիչ եկեղեցին քարոզեց, ուրիշ եկեղեցիներ ալ հրաւիրուեցաւ, բայց իր գլխաւոր գործն եղաւ Կ. Պոլիս բերուելիք Գլակցիներուն բերուիլը արգիլել: Ինքն ողջառողջ հասած էր, դաւաճանները զսպելու միջոցները Մուշի մէջ գործած էր, Կ. Պոլսոյ պատրիարքարան ալ դեռ անկերպարան էր (63. ԺՄՆ. 149), զի սահմանադրութեան հաստատութիւնը ստացուած էր, բայց սահմանադրական վարչութիւն կազմուած չէր (§ 2735), եւ պէտք էր անոնց աւարտման սպասել օրինաւոր վճռատու մը ունենալու համար: Կ. Պոլսոյ մէջ տեղապահին կողմէ Ղալաթիոյ քարոզիչ նշանակուեցաւ, նոյեմբեր 17-ին տեղեկագիր ներկայեց վարչութեան եւ շրջաբերական ուղղեց Տարոնոյ ժողովուրդին յուսադիր ոճով (63. ԺՄՆ. 191): Միտքերու յուզումը մեծ էր, վասնզի Մշոյ կառավարութեան մատուցուած ամբաստանագիրը բարձրագոյն դրան եւ պատրիարքարանի հաղորդուեր էր, եւ պատրիարքարան ալ հարկ տեսած էր Խրիմեանը Կ. Պոլիս կոչել քննութեան համար, որ հրամանը ստացած էր Տրապիզոն, երբ արդէն ինքն գալու վրայ էր: Պատրիարքարանը նոյեմբեր 29-ին երեք եկեղեցական եւ երեք աշխարհական անդամներով յանձնաժողով մը կազմեց, գործը քննելու եւ Մշոյ խնդիրը պարզելու, որ խիստ ուշադրութեամբ քննեց այս խնդիրը, եւ Խրիմեանը անպարտ ներկայացուց 1864 յունուար 11-ի տեղեկագիրով, եւ պատրիարքարան ալ ըստ այնմ պատասխանեց կառավարութեան մանրամասնաբար բացատրելով անցուդարձերը: Խրիմեան ամբաստանութեանց հերքուելովը գոհ մնաց, եւ յօժարակամ հրաժարեցաւ առաջնորդական պաշտօնէ եւ քաղաքական հոգերէն, բաւականանալով Վարագայ եւ Գլակայ վանահայրական հոգեւոր պաշտօնով, իսկ Մշոյ առաջնորդութիւնը յանձնուեցաւ Տէվկանց Երեմիա վարդապետի Բաղէշի առաջնորդութիւն ալ վրան պահելով (64. ԺՄՆ. 43):

2777. ԽՐԻՄԵԱՆԻ ԵՐԹՈՒԴԱՐՁԸ

Պատրիարքարանը այդ որոշմանց հետ պէտք տեսաւ որ Գլակի համար վարչական ներքին կանոնագիր մը պատրաստուի, եւ գործը յանձնեց Վանորէից խորհուրդին Խրիմեանի գործակցութեամբ եւ Արիստակէս Ղըլըճեան վարդապետի մասնակցութեամբ, որ Խրիմեանի հակառակորդ Գլակցիներու պարագլուխն էր ճանչցուած, յայտարարելով միանգամայն թէ վանքը Խրիմեանի յանձնուած է եւ հակառակորդ միաբաններ պիտի հեռացուին (66. ՄԱՍ. 630): Պատրիարքարան կը կարծէր, թէ այս որոշումները բաւական պիտի ըլլան կացութիւնը հանդարտեցնելու մինչ գրգռութեան շատցած ըլլալուն լուրը կը հասնէր: Ապրիլ 4-ին Մուտն ի Վիրապի օրը Գլակայ միաբանութիւնը Վանեցւոց քշուելուն փառաւոր հանդէս կատարած էր. Աղուանեան Գրիգոր վարդապետ, որ Խրիմեանի փոխանորդութիւնը կը վարէր, մազապուր ազատած էր անոնց շնորհիւ, որոնք զինքն պարսպէն վանդակաւ իջեցուցին եւ ապրեցուցին (64. ԺՄՆ. 61): Գլակեցիք Կ. Պոլսոյ ջանքերուն դէմ սոնքալով կը պարծենային թէ իրենք շատ օտարներ հեռացուցած են. Յակոբ Պոլսեցի եպիսկոպոսը քուրդերու սպաննել տուած են, Կուրավցի Պետրոս եպիսկոպոսը աքսորած են, Զօրաբաբելեան Գրիգորիս եպիսկոպոսը գաղտագողի փախչելու ստիպած են, Եոզղատցի Մատթէոս վարդապետը հրացանով գիշերափախ ըրած են, Կեսարացի Կարապետ եպիսկոպոսը արտասուք թափելու հասուցած են, եւ Վանեցի Խրիմեանէն ալ ազատելու կերպը գիտեն (64. ԺՄՆ. 134): Եւ իրաւ ալ երբոր հեռացած Խրիմեանի անձին վրայ այլ եւս բան մը չէին կրնար ընել, խնդիրներ յուզելով վերադարձը կ՚արգիլէին, եւ մինչեւ իսկ ներսէն-դուրսէն խնդիր ալ ստեղծեցին, թէ Գլակայ վանահայրը պէտք է բնիկ միաբաներէն ըլլայ (64. ԺՄՆ. 167): Իսկ Խրիմեան գործին երկարելէն ձանձրացած ընդարձակ տեղեկագիր մը կը ներկայէ վարչութեան օգոստոս 28-ին (64. ԺՄՆ. 171), զոր կը կնքէր յայտարարելով թէ իմ պաշտօնիս եւ հայրենասիրութեանս պարտուց պահանջն այսչափ էր եւ ահա վճարեցի (64. ԺՄՆ. 177): Վարչութիւնը տեղեկագրին վրայ որոշեց, որ Խրիմեան պաշտօնին գլուխն ալ երթայ եւ Կ. Պոլիս եկած միաբաններն ալ ժողվէ տանի: Խրիմեան զգաց թէ այդ որոշումը բան մը չգործելու հաւասար էր, ուստի սիրով եւ շնորհակալութեամբ մատոյց իր հրաժարականը Գլակայ վանահայրութենէն ալ, եւ Վարագ դառնալու պատրաստութիւններով սկսաւ զբաղիլ (64. ԺՄՆ. 177): Զատիկը մօտեցաւ եւ դեռ Կ. Պոլիս կը մնար անորոշ կացութեամբ, մտադրեց Արմաշ երթալ եւ քանի մը օր հանգիստ ընել, երբ Եսայի պատրիարքի յատուկ շոգենաւով մեկնիլը իմացաւ (§ 2739), եւ առիթէն օգտուեցաւ անգամ մըն ալ Սուրբ տեղեաց այցելութեամբ հոգեւորապէս մխիթարուելու (65. ԺՄՆ. 64): Երկար չմնաց Երուսաղէմ, եւ ապրիլ 19-ին Աշխարհամատրան երկուշաբթին մեկնեցաւ (65. ՅԿԲ. 91) եւ շուտով Կ. Պոլիս դարձաւ, եւ որոնք որ կը կարծէին թէ գործելէ ձեռընթափ է, յուսախաբ մնացին (65. ԺՄՆ. 77): Վարչութիւնն ալ ամէն ստիպում գործածեց եւ ամէն արտօնութիւն տուաւ Խրիմեանի, որչափ ինչ պէտք էր ազատօրէն գործելու Գլակայ մէջ, ուսկից հեռացուած էին խաղաղութիւնը վրդովող միաբաններ: Վերջապէս Խրիմեան համոզուեցաւ եւ 1865 յունիս 2 չորեքշաբթի օր Կ. Պոլիսէ մեկնեցաւ (75. ԺՄՆ. 95), ուր կը մնար երկու տարիէ ի վեր (§ 2776) անորոշ վիճակի մէջ առաջնորդութիւնը վանահայրութենէն բաժնուած էր (64. ԺՄՆ. 159), եւ այս պիտի դիւրացնէր Խրիմեանի բարեկարգիչ ձեռնարկը: Տրապիզոն հասնելուն վարժարանը կ՚այցելէ, երկու օր ալ Կարին կը մնայ, եւ երբ Մուշ կը հասնի արդէն զրոյցը իրմէ առաջ հասած կը գտնէ, թէ Խրիմեան Պոլսէն փախած կու գայ, ոչ հրովարտակ ունի եւ ոչ կոնդակ եւ ոչ հրամանագիր: Ետեւէն ալ կը հասնին հեռացուած վարդապետներ, Յովհաննէս Բագրատունի եւ Արիստակէս Ղըլըճեան իրենց գոյքերը ժողվելու եւ վերցնելու պատճառանքով, կը միանան վանքին մէջ գտնուող հակառակորդներուն, եւ բուռն զօրութեամբ զԽրիմեան Ս. Կարապետէն դուրս կը հանեն բոլոր իր գործակիցներով, եւ Խրիմեան կը պարտաւորուի Մշոյ քաղաքը ապաւինիլ: Այնտեղ իրեն կը հասցնեն վանահայրութեան կոնդակը, որ օգոստոսի 5-ին Կարին հասած էր ետեւէն, մինչ պէտք էր զինքը պաշտօնագիրներով զօրացած ճամբայ հանել, եւ հակառակորդներուն ետեւէն երթալու շնորհը չշնորհել (65. ԺՄՆ. 127-128): Խրիմեան չէր կրնար օգտուիլ տարաժամ հասնող կոնդակէն, ուստի Մուշէն Կարին կ՚անցնի (65. ՄԱՍ. 707), եւ հոն կը սպասէ կեդրոնին որոշումներուն (65. ԺՄՆ. 141), որոնք սակայն կը յապաղին, զի Կ. Պոլիս ալ վարչական տագնապ կար եւ ժողովականներ կը փոխուէին, ուստի սեպտեմբեր 1-ին նոր տեղեկագիր մը կը յղէ Կ. Պոլիս (65. ԺՄՆ. 150): Այդ գրութենէն կը տեղեկանանք թէ Խրիմեանի հակառակորդներուն նեցուկ կանգնած էր Կարնոյ աւագերէց Յակոբ քահանան (65. ԺՄՆ. 128), որ ամէն տեսակ զրպարտութիւններով լի աղերսագիր մատուցած էր Կարնոյ կուսակալին (65. ԺՄՆ. 166-167), որուն սահմանին մէջ կը գտնուէր Մուշն ալ այն ատեն, եւ ամէն միջոցներ կը գործէր Խրիմեանի հետ մրցելու եւ զայն իսպառ այն կողմերէն հեռացնելու (65. ԺՄՆ. 173): Գլակ գտնուող հակառակորդ միաբաններ կեդրոնէ Խրիմեանի փոխանորդ Մխիթար վարդապետն ալ կը մերժեն, համարձակ յայտարարելով որ պատրիարքարանի հրամանը եւ իշխանութիւնը ոչ կը ճանչնանք եւ ոչ կ՚ընդունինք, եւ կը յաջողին ալ իրենց փասքուս զրպարտութիւններով Մխիթարն ալ զապթիյէով մը Ս. Կարապետի վանքէն դուրս հանել (65. ԺՄՆ. 188), եւ մինչեւ Կարին տանել տալ (66. ԺՄՆ. 11): Յակոբ քահանային գործը կեդրոնն ալ զբաղեցուց եւ որոշուեցաւ զայն Բասենի Ս. Աստուածածնայ վանքը ապաշխարութեան յղել, չորս վարդապետներն ալ Կ. Պոլիս բերել տալ եւ դատել (66. ԺՄՆ. 17-18), եւ յատուկ պաշտօնեայ մըն ալ ճամբայ հանուեցաւ որ Խրիմեանը վանք վերադարձնէ եւ վարդապետները Կ. Պոլիս բերէ (66. ԺՄՆ. 36). բայց Խրիմեան կանխած էր Կ. Պոլիս գալ, ուր հասաւ 1866 մարտ 7-ին, իսկ Կ. Պոլիսէ մեկնող պաշտօնեայն հիւանդանալով Տրապիզոն էր մնացած (66. ԺՄՆ. 48):

2778. ԽՐԻՄԵԱՆ ԿՐԿԻՆ Ի ՄՈՒՇ

Խրիմեան Կ. Պոլիս կը մնար, Մուշի խնդիրն ալ կը շարունակէր, Յակոբ քահանայ եւ ապստամբ վարդապետներ իրենց դիրքը կը պահէին, եւ որչափ ալ ուզենք կեդրոնի դանդաղութիւնը մեղադրել, պէտք չէ նաեւ մոռնանք որ Ամենայն Հայոց Մայրաթոռին եւ Աղթամարի եւ Սիսի աթոռներուն պարապութիւններէն յառաջ եկած կնճիռներն ալ կեդրոնին վրայ կը ծանրանային եւ զայն կը զբաղեցնէին (§ 2751, 2757, 2768): Խրիմեան նոր տեղեկագիր մըն ալ տուած էր ապրիլի մէջ եւ յայտարարած էր թէ Մշոյ վանքը 28-30 վարդապետի պէտք չունի (66. ԺՄՆ. 74), ինչ որ կնճիռը լուծելու կերպ մըն էր, բայց հազիւ թէ յունիս 3-ին նախկին որոշումները կը կրկնուէին, Խրիմեանը վերադարձնել եւ վարդապետները բերել: Սոյն որոշումին գործադրութիւնը կը յանձնուէր Կարնոյ առաջնորդ Յարութիւն Վեհապետեան եպիսկոպոսի եւ Կարնոյ մեծամեծներէն Փաստրմաճեան Խաչատուրի (66. ԺՄՆ. 94), եւ Խրիմեան ստիպուած Կ. Պոլսոյ մէջ կը մնար եւ առօրեայ գործերով ժամանակ կ՚անցնէր, 1866 յուլիս 12-ին կաթողիկոսական ընտրութեան համար հաւաքուած համագումարին առաջարկներ կը ներկայէր (66. ԺՄՆ. 115), եւ 22-ին երեսփոխանութեան մէջ քերթողական ոճով ատենաբանութիւն կ՚արտասանէր կաթողիկոսական ընտրելիին հանգամանաց վրայ (66. ԺՄՆ. 123-125), եւ Մարգարիտ արքայութեան երկնից գրքոյկը հրապարակ կը հանէր, որ Լերան քարոզին ոգեւորեալ մեկնութիւնն է աւետարանի հոգւոյ եւ աշխարհի ընթացքին հակընդդէմ բացատրութիւններով (66. ԺՄՆ. 126-128): Իսկ Վեհապետեան յուլիս 9-ին Գլակ կը հասնէր փոխանակ Խաչատուր Փաստրմաճեանի` անոր ներկայացուցիչ Յովհաննէս Պապայեանի ընկերակցութեամբ, 14-ին ժողով կը գումարէր եւ պատրիարքարանի հրամանները կը հրատարակէր: Խրիմեանի անունը ժխորի պատճառ կ՚ըլլար: Յակոբ եւ Եսայի ու Կարապետ վարդապետներ բուռն միջոցներու եւ յանդուգն յայտարարութեանց կը դիմէին, Վեհապետեան սպառնալեօք եւ մեկնելու պատրաստութեամբ ժխորը կը զսպէր, եւ վերջապէս 15-ին ընդդիմադիրները հրահանգին պայմանները կը ստորագրէին (66. ԺՄՆ. 143), անշուշտ ակամայ կերպով, ուստի Վեհապետեան իր տեղեկագիրին մէջ կ՚առաջարկէր կամ ամբողջ Գլակայ միաբանութիւնը փոխել, կամ թէ վեց պարագլուխները հեռացնել, թէ ոչ Խրիմեանի օձիքը թողուլ, զի այդ պայմաններուն մէջ զայն վերադարձնել գերեզմանի մէջ թաղել պիտի ըլլար (66. ԺՄՆ. 167), զի քուրդն ալ միաբաններու ձեռնտուութեամբ գործին տիրացեր էր, եւ Խրիմեանը սպաննելու իսկ պատրաստ էր (66. ԺՄՆ. 172): Կեդրոնը վերջապէս պատուիրակին ցուցուցածներէն վեց վարդապետները աքսորելու որոշումը կու տայ, եւ կայսերական կառավարութեան հրամանագիրն ալ հանել տալով հոկտեմբեր 10-ին Կարնոյ առաջնորդին կը յղէ գործադրելու համար (66. ԺՄՆ. 175): Գործը լրացնելու համար հարկ կ՚ըլլար Մշոյ առաջնորդութեան ալ ձեւ մը տալ, ուստի Տէվկանց Երեմիա վարդապետի հրաժարականը կ՚ընդունուէր, Երուսաղէմի միաբան Տէր-Սահակեան Երեմիա վարդապետ կ՚ընտրուէր, որ կը հրաժարէր, եւ Վանեցի Մելիքեան Պօղոս վարդապետ կ՚ընտրուէր Խրիմեանի առաջարկութեամբ, բայց ետ կը թողուէր, եւ վերջապէս Մշեցի Մխիթար Մահպազեան վարդապետ կը նշանակուէր իբր Խրիմեանի համամիտ, թէեւ աւելի կեղծեօք քան իրօք, բայց դժուարութեանց եւ հակառակութեանց առջեւ չխոնարհող մէկ մը (66. ԺՄՆ. 197-198): Վեհապետեան հազիւ թէ հրամանագիրը կը ստանար, Կարնոյ կուսակալին հետ պէտք եղած կերպերը կը կարգադրէր, եւ յանկարծ Գլակայ մէջ կը ձերբակալուէին եւ կը բանտարկուէին վեց խռովայոյզ վարդապետները, Արիստակէս Ղըլճեան Ալեքսանդրապոլցի, Խորէն Շահնազարեան Զիարէթցի, Եսայի Ղեւոնդեան Լիզեցի, Յակոբ Գրիգորեան Արճէշցի, Գաբրիէլ Խաչատուրեան Չնքուշցի եւ Կարապետ Եսայեան Աւրանցի, եւ ձիերու վրայ ոտւնին շղթայուած եւ բաւական թուով ոստիկան զինուորաց հսկողութեամբ կ՚ուղեւորին դէպի Տիարպէքիր, եւ անկէ, Սեւերեկի, Ուրֆայի, Հալէպի, Պէլէնի եւ Յոպպէի ճամբով 1866 դեկտեմբեր 14-ին կը հասնին Երուսաղէմ (67. ԺՄՆ. 60), եւ Եսայի պատրիարքի միջնորդութեամբ կը յանձնուին Ս. Յակոբեանց վանքը (67. ՍԻՈ. 14): Չենք կարծեր որ անհանդարտ խմբակին ներկայութիւնը Երուսաղէմի միաբանութեան ալ հաճոյական եղած ըլլայ, թէպէտ մանրամասնութիւններ չունինք անոնց վարած կեանքին վրայ, միայն 1867 տարւոյ սկիզբները կատարուած Ժառանգաւորաց ուսումնարանի քննութեանց մէջ իբրեւ քննիչ նշանակուած կը գտնենք Եսայի եւ Խորէն վարդապետները (67. ՍԻՈ. 32): Ինչ ալ ըլլայ կեանքերնին, երկար ատեն չմնացին, զի 1867 մայիս 23-ին մօտ օրեր Կ. Պոլիս վերադարձած ըլլալնին կը կարդանք (67. ԺՄՆ. 96), որ է ըսել թէ շուրջ չորս ամիս միայն Երուսաղէմի մէջ ատեն անցուցած կ՚ըլլան: Խրիմեանն ալ անշուշտ անոնց աքսորէ դառնալուն համամիտ մանաւանդ թէ ջանադիր եղած կ՚ըլլայ, համաձայն իր դիւրահաւան եւ զիջողական բնաւորութեան եւ տրուած խրատը ազդու եղած ենթադրելով: Բայց վեցերը հազիւ թէ Կ. Պոլիս կը դառնան տեղեկութեան ձեւով ծպտեալ բողոք կը հրատարակեն իրենց կարծեցեալ անմեղութիւնը պաշտպանելու եւ ոտնակոխ եղած արդարութեան հատուցում պահանջելու (67. ԺՄՆ. 96): Բայց երկար չտեւեց այս ընթացքնին, զի կ՚երեւայ թէ խելացի անձերու առաջ ծունկ չոքած ըլլալով բերաննին փոխեցին, եւ սկսան խոստովանիլ թէ վանական կարգ ու կանոն, վանականաց ընթացք եւ յարմարութիւն Ս. Երուսաղէմի մէջ տեսնելով համոզուեր են, որ իրենց ընթացքը ուղիղ չէ, եւ Խրիմեանի ընթացքը ուղիղ է, ուստի անցեալին վրայ ներում հայցելով, Խրիմեանի հաստատած եւ հաստատելիք կանոնաց հնազանդիլ կը խոստանան: Այսչափը կը բաւէ որ կեդրոնական վարչութիւն ձեռք առնէ իրեն սովորական թուլութիւնը, դիւրահաւանութիւնը, երկչոտութիւնը եւ գթալիր ակնարկութիւնը, Խրիմեանն ալ նոյն ուղղութեամբ վարուի, ներում շնորհուի, եւ Խրիմեան անոնց հետ միատեղ Գլակ դառնայ (67. ԺՄՆ. 1259) 1867 մայիսին: Սոյն առթիւ վարչութիւնը Խրիմեանի եպիսկոպոսութեան վկայական ալ տուաւ, որ տեղը երթալէն քանի մը ամիս ետքը Էջմիածին երթայ ձեռնադրութեան համար: Նոյն վկայագիրը տրուեցաւ Երեմիա Տէվկանց վարդապետին ալ, որ Խարբերդի առաջնորդ որոշուած էր եւ միասին պիտի մեկնէր (67. ՄԱՕ. 34):

2779. ԽՐԻՄԵԱՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ

Խրիմեան այս անգամ կը յուսար Գլակայ վանքին մէջ քիչ մը հանդարտութիւն գտնալ եւ կանոնաւոր պաշտօնավարել. Գլակայ վանահայրութիւնը ստանձնելէն ի վեր (§ 2776) հինգ տարի շարունակ վրդովմանց եւ շփոթութեանց մէջ անցուցած էր, եւ արդիւնաւորութեան առիթ իսկ ունեցած չէր: Հասնելէն քիչ ետքը հոկտեմբեր 5 թուականով շրջաբերական կոնդակ մըն ալ հանած էր, որով յատկապէս Կ. Պոլսոյ, Ադրիանուպոլսոյ, Զմիւռնիոյ, Նիկոմիդիոյ, Պրուսայի, Ռոտոսթոյի եւ Պանտրմայի գաղթական Հայոց ձենտուութիւնը կը խնդրէր Ս. Կարապետի ցանկալի վանքը վերստին պայծառացնելու (67. ԺՄՆ. 200-205): Սակայն շուտով իր վիճակը անտանելի դարձաւ, զի ըմբոստ խումբը նորէն զօրացաւ, մինչեւ իսկ զայն չէին ներս թողնում, եւ նա ստիպուած թափառում էր (ՀՈՎ. 21): Եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւնն ալ բաւական ուշացած էր, բայց կարծելով թէ բարձր աստիճանների վրայ կանգնելով աւելի օգուտ կարող է բերել, 1868 աշնան Էջմիածին գնաց եւ հոկտեմբեր 20-ին Խաչի վեցերորդ կիրակին ձեռնադրուեցաւ Գէորգ կաթողիկոսէ (ՐԱՖ. 19), Տէվկանց կամ Տէր-Սարգսեան Երեմիա վարդապետի հետ (68. ՄԱՍ. 265), բայց դարձեալ անկարելի էր իրեն Գլակ մնալ, զի իր հաւատարիմները հալածուել եւ ցրուել էին, եւ հիմնած հիմնարկութիւնները քանդել եւ ոչնչացել էին: Օրըստօրէ հակառակութիւնը կ՚աճէր, որոնց Խրիմեան երկայնամտութեամբ կը դիմադրէր. բայց ճիշդ այն կէտին երբ պատրաստութիւններ կը կատարուէին Խրիմեանը վերջնապէս Գլակէ դուրս նետելու (ՀՈՎ. 21), անոր Կ. Պոլսոյ պատրիարք ընտրուելու լուրը կը հասնէր (§ 2774). դաւաճան խորհուրդներ կը դադարէին, շողոքորթ ցոյցեր կը սկսին, բայց ոչ առանց քօղարկեալ գոհունակութեան մը որ այսպէս կամ այնպէս վանքը Վանեցիներէ եւ Վարագցիներէ պիտի ազատէր, եւ ըմբոստ խումբը իր նպատակին պիտի հասնէր եւ Գլակը Գլակցիներուն պիտի մնար: Կը պատմուի որ Խրիմեանի մեկնելէն ետքը, մինչեւ իսկ Վանայ կատուներ սպաննած են: Բայց ի՞նչ էր այդ ընտրութեան հիմը եւ ի՞նչ կէտեր կը յորդորէին 1869 սեպտեմբեր 4-ի Ընդհանուր ժողովը իր քուէները ամփոփել Խրիմեանի անունին վրայ: Խրիմեանի եպիսկոպոսութեան դեռ տարին լրացած չէր, թէպէտ ինքը 49 տարեկան էր արդէն, արդիւնաւորութեան բախտն ալ ունեցած չէր թէպէտ գործունեայ ճանչցուած էր, Վարագայ վարժարանին եւ տպարանին գործն ալ արդէն հինցած էր եւ Մշոյ խնդիրներուն մէջ մոռցուած: Գլակայ եօթնամեայ պաշտօնավարութիւնը շփոթներով էր անցած եւ բնաւ արդիւնք չէր ունեցած, այնպէս որ չկար շօշափելի փաստ մը իր կարողութեան եւ իր ընդունակութեան: Սակայն ոչ միշտ իրականացած արդիւնքներն են, որ ընտրութեանց մէջ կը փնտռուին, եւ աւելի մեծ դեր կը խաղան ակնկալութիւնը եւ պարագայից խոստումը: Խրիմեան, եզական իր տեսակին մէջ, առաջնական դէմք մը եղած էր: Մայրաքաղաքին մէջ բարեկարգութեան եւ զարգացման հոգին շատոնց արթնցած էր, ժողովրդականութեան եւ սահմանադրականութեան ձգտումը բաւական ասպարէզ առած էր, սակայն ժողովրդական ըսուած խումբը մայրաքաղաքի միջակ դասակարգը վերին դասակարգին իրաւունքներուն մասնակից ընելէ անդին չէր անցներ, այն իրաւունքին համապատասխան պարտքի եւ տուրքի գաղափարը չյարակցելով: Բայց բուն ժողովուրդը, ազգին ընդհանրութիւնը, գաւառական տարրը, անոր կացութիւնը, ցաւալի պարագաները, դարմանի եղանակները, ապագային պէտքերը, նպատակայարմար միջոցները, մայրաքաղաքացւոց միտքէն հեռու էին, գաւառի արթուն եւ ուշիմ, եռանդոտ եւ անշահասէր զաւակը պէտք էր այդ կէտերը երեւան հանելու, ծանօթացնելու եւ հետապնդելու համար: Այսպիսի անձ մը ճանչցուած էր Խրիմեանը: Անոր քսան տարիներէ ի վեր ըրած քարոզութիւնները, թափած ճիգերը, աննկուն յարատեւութիւնը, բարոյական արիութիւնը մայրաքաղաքացւոց վրայ ալ ազդած էին, գաւառներով եւ գաւառացիներու կեանքով, աղէտներով եւ դարմաններով, վանքերով եւ վարժարաններով սկսած էին շահագրգռուիլ. ժամանակին լրագիրները լեցուն էին գաւառական թղթակցութիւններով, անցուդարձից պատմութիւններով եւ օգնութեան խնդրանքներով: Մայրաքաղաքացին, որ պատրիարքական աթոռին բացարձակ տէրն էր, պէտք զգաց այդ կէտերու վրայ դարձնել իր հայեացքը, եւ այդ կէտերուն համապատասխանող անձ մը դնել ազգին գլուխը, եւ երբոր այդ տեսութիւնը զօրացաւ, ընտրութիւնը դժուար չէր. ըսենք համարձակ, կանխաւ որոշուած էր, Խրիմեանէ զատ երկրորդ մը չկար այդ դիտումին համապատասխանող: Գրիգոր Օտեանի ձայնը ուրիշ բանի չծառայեց, բայց թէ իսկութիւնը բացատրելու եւ թաքուն զգացումները արտայայտելու, եւ քուէները շուտով միացան եւ ամփոփուեցան այն անձին վրայ, որ անձնաւորութիւնն էր այդ նոր գաղափարներուն, եւ Խրիմեան անհակառակ ընտրուեցաւ: Բայց թէ Խրիմեան իսկապէս այդ պէտքը գոհացնող մը կրնա՞ր ըլլալ, կամ թէ զգալ ու խորհիլ, խօսիլ եւ գործել ներքնապէս եւ հաստատապէս միացած ձիրքե՞ր են, այժմէն խնդիրի նիւթ ընել չենք ուզեր, եւ մեր տեսութիւնը կը վերապահենք արտայայտելու եղելութիւնները պատմելնէս ետքը:

2780. ԿԱԹՈԼԻԿ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԻՒՆ

Երբոր Հայ եկեղեցւոյ կաթողիկոսական աթոռներուն խնդիրները կը յուզուէին, աթոռի խնդիր մըն ալ հայ կաթոլիկներու մէջ ծագած էր, եւ զայն ալ ամփոփ կերպով պատմել հարկ կը սեպենք, զի հայութեան կեդրոնէն անջատուած հատուածներուն գործերն ալ մեր ընթերցողներուն հետաքրքրութեան առարկայ եղած են միշտ: Շփոթ վիճակի մը մէջ թողուցինք նախընթաց դէպքերը Կ. Պոլսոյ ազգապետական պատրիարքութիւնը իր դիրքն ու ազդեցութիւնը կորուսած, Հասունեան իր պարզ հոգեւորական իշխանութիւնը ազգապետականի փոխելու հետամուտ, Մխիթարեաններ հակառակութեանց դիմադրելու համար ստորնութեանց յանձնառու, եւ կաթոլիկութիւննին պահելու համար հայութեան թշնամանող դարձած, Լիբանան նստող եւ Կիլիկիոյ անուն կրող պապական կաթողիկոսութիւնը հակառակութեանց երեսէն յոգնած, Անտոնեաններ դժուարութեանց չհանդիպելու եւ իրենց միաբանութեան կացութիւնը ամրացնելու եւ զարգացնելու համար, խոհական չափաւորութեամբ ծայրայեղ գործերէ զգուշացող, վերջապէս բազմաթիւ կազմական խնդիրներ սակաւաթիւ հասարակութեան մը մէջ (§ 2685-2687), որոնց ելք եւ լուծում մը տալ հարկ էր տանելի վիճակ մը պատրաստելու համար: Այդ գաղափարին իրականացման առաջին շարժումը տուաւ Գրիգոր Պետրոս Ը. կաթողիկոսը (§ 2686), նա որ թէ Անտոնեանց հետ եւ թէ Հասունեանի հետ երկար պայքարներ մղած էր, բայց իր վերջին օրերուն մէջ զգաց թէ աւելի օգտակար գործ կատարած պիտի ըլլար եթէ հաշտարար միջոցներով գործէր: Առաջին քայլը առաւ 1861-ին եւ Անտոնեանց հետ հաշտութիւն կնքեց` յետս կոչելով Փրօփականտային առջեւ բացած դատը, եւ Անտոնեանները թողլով իրենց կայուն վիճակին մէջ: Իսկ անոնք իր կաթողիկոսական աթոռին կապելու համար հաստատուն թեմակալութիւն տուաւ միաբանութեան, եւ Ասորիքը անոր վիճակ նշանակեց Անտիոքի անունով, որուն մէջ միայն սակաւաթիւ հռոմէականներ կը գտնուէին Քէսապ եւ Պէյլան գիւղերուն մէջ: Այլ որովհետեւ Անտոնեանց աբբահայրութիւնը եռամեայ փոփոխական էր, եւ յարմար չէր ամէն ընտրեալին եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն տալ, ուստի մինչեւ որ միաբանական կանոնին այդ կէտը փոխուէր, թեմակալութեան պաշտօնավարութիւնը յանձնեցաւ ժամանակաւոր աբբահօր դիտապետ պատուանունով, եւ առաջինը եղաւ Կղեմէս Միքայէլեան վարդապետ, նոյն 1861 տարին ընտրուած: Այդ ձեւը պահուեցաւ մինչեւ եռամեայի լրումը, եւ 1864-ին միաբանական ժողովը աբբահայրական պաշտօնին ցկեանս տեւական ըլլալու գրութիւնը ընդունեց, եւ այդ հիման վրայ նոյն ժողովին մէջ ընտրուած Սուքիաս Գազանճեան նոր աբբահայրը, արքեպիսկոպոս Անտիոքայ անունով թեմակալ եպիսկոպոսութեան ձեռնադրութիւն ստացաւ նոյեմբերի մէջ, իրեն օծակից ունենալով Գասպարեան Բարսեղ արքեպիսկոպոսը, Կիպրոսի անուանական տիտղոսով, որ Հռոմի կաթողիկոսական փոխանորդն էր, եւ Անտոնեանց դէմ խնդիրները եւ դատերը վարած 1861-էն առաջ: Գազանճեան շատ երկար չմնաց Լիբանանի վանքը ուր էր աբբայարանը, այլ առձեռն գործերէ առիթ առնելով 1865-ի ամառուան սկիզբները Կ. Պոլիս դարձաւ, եւ այլեւս եղելութեանց եւ միջադէպներու հետեւանօք այնտեղ կեդրոնացան Անտոնեանց գործերը, թէպէտ աբբայարանը միշտ Լիբանանի Պէյթխաչպոյի վանքը նկատուեցաւ, ուր կը նստէր միաբանութեան աթոռակալը կամ աբբայական փոխանորդ Շիշմանեան Պետրոս վարդապետը:

2781. ՀԱՍՈՒՆԵԱՆԻ ՁԳՏՈՒՄՆԵՐ

Ըսինք արդէն թէ Կակոնեան Նիկողայոս ազգապետ պատրիարքին մահուանէ ետքը Հասունեանի մեծ ջանքն եղած էր յաջորդ ընտրութիւնը արգիլել, վարչական ժողովի կազմը լուծել, աղքատանոցի եւ հիւանդանոցի մատակարարութիւնը իր եւ իրեններուն ձեռքը անցունել, մէկ խօսքով ամէն կազմակերպութիւն եւ իրաւասութիւն իր ափին մէջ առնուլ եւ բացարձակ տիրապետել, եւ իր սիրած եւ հետեւած լատինամիտ ուղղութիւնը տարածել (§ 2685): Հասարակութիւնն ալ անկերպարան վիճակէն ձանձրացած կառավարութեան դիմեց որ արտօնուի վարչական ժողով մը կազմել, եւ անոր ձեռքով ազգապետ պատրիարքի ընտրութեան յանգիլ: Պետական հրամանագիրը 1863 սեպտեմբեր 2-ին ստացուեցաւ Հասունեանի ուղղուած (ՀԱՍ. 394), որ յակամայից բռնադատուեցաւ գործադրել, եւ սեպտեմբեր 12-ին պատրաստական, եւ 26-ին կաթոլիկ ազգային ժողովը գումարեց, եւ տասն անդամով ժողով մը ընտրուեցաւ: Շատեր ազգայնական խումբէն էին, Պետան Աղաչրաքեան, Գասպար Սինապեան, Յովհաննէս Չամիչեան, Յակոբ Տավութեան, Յակոբ Կէօչէեան, Յովհաննէս Սաքըզեան, եւ Պետրոս Կիւզէլեան, եւ մնացեալք Հասունեան խումբէն, Անտոն Մսըրլեան, Բիւզանդ Թընկըրեան եւ Քերովբէ Շէրպէթեան: Հոկտեմբեր 23-ին պետական հաստատութիւնն ալ եկաւ (ՀԱՍ. 396), բայց այնչափ եղան Հասունի դարձուածները որ ժողովը առանց արդիւնքի մը յանգելու 1864 ամառուան մէջ հրաժարականը ներկայեց կառավարութեան եւ ցրուեցաւ, եւ Հասունի փափաքը լրացաւ (ՀԱՍ. 418): Ցրուելուն առիթ տուաւ աղքատանոցի հոգաբարձութեան խնդիրը, որ ազգայնականաց ձեռքը մնացած զօրութիւնն էր, բայց Հասուն անոնք խախտելու համար նոյն իսկ հիմնարկութիւնը ձեռնարկեց ջնջել, եւ Թաքսիմի Ս. Յովհան Ոսկեբերան եկեղեցւոյ շինութեան նպատակով աղքատանոցն ու անոր գետինը գրաւեց, հազիւ անկիւն մը թողլով հոգաբարձութեան, որ 1863 նոյեմբեր 15-ին իր հաշիւները հրատարակեց եւ վերջնապէս գործէ քաշուեցաւ եւ ձեռնթափ եղաւ (ՀԱՍ. 411): Հասուն գոհ չմնաց միայն մայրաքաղաքին մէջ եւ իր արքեպիսկոպոսական սահմանին մէջ ամէն բան ձեռքն անցունել, փափաքեցաւ իր ազդեցութիւնը տարածել հայ կաթոլիկներու միւս մասին վրայ ալ, որ Լիբանանի կաթողիկոսութեան ներքեւ էր: Նախ ազգային կրթութեան ժողով մը փորձեց հիմնել 1860 օգոստոս 19-ին, որ կարենայ դպրոցներու եւ դաստիարակութեան պատրուակով կաթողիկոսութեան վիճակաց գործերուն միջամտել: Երբ այդ գործը ձախողեցաւ (ՀԱՍ. 389-392) մտածեց նոյն վիճակներուն կողմէ դիմումներ ստանալ եւ գործերնին կարգադրել, եւ այն կողմի եկեղեցականներէն բարեկամներ կազմել, որ հետզհետէ ազդեցութիւն տարածէ եւ իրաւասութիւն ընդարձակէ (ՀԱՍ. 427-430): Գրիգոր կաթողիկոս զգաց դիտումն ու նպատակը, եւ Ֆուտա փաշայի Պէյրութ գտնուելէն (§ 2701) օգտուեցաւ Կ. Պոլսոյ մէջ իրեն փոխանորդ մը հաստատել, եւ այս պաշտօնին կոչեց Եղիա Նահապետեան վարդապետը, Կակոնեան պատրիարքին փոխանորդը, արդէն իր ճարտարութեամբ եւ յաջողակութեամբ ծանօթ Անտոնեան միաբանը (§ 2666): Իսկ Հասուն սկսաւ Հռոմը համոզել երկու աթոռները միացնելու գաղափարին, որով հնար պիտի ըլլար Լիբանանի աթոռին մէջ աւանդաբար մնացած արտօնութիւններն ու իրաւունքները ջնջել: Հռոմ ալ փարեցաւ այդ գաղափարին եւ այդ կէտին մէջ ալ իր պաշտպանութիւնը առատացուց Հասունեանին: Հրամայեց Նահապետեանը փոխանորդութենէ հանել, եւ օգնութիւն եւ պաշտպանութիւն գտնելու համար Փարիզ գացող եւ Նաբոլէոն Գ. կայսրէն լաւ ընդունելութիւն գտնող Աղեքսանդրեան Միքայէլ եպիսկոպոսը յետս կոչել (ՀԱՍ. 431-433), այնպէս որ Գրիգոր կաթողիկոս ստիպուեցաւ աթոռներու միաւորութեան գաղափարին համակերպիլ, որուն մէջ իրեն առժամեայ բարձրագոյն դիրք մը կը խոստացուէր, աթոռը առաջին անգամ իրեն յանձնելով եւ Հասունը իբր փոխանորդ եւ յաջորդ նշանակելով: Արդէն Գրիգոր տարիքը առած եւ տկարացած անձ մըն էր, որ երկար ապրելու հաւանականութիւն չունէր, իր կենդանութեան ալ գործերը հարկաւ Հասունի ձեռքով պիտի կառավարուէին: Բանակցութեանց պատգամաւոր նշանակուեցան Ալեքսանդրեան եպիսկոպոսը եւ Նահապետեան վարդապետը, սակայն երկուքն ալ զոհ գացին 1865-ին մայրաքաղաքին մէջ ճարակող հնտախտին, եւ իրենց տեղ նշանակուեցան Ներսէս Հալէպլեան Սեբաստիոյ եւ Սուքիաս Գազանճեան Անտիոքայ եպիսկոպոսները, բայց ասոնք հազիւ թէ բանակցութեանց սկսան Գրիգոր Պետրոս Ը. Աստուածատուրեան վախճանեցաւ 1865 դեկտեմբեր 28-ին (ՀԱՍ. 438) գործողութեանց կերպարանը յեղաշրջուեցաւ եւ աթոռին պարապութիւնը ասպարէզ բացաւ ազատօրէն գործելու եւ համարձակ նպատակին դիմելու:

2782. ՀԱՍՈՒՆԵԱՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

Լիբանանի կամ Զմմառի կաթոլիկ կաթողիկոսարանին միաբանութիւնը շուտով հաւաքուեցաւ եւ գաղտնի քուէով տեղապահ ընտրեց Սերովբէ Դաւթեան վարդապետը, ինչ որ ծանր եկաւ Գասպարեան Բարսեղ արքեպիսկոպոսին, որ աթոռին մէջ գտնուող միակ եպիսկոպոսն էր եւ տեղապահութիւնը իրեն իրաւունքը կ՚ըմբռնէր: Այս ներքին գժտութիւնը եւ նոր ընտրութեան համար բացակայ եպիսկոպոսներու սպասելու հարկը, յաջորդի ընտրութիւնը յապաղեցին, եւ 1866 փատրուար 5-ին Յովսէփ Վալերկա Երուսաղէմի Լատին պատրիարքը իբրեւ այդ գործին համար նշանակուած յատուկ պապական նուիրակ եպիսկոպոսներու յայտարարեց ու ազդարարեց թէ ընտրութիւնը յետաձգուած է պապին հրամանով (ՀԱՍ. 438). մարտ 7-ին տեղապահի ընտրութեան մասին տեղեկութիւններ հարցուց, եւ մայիս 15-ին Դաւթեանի ընտրութիւնը ջնջելով, Մելքոն Նազարեան Մամպուտի կամ Մէրտինի եպիսկոպոսը տեղապահ հռչակեց (ՀԱՍ. 439): Միւս կողմէն կաթոլիկ աթոռին եպիսկոպոսները կը հաւաքուին Զմմառ, յուլիս 14-ին ընտրողական գումարումը կ՚արտօնուի, բայց միանգամայն Հասունն ընտրելու ճնշումներ ձեռք կ՚առնուին, ընդդիմադրողները կակղցնելու միջոցներ կը գործադրուին, եւ վերջապէս 1866 սեպտեմբեր 2-ին ընտրական նիստը տեղի կ՚ունենայ ութը եպիսկոպոսներու ներկայութեամբ եւ նախագահութեամբ Վալերկայի, որ բացարձակ իշխանութեամբ երկու եպիսկոպոսներ Յովհաննէս Հաճեանն ու Ղեւոնդ Խորխոռունին եւ եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն չունեցողները ընտրութենէ կը զրկէ, եւ Հասունը ընտրելու բարձրագոյն կամքը կը յայտնէ, եւ ութը եպիսկոպոսներ հպատակելի զատ եղանակ չեն հաներ, եւ 13-ին Պիոս Թ. պապին ուղղուած ընտրողական ընծայագիրը կը ստորագրեն, որով աթոռներու միաւորութիւնն ալ ընդունելնին կը յայտարարեն: Աթոռին եպիսկոպոսներէն իններորդը կը պակսէր, Սուքիաս Գազանճեանը, զոր Վալերկա աշխատած է հեռու պահել, որպէսզի ընդդիմութեան գլուխ չդառնայ, եւ երկչոտ ընդդիմադիրները չքաջալերէ: Իսկ Արսէն Անճարակեան, Եւդոկիոյ նախորդ եպիսկոպոսը, աթոռի եպիսկոպոսներու կարգէն հրաժարած կը նկատուէր եւ Հռոմ կը մնար: Ստորագրող եպիսկոպոսները կարծեցին կաթողիկոսական աթոռին ապագան եւ միաւորութեան առթիւ իրաւանց ամբողջութիւնը ապահոված ըլլալ` ընծայագիրին մէջ յիշելով թէ Հասունը կ՚ընտրեն իբրեւ յաջորդ իրաւանց եւ առանձնաշնորհութեանց նորին հանգուցելոյ պատրիարքին իւրեանց (ՀԱՍ. 438-446), իբր թէ այդ խօսքը բաւական պիտի ըլլար Հռոմը կասեցնել իր հետեւած ուղղութեան մէջ: Երբ կը սպասէին անմիջապէս Հռոմի հաստատութեան հասնելուն, հրաւէր կը ստանան Հռոմ երթալ, ուր Պետրոս առաքելոյ նահատակութեան ութեւտասներորդ հարիւրամեակը պիտի տօնուէր առաջիկայ 1867 յունիս 17/29-ին, եւ բաւական միջոց կար ու չէր յուսացուեր որ անկէ առաջ հաստատութիւնը լրանայ: Հասուն ամէնուն միտքը հանդարտեցնելու համար առատ յայտարարութիւններ կը շռայլէր, որ եթէ կաթողիկոսութեան իրաւունքներուն մէջ փոփոխութիւն կամ նուազութիւն առաջարկուի, յանձն չառներ եւ կը հրաժարի (ՀԱՍ. 445): Հասարակութեան մէջ ալ կարծիք կազմուած էր որ նա իր փափաքներուն ծայրը հասած ըլլալով, այսուհետեւ իրաւունքները պաշտպանել կ՚աշխատի, որով կաթողիկոսութեան ընդարձակ իրաւունքները մէկ մասին մէջ չամփոփուելով ամբողջութեան վրայ կը տարածուի (ՀԱՍ. 447): Հասունեան, ընկերակցութեամբ Ազարեան Ստեփան վարդապետի, 1867 փետրուար 4-ին Կ. Պոլիսէ մեկնեցաւ դէպի Հռոմ, ուր հետզհետէ հաւաքուեցան Լիբանանի եպիսկոպոներուն հետ արքեպիսկոպոսական վիճակին եպիսկոպոսներն ալ ու երկու Մխիթարեան աբբահայրերն ալ. բայց բացակայ մնաց Գազանճեան, որ ընտրողական ժողովէն հեռու պահուելուն համար ցաւած էր: Սակայն եպիսկոպոսներ բնաւ Հռոմի անցուդարձերէն տեղեկութիւն չունէին, Հասունեան առանձինն եւ ծածուկ, կը գործէր փրոփականտային հետ, նոր ձեւակերպութիւնները համեմատութեամբ կը պատրաստուէին, իսկ հետաքրքիրներու կը պատասխանէր, թէ ես ալ չեմ գիտեր, բան մը չեն ըսեր, բան մը չեն հարցներ (ՀԱՍ. 451): Վերջապէս ութը ամիս անստուգութեան եւ ակնկալութեան, կասկածի եւ յոյսի մէջ անցնուելէն ետքը, յունիս 15/27-ին բոլոր հայ կաթոլիկ եպիսկոպոսներ պապին մօտ կը հրաւիրուին, եւ Պիոս Թ. -ի բերնէն կը լսեն երկու աթոռներուն միաւորութեան եւ Հասունի ընտրութեան հաստատութիւնը, առանց ուրիշ յաւելուածի կամ բացատրութեան, միայն բաղձանք մը կ՚աւելցուի որ եպիսկոպոսաց ընտրութիւնները Հռոմէ կատարուին իրեն առաջարկուած երեք անուններուն մէջէն, որուն Հասունեան իսկոյն կը պատասխանէ թէ ձեր փափաքը մեզի հրաման է (ՀԱՍ. 452-453), եւ թատերական ցոյցը կը փակուի, որ գաղտնի պատրաստուած փոփոխութեանց յայտնի հաստատութիւն պիտի նկատուէր: Հարիւրամեակի տօնախմբութիւնը կը լրանայ յունիս 17/29-ին, եւ յուլիս 12/24-ին հանդիսապէս պալիւմի արարողութիւնը կը կատարուի, Հասունեան շնորհակալութեան ուղերձ մը կ՚արտասանէ, եւ ո ՞ վ մեծի բարենշան աւուրն բացականչութեամբ կ՚ողջունէ այն օրը, յորում հայ կաթոլիկութիւնը իր հլութիւնը վկայեց, ոչ թէ հրամանաց, այլ եւ յորդորանաց եւ բաղձանաց սրտին (ՀԱՍ. 463): Ամենայն ինչ լրացած ըլլալով եպիսկոպոսներ կը սկսին դառնալ Կ. Պոլիս` անցուդարձէն կատարեալ տեղեկութիւն չունենալով, եւ Հասունեան ալ Հռոմէ հովուական մը կ՚ուղղէ իր կաթոլիկ ժողովուրդին, աթոռներու միաւորութիւնը եւ իր ընտրութիւնը, կաթողիկոսութեան բարգաւաճումը, եւ Հայ եկեղեցւոյ մոլորած ըլլալը յիշել զանց չընելով: Նորադարձ կաթոլիկներու տեղերը համրելով յիշէ, Ատանա, Մարաշ, Քիլիս, Թիւրքմէն, Արաբկիր, Մալաթիա, Այնթապ, Ուրֆա, Մարսուան, Պիրէճիք, Պէհէսնի, Պահճէճիկ, Պէլէն, Թարսուս, Քայսէրի, Զէյթուն եւ Թէլէրմէն: Պապական շնորհները կը բարձրացնէ, եւ Հայոց ակնարկելով կըսէ թէ Լուսաւորչին վարդապետութեան լրումը չեն պահեր (67. ԺՄՆ. 142-152): Հասունեան Հռոմէ մեկնելէն ետքը Փարիզ հանդիպելով օգոստոս 7-ին Կ. Պոլիս կը դառնայ, կաթողիկոսական օրհնութիւնը, ոչ օծումը, ընդունելու եւ նոր պաշտօնին գլուխը անցնելու, որուն համար որոշուած էր օգոստոս 13, Աստուածածնայ Վերափոխման տօնին օրը (ՀԱՍ. 455):

2783. ԱՆՏՈՆԵԱՆՔ ԵՒ ՀԱՍՈՒՆ

Կարծես թէ Հասուն անյագ փափաք մը ունէր առանց շփոթի եւ խռովութեան գործ մը չանցունել, եւ ահա իր կենաց նշանաւորագոյն օրերէն մին ալ Անտոնեանց հետ նոր պայքար բանալու ծառայեցուց: Մխիթարեանց հետ հաշիւը գոցած էր, զանոնք թէ ոչ ջնջելով գոնէ նուաստացնելով, Անտոնեանք հետզհետէ ընդարձակած բարձրացած էին, Հռոմի հետ պատուաւոր յարաբերութիւններ կը պահէին, եւ Լիբանանու կաթողիկոսարանին հանդէպ զօրաւոր դիրք կը պահէին, անոր առաջին հաստատողներ եղած էին եւ վերջին փառաւորողներն էին, պէտք էր զանոնք ընկճել, որպէսզի Հասուն իր ճամբուն մէջ խոչընդոտներու չհանդիպէր: Միաբանութեան թեմակալութիւնը, աբբահօր եպիսկոպոսութիւնը, եւ միաբաններուն զարգացումները եւ ազդեցութիւնները հակառակորդ ոյժ մը նախատեսել կու տային իրեն, նոյն իսկ Գազանճեանի անձն ալ, իբր Կակոնեանի պատրիարքական ատենադպիր, իբր ծանօթ գործիչ, եւ վերջին ընտրութեան մէջ իբր վերապահ ընդդիմադիր, հակակրութեան առարկայ մըն էր Հասունի աչքին: Օգոստոս 13-ին երբ բոլոր եպիսկոպոսները Սաքըզաղաճ փողոցի կաթողիկոսարանը կը հաւաքուէին, Գազանճեան ալ իր փոքրաւորին ձեռքով առաջուընէ կը ղրկէր իր եպիսկոպոսական զգեստը: Յարութիւն Ռուպեան սարկաւագ, որ կարգադիր էր նշանակուած, կը մերժէ զգեստներն ընդունիլ, պատճառելով թէ հրահանգ չունի: Փոքրաւորին այդ լուր բերելուն վրայ, իսկոյն աբբայական քարտուղար Մաղաքիա Օրմանեան երիտասարդ վարդապետը կաթողիկոսարան կը փութայ, Հասունը կ՚ուզէ տեսնել թիւրիմացութիւնը պարզելու, բայց զայն սենեակին մէջ փակուած կը գտնէ, այս կողմ այն կողմ հարցումներ կ՚ուղղէ, դուռին բացուելուն կը սպասէ, եւ զգեստաւորեալ Հասունեանի ալ կը խօսի, որ նեղութեամբ հիմայ այսպիսի հարցմունքի ժամանակը չէ պատասխանելով Գասպարեանի կը յղէ, սա ալ կ՚ուզէ կաթողիկոսին խօսիլ, բայց միանգամայն անոր չուզելը կ՚իմացնէ, իսկ Ռուպեանը եպիսկոպոսները կը փութացնէ, եւ Օրմանեանի աչքին առջեւ թափօրը եկեղեցի կը մտցնէ, հանդէսը կը սկսի, եւ Գազանճեանի գալը անհնարին կը դառնայ, բայց ժողովուրդին մէջ ներհակընդդէմ զրոյցներ կը շատնան, ոմանք Գազանճեանը դժկամակ ցուցնելով, իսկ շատերը Հասունեանը մեղադրելով: Վերջապէս Անտոնեանց դէմ պայքարը բացուած էր, եւ Հռոմ ալ յայտնապէս միջամտած էր ամբաստանութեան նիւթ ընելով Գազանճեանին Լիբանանի եւ Հռոմի գումարմանց չմասնակցիլը, եւ Անտոնեանց առանց պապական հաստատութեան աբբայական պաշտօնը մշտնջենաւորութեան փոխելը եւ թեմակալութիւնը եւ եպիսկոպոսութիւնը ընդունիլը եւ Լիբանանէ Կ. Պոլիս փոխադրուիլը: Այդ պատճառով Գազանճեան հրաման ստացաւ Հռոմ ներկայանալ, եւ սեպտեմբեր 20-ին Կ. Պոլիսէ մեկնեցաւ Եղիշէ Թէոդոսեան եւ Ստեփանոս Սարեան վարդապետներով իբր միաբանութեան պատուիրակներ եւ Օրմանեան քարտուղարով: Ուղեւորութիւնը կատարեցին Մարսիլիայի վրայէն հնտախտէ ճարակման եւ Հռոմի քաղաքական շփոթներու պատճառով, ուր հասան հոկտեմբեր 15-ին: Լիբանանէ Ռափայէլ Միասէրեան եւ Հռոմէ Սերովբէ Հանըմեան վարդապետները աւելցան իբր պատգամաւորներ, եւ Դաւիթ Չրաճեան վարդապետ իբր քարտուղար: Այդ եօթներու ձեռքով ստուար եւ բազմաթիւ գրութիւններ ներկայացուեցան փրոփականտայի ատեանին, պահանջուած բացատրութիւնները տալու եւ ամբաստանութիւնները ցրելու. պատշաճ քննութիւններն ալ կատարուեցան, որոնք գրեթէ տարի մը տեւեցին, եւ վերջապէս փրոփականտայի ատեանը խնդիրը փակեց անպարտութեան վճռով, եկողները արտօնեց ազատաբար Կ. Պոլիս դառնալ, եւ նոր կազմուած դրութեամբ իրենց գործերը շարունակել. եւ ըստ այսմ 1868 հոկտեմբեր 17-ին Հռոմէ մեկնեցան եւ 25-ին Կ. Պոլիս մտան ի մեծ ցաւ Հասունեանի, որ կը կարծէր Անտոնեանց ջնջումը կամ գոնէ դատապարտութիւնը ապահոված ըլլալ. բայց իբրեւ թէ ինքն եղելութեանց մէջ մաս ունեցած չըլլար, սկսաւ բարեկամական ցոյցեր շռայլել:

2784. ՊԱՊԱԿԱՆ ԿՈՆԴԱԿԸ

Երբոր Հռոմի մէջ Անտոնեանց խնդիրը կը ծեծուէր, Կ, Պոլսոյ մէջ Հասունի գործերը նոր կնճիռներու կը բաղխէին: Ինչպէս Հասուն Հռոմի մէջ առանց եպիսկոպոսական դասուն գիտակցութեան փրոփականտայի հետ հայ կաթոլիկ կաթողիկոսութեան համար նոր ձեւակերպութիւններ կազմած յուլիս 12-ի պապական կոնդակի վերածել տուած գաղտնի կը պահէր, նոյնպէս ալ Կ. Պոլսոյ մէջ լոկ եպիսկոպոսներու ստորագրութիւններով առանց ազգային ընտրութեան եւ մասնակցութեան եւ մեծամեծներէն ալ գաղտնի դիմում ըրած էր կառավարութեան, եւ կաթողիկոսութեան ազգապետական կերպարան տալով, ազգապետ պատրիարքի հրովարտակ ձեռք ձգած կը պահէր: Այդ գործերով երկու ամիսի չափ ատեն անցած էր գալէն ի վեր, եւ հասարակութիւնն ակնկալելու կը սպասէր, մաս մը կաթողիկոսութեան Կ. Պոլիս փոխադրուելէն յափրացած, եւ մաս մըն ալ Հասունի ձգտումները լրացած ըլլալէն անոր փոփոխուած ըլլալը յուսալով: Վերջապէս Հասուն հոկտեմբեր 13 թուականով եւ Անտոն Պետրոս Թ. պատրիարք տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս Հայոց ուղղափառաց, իմա կաթոլիկաց, ստորագրութեամբ հրաւիրագիր կը ցրուէր, հոկտեմբեր 20-ին ուրբաթ օր Սաքըզազաճի կաթողիկոսարանի մէջ գումարելի ժողովի (ՀԱՍ. 465): Հրաւիրագիրին մէջ բարձրագոյն դռնէն եկած պատրիարքական պէրաթը կարդալու ըսուած էր, եւ այս բաւական միտքերը յուզեց, զի պէրաթը կամ հրովարտակը ազգապետ պատրիարքին կը տրուէր, եւ այն ալ ժողովրդական քուէով կը տրուէր, իսկ Հասունի մասին այդ բաները կատարուած չէին: Նոր Հասունեան քաղաքականութեան խաղի մը գաղափարը ծագեցաւ, բայց եղելութիւնը ստուգելու հետաքրքրութեամբ շատերը փութացին ներկայ ըլլալ եւ 150 անձեր նշանակեալ օրն ու տեղը ժողովի հաւաքուեցան: Հասուն համառօտ խօսքերով նիստը բացաւ, յիշեց աթոռներու միաւորութիւնը, իր հաստատութիւնը, եպիսկոպոսութեան համար երեք ընտրելի առաջարկելու կէտը, եպիսկոպոսներուն կառավարութենէն հրովարտակ ուզելը, եւ ընթերցումը հրամայեց: Խօսքը ընդմիջեց Տիւզեան Միհրան պէյ, եպիսկոպոսաց ընտրութեան մէջ ազգային իրաւանց ջնջուիլը մատնանիշ ընելով, բայց հրովարտակի ընթերցումը չարգիլուեցաւ պարունակութիւնը ստուգելու համար: Տիւզեան դարձեալ խօսք առաւ, այս անգամ ալ ազգին իր պետը ընտրելու իրաւունքին կորուստը աւաղելով եւ եպիսկոպոսներու ընթացքը պախարակելով, եւ եզրակացնելով թէ զմեզ համաժողովեր էք, որպէսզի զմեզ անարգելով մեր վրայ ծիծաղիք (ՀԱՍ. 471): Գասպար Սինապեան ալ վրայ բերաւ թէ մեզի ուրիշ բան չէ մնացեր, բայց եթէ երթալ եւ եղած կորուստին վրայ արցունք թափել (ՀԱՍ. 473): Այս յայտարարութեանց վրայ ժողովականներուն կէսէն աւելին սրահը կը թողու ու դուրս կ՚ելլէ, իսկ Հասուն մնացած եկեղեցականներուն եւ իրեն փոքրաթիւ կողմնակիցներուն քանի մը խօսք կարկատելով ինքն ալ ոտք կ՚ելլայ եւ ժողովը կը լուծուի, ակնկալութիւններ կը ցնդին եւ խռովութիւնները կը սկսին վերստին (ՀԱՍ. 467-475): Մասնաւոր տեսակցութիւններ տեղի կ՚ունենան աստեւանդ, աւելի բազմաթիւ ժողով մը կը գումարուի 1867 նոյեմբեր 3-ին Պօղոս Մըսրլեանի տունը, լուրջ բացատրութիւններ կը տրուին եւ ազգին երկու, ներքին եւ արտաքին իշխանութեանց իրաւունքը բռնաբարուած ըլլալը կը վճռուի (ՀԱՍ. 478): Ինը անդամով յանձնաժողով մը կ՚ընտրուի մինչեւ մէկ ամիս դարմանի առաջարկ մը բերելու պաշտօնով: Ասոնք թէ Հասունին ստացած հրովարտակը եւ թէ մինչեւ այն օր գաղտնի պահուած Ռէվէրսուրուս (Reversurus) բառով 1867 յուլիս 12-ի պապական կոնդակը կ՚ուզեն, ու մանրամասնօրէն կ՚ուսումնասիրեն, եւ ոչ միայն նախկին սովորութեանց եւ արտօնութեանց եւ իրաւանց խափանուած եւ դադարած ըլլալը կը տեսնեն, այլ եւ կեղծ գրութեանց վրայ հիմնուած ըլլալը կը ստուգեն (ՀԱՍ. 479-483): Իրաւանց եւ արտօնութեանց փոփոխութեան մասին պապական կոնդակին մէջէն աւելի աչքի զարնող կէտերը հետեւեալներն եղան. 1. Տեղապահը եպիսկոպոսներու մէջէն եւ միայն եպիսկոպոսներու քուէով պիտի ընտրուի: 2. Կաթողիկոսի ընտրութեան քահանաներ եւ եկեղեցականներ եւ աշխարհականներ պիտի չմասնակցին, այլ միայն եպիսկոպոսներ: 3. Ընտրեալը պապական հաստատութենէ առաջ իրաւունք եւ իրաւասութիւն պիտի չգործածէ եւ աթոռ պիտի չբազմի: 4. Հաստատութիւնը տրուելէն ետքն ալ պալիումի ստացութեան պիտի սպասէ, մինչեւ իսկ հանդիսաւոր պատարագ պիտի չմատուցանէ: 5. Եպիսկոպոսներու ընտրութեան համար միայն եպիսկոպոսներ երեք ընտրելի պիտի որոշեն եւ ընտրողական ժողովի ատենագրութեան հետ պապին պիտի ներկայեն որ մէկը ընտրէ: 6. Եթէ առաջարկուածները արժանաւոր չնկատուին, պապը կրնայ երեքէն դուրս մէկը եպիսկոպոս նշանակել: 7. Կաթողիկոսը իւրաքանչիւր հինգ տարի անձամբ պապին պիտի ներկայանայ եւ բոլոր իր գործոց համարատուութիւնը պիտի ընէ: 8. Պապէն եկած որ եւ է հրաման եւ հրահանգ ճշդութեամբ պիտի գործադրէ: 9. Աթոռին եւ ամէն եկեղեցիներու բոլոր ստացուածները առանց պապին հրամանին պիտի չվաճառէ, չպարգեւէ, չօտարացնէ եւ գրաւի չդնէ: 10. Այդ պայմաններու հակառակ գործած ատեն նովին իսկ ինքզինքը բանադրանքի ենթարկուած կը ճանչնայ (ՀԱՍ. 484-491): Իսկ կայսերական հրովարտակը նախորդ ազգապետներու տրուածին յարեւնման էր, սա յաւելուածով որ ամէն իշխանութիւն պատրիարքին անձին կը վերագրուէր առանց ժողովներու գործակցութեան:

2785. ԿԱԹՈԼԻԿՆԵՐՈՒ ՇԱՐԺՈՒՄԸ

Յանձնաժողովը ճիշդ ամիսէ մը 1867 դեկտեմբեր 3-ի գումարման մէջ Ընդհանուր ժողովի երկու առաջարկներ բերաւ, զի մասնաժողովը երկուքի բաժնուած էր: Մէկ մասը կ՚առաջարկէր Հասունի ազգապետական հրովարտակը չճանչնալ եւ ազգապետ պատրիարքի ընտրութեան աշխատիլ, իսկ միւս մասը կ՚առաջարկէր այս անգամուան հրովարտակովը պահել եւ Հռոմէ բռնաբարուած իրաւունքները վերստանալու հետեւիլ: Առաջին կարծիքը ներկայացուց Յովհաննէս Սաքըզեան, եւ երկրորդը Գասպար Սինապեան. իսկ ժողովը գրեթէ միաձայնութեամբ Սաքըզեանի առաջարկը նախադասեց, եւ ըստ այնմ դեկտեմբեր 11-ին աղերսագիր մատուցուեցաւ կառավարութեան, որ կաթոլիկ հասարակութեան համար կանուխէն տրուած որոշման համեմատ կրօնական եւ քաղաքական գործեր զատզատ գլուխներու յանձնուած ըլլալով, Հասունի տրուած հրովարտակով այդ ձեւը եղծուած է, եւ առանց ազգային ընտրութեան ազգապետ մը անուանուած է, ուստի կառավարութենէ կը խնդրուի որ ազգն արտօնէ ազգապետ պատրիարք ընտրելու (ՀԱՍ. 494-500): Օսմանեան կառավարութիւնն իր իրաւունքն ալ խափանուած եւ ազգապետական ընտրութիւնը Հռոմի անցած տեսնելով, կատարեալ իրաւունք տուաւ ազգայնոց աղերսագիրին: Իսկ արտաքին գործոց նախարար Ֆուատ փաշա ուզեց առիթէն օգուտ քաղել պապութեան հետ բանակցութեան մտնելու եւ օսմանեան կաթոլիկներու յարաբերութիւնները երկկողմանի դաշնագիրի մը վերածելու: Այսպէս ալ յայտարարեց դեկտեմբեր 13-ին իրեն մօտ հրաւիրուած կաթոլիկ մեծամեծներուն: Հռոմ ալ գոհ չմնաց Հասունի ընթացքէն, զի որչափ ալ հետամուտ էր բոլոր եկեղեցական իրաւունքներն իրեն ձեռքն ամփոփելու, այնչափ ալ հեռու էր օսմանեան կառավարութեան քաղաքական իրաւանց միջամտելէ, եւ Հասունի ընթացքն այն միտքի համաձայն չէր եղած, հետեւապէս Հասուն այդ կողմէն Հռոմի կատարեալ օժանդակութիւնը չգտաւ: Պէտք կը զգանք յաւելուլ որ Արսէն Անճարակեան եւ Սուքիաս Գազանճեան եպիսկոպոսներ, եւ իրենց միաբանական խնդիրին աշխատող Անտոնեաններ, Հռոմի մէջ ոգեւին ոյժ կու տային կաթոլիկ հասարակութեան ընդգրկած տեսակէտը զօրացնելու, եւ հինէն ու նորէն տեղեկութիւններով եւ գրութիւններով պապական շրջանակը լուսաբանելու: Հետեւանքն այն եղաւ որ Հռոմ խստիւ հրամայեց Հասունի որ ժամ մը առաջ ազգապետական իշխանութենէն հրաժարի, որպէսզի եկեղեցականը չվտանգուի (ՀԱՍ. 504): Երուսաղէմի լատին պատրիարքը Վալերկա, որ Հասունի ընտրութիւնը յաջողցուցած էր (§ 2782), Հռոմի կողմէն յատուկ պաշտօնով եւ Հասունը խրատելու յանձնարարութեամբ, Կ. Պոլիս եկաւ 1868 փետրուար 5-ին, եւ Հասուն դժուարին կացութեան մէջ ինկաւ, հասարակութենէն եւ կառավարութենէն եւ պապութենէն հաւասարապէս լքուած գտնուելով, եւ գաղղիական դեսպանին միջամտութենէն ալ օգտուիլ չկրնալով. ուստի մարտ 3-ին կիրակի օր մեծամեծներէն 16 հոգի հրաւիրելով բերանացի յայտարարեց ազգապետութենէն հրաժարած ըլլալը, սակայն ոչ հրաժարագիր կար մէջտեղ եւ ոչ հրովարտակը ետ տրուած էր, միտքերը հանդարտեցնելու եւ ատեն վաստակելու միջոց մըն էր ըրած յայտարարութիւնը (ՀԱՍ. 505-506): Վալերկա Հասունէ հրապուրուեցաւ իրենց նպաստաւոր ձեւ մը գտնել, օսմանեան կառավարութիւնը առերեւոյթ ձեւակերպութիւններով խաղցնել եւ ակնկալութեան փոշի ցանել հասարակութեան աչքին. սակայն ոչ մի փորձ յաջող ելք չունեցաւ, եւ Վալերկա չկրնալով յուզուած վէճին եւ խնդրոյն լուծում մը տալ, Հռոմէ ստացած հրամանին վրայ Երուսաղէմ դարձաւ (ՀԱՍ. 512): Հասուն ալ 1868 օգոստոս 18-ին Վերափոխման տօնին իր գահակալութեան տարեդարձին նոր կոնդակ մը հրատարակեց, որուն մէջ, լրջորեն թէ լրբօրէն, կը յայտարարէր թէ աստուածապահ վիճակիս կարեւոր գործերը քիչ շատ բարեկարգուեցան, մինչ ժողովուրդը զզուանօք եկեղեցիէ դուրս կ՚ելլէր յայտնի սուտեր չլսելու համար: Սակայն աչքկապուկի խաղ էին կոնդակն ալ յայտարարութիւնն ալ, զի քանի մը օր ետքը օգոստոս 22-ին Կ. Պոլիսէ կը մեկնէր Եգիպտոս եւ Լիբանան այցելելու համար, այլ իսկութեամբ հեռանալով զայրոյթը մարեցնելու եւ խնդիրը մոռցնելու նպատակով, սակայն անով ալ չկրցաւ յաջողիլ: Հռոմէ նոր պատուիրակ մը յղուեցաւ Վալերկայէն աւելի քաղաքագէտ անձ մը, Աղեքսանդր Ֆրանքի, Թէսաղոնիկէի անուանական արքեպիսկոպոսը, Հռոմի քաղաքական պաշտօնէութեան դասակարգէն, որ աւելի քան հասարակութեան կառավարութեան հետ գործը կարգադրելու հետեւեցաւ, օսմանեան կառավարութեան հետ կաթոլիկ հասարակութեանց ներքին յարաբերութեանց եւ վարչութեան ձեւ մը գտնելու, եւ զայն հաստատուն դաշնագիրի մը վերածելու, միշտ պապական միջամտութիւնը չնուազելու պայմանով, սակայն Ֆրանքի ալ յաջող ելք չունեցաւ եւ ձեռնունայն ետ դարձաւ: Այդ միջոցներն էր որ Գազանճեան եւ իր գործակիցներ Հռոմէ կը դառնային ի գոհութիւն կաթոլիկ ազգայնոց լուսամիտ եւ ազգասէր մասին (68. ՄԱՍ. 873), որոնց նոր քաջալեր կ՚աւելցներ անոնց վերադարձը, եւ Հասունի դէմ ունեցած յաջողութիւնը: Հռոմ ալ կը զգար վերջապէս թէ հիմնական կարգադրութիւն մը եւ ազգովին համաձայնութիւն մը անհրաժեշտ էր. զի Հասունի ազգապետ պատրիարքութիւնը տէրութեան կամքով անգործ եւ առկախ վիճակի մէջ կը գտնուէր, հոգեւոր կաթողիկոսութիւնն ալ նոյն պատճառով անորոշ վիճակի ենթարկուած էր, ուստի հրամայեց որ Կ, Պոլսոյ մէջ բոլոր հայ կաթոլիկ եպիսկոպոսներ ժողովի գումարուին եւ սիւնհոդոս կազմեն, խնդիրները քննեն, ելից հնարք մը գտնեն, կանոնական ծրագիր մը կազմեն, եւ իրեն հաւանութեան եւ հաստատութեան առաջարկեն:

2786. ԿԱԹՈԼԻԿ ՍԻՒՆՀՈԴՈՍԸ

Այդ ժողովին բացման օր նշանակուած էր 1869 յուլիս 5, Լուսաւորչի Նշխարաց տօնին շաբաթ օրը, իբրեւ խորհրդաւոր օր. բայց 1868 նոյեմբերէն նախապատրաստութիւններ սկսան, եւ Ազարեան Ստեփան վարդապետի նախագահութեամբ երեք յանձնաժողովներ կազմուեցան, դաւանական ու կանոնական ու ծիսական, որոնց մէջ Անտոնեաններէն եւ կրկին Մխիթարեաններէն շատ անդամներ առնուեցան ուսումնասիրութեանց աշխատելու համար: Մէկ կողմէն ամէն նիւթերու վրայ ծրագիրներ կը կազմուէին կանոնական ոճով ու յանձնաժողովներու բովէն կ՚անցնէին, եւ միւս կողմէն բազմագրութեամբ կը պահուէին, ատենին ժողովական հարց բաշխուելու համար, որպէսզի ժողովը նիւթ պատրաստ գտնէ եւ իր հաւանութեամբ հաստատէ: Այդ պատրաստութիւնները եւ խնդիրներուն ժողովի մը քննութեան եւ որոշման ենթարկուիլը, եւ ժողովական եպիսկոպոսաց մէջ ազգայնական սկզբանք պաշտպաններ գտնելու վստահութիւնը, իրենց ազդեցութիւնն ունեցան, եւ ապագայ որոշմանց ակնկալութեամբ առժամեայ հանդարտութիւն պահելու եւ նոր խնդիրներ չյուզելու ծառայեցին, եւ այսպէս անցան դեկտեմբերէ յունիս եօթն ամիսները: Երբոր Հասունեանի կողմէն ժողովական պատրաստութիւններ կը կատարուէին, միւս կողմէն ալ ազգայնականաց կողմէն Ուղերձ անունով գիրք մը կը հրատարակուէր ժողովական եպիսկոպոսներու ուղղուած, ազգային իրաւունքները բացատրելու եւ եպիսկոպոսներու ուղղութիւն մը ցոյց տալու նպատակով: Դժբախտաբար հեղինակը իրեն նպատակէն դուրս ելլելով Կիլիկիոյ աթոռին վրայ Լուսաւորչի ուղիղ յաջորդութիւնը ցուցնելու եւ Էջմիածնի աթոռը օտարացեալ ցուցնելու կէտերը կը շօշափէր (1462-1464), եւ անով փոխանակ զօրացնելու իր նպատակը կը տկարացնէ (77. ՅՈՅ. 49): Ուղերձը անանուն է, բայց Էնֆիէճեան Գրիգոր վարդապետէ գրուած ըլլալը ստոյգ է: Հասուն հոգաց բարեպաշտական զգացումներ զարթուցանելով` իրեն վրայ համակրութիւն ճարել, եւ պապին դիմեց եւ հաւանութիւն ստացաւ Իտալիոյ Նէապոլիս (Napoli) քաղաքը պահուած Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի մասունքներէն եւ շղթայէն մաս մը նուիրել իր կաթողիկոսանիստ Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյն, եւ իրօք շնորհին տրուիլն, ու մասունքներու բերուիլն ալ բաւական ոգեւորութիւն արթնցուց ժողովուրդին մէջ: Վերջապէս ժողովականներ հետզհետէ հաւաքուեցան, նախկին Լիբանանի կաթողիկոսարանին ենթարկեալ 10, եւ Կ. Պոլսոյ արքեպիսկոպոսարանին ենթարկեալ 6 եպիսկոպոսներ, երեք աբբահայրներ, եւ երկու Հռոմ գտնուողներ, որոնց մին փոխանորդով, ընդ ամէնն 22 որոշիչ ձայներ Հասունն ալ համրելով: Յանձնաժողովներու գործերն ալ աւարտեցան, եւ յուլիս 4-ին Հռոմէ նուիրուած Լուսաւորչի մասունքները մեծաշուք թափօրով Ղալաթիոյ Յիսուս Փրկիչ եկեղեցիէն Բերայի Ս. Աստուածածին եկեղեցին փոխադրուեցան, եւ 5-ին ժողովին բացման արարողութիւնը կատարուեցաւ: Ժողովին մէջ լոկ խօսելու արտօնութեամբ 8 աստուածաբան վարդապետներ որոշուեցան, 6 ալ քարտուղար վարդապետներ, եւ անոնց գլուխը Ազարեան Ստեփան վարդապետ` դիւանը կառավարելու պաշտօնով: Ժողովին առջի օրերէն ժողովուրդին կողմէ մեծամեծներու ստորագրութեամբ խնդրագիր մը ներկայացաւ ազգայնական ուղղութեամբ եւ իրաւանց պաշտպանութեամբ: Ժողովի մեծամասնութիւնը լաւ ընդունելութիւն ըրաւ խնդրագիրին, եւ գործը ուսումնասիրելու համար իր մէջէն հինգ եպիսկոպոսներու յանձնաժողով մը ընտրեց, միայն մէկը Հասունի համամիտ, եւ Օրմանեան վարդապետը քարտուղար: Արդէն նախկին Լիբանանի աթոռին եպիսկոպոսները պապական կոնդակէն ցաւած ամէնն ալ ազգայնական կողմն էին հակած: Անտոնեանց եւ Վենետկեանց աբբահայրերը, եւ Հռոմ գտնուող Եդուարդ Հիւրմիւզեան եւ Արսէն Անճարակեանի փոխանորդ Ստեփանոս վարդապետ Սարեան յայտնի այն կողմն էին, եւ Հասուն կը մնար իր նախկին վեց եպիսկոպոսներով, իսկ Վիէննական աբբահայրն ալ կաղնիկաղ դեր մը կը վարէր: Հասուն պարտաւորուեցաւ զգածուիլ այդ առաջին քայլէն, եւ թէպէտ փութաց հակառակ խնդրագիր մը տալ իրեն հաճոյակատար մեծամեծներուն (§ 2785), բայց ուրիշ խնդիրներու մէջ ալ ազգայնական կողմը ժողովին մէջ զօրաւոր տեսնելով, եւ զինքն անոնց վրայ ազդելու անբաւական դատելով, յանկարծ պապական նուիրակ Անտոն Բլուիմ, Թիանայի անուանական արքեպիսկոպոսը, ժողովին բերաւ իբր նախագահ կամ իբր հսկող, որ բոլոր նիստերուն սկսաւ ներկայ գտնուիլ եւ գործոց հետեւիլ Վիէննայի Մխիթարեան վարդապետի մը թարգմանութեամբ: Յուլիս 5-էն մինչեւ հոկտեմբերի վերջերը ժողովը շարունակեց ամենօրեայ նիստերով, տօնական օրերէ զատ, եւ երբեմն օրական երկու նիստերով ալ: Ինչ որ դաւանական, բարոյական, կանոնական, ծիսական եւ տեսական կէտեր էին, քիչ դժուարութեամբ կ՚անցնէին, թէպէտ յանձնաժողովներու խմբագրած ծրագիրները քիչուշատ փոփոխութիւններ կը կրէին: Բայց երբ խնդիրը ազգայնական իրաւանց եւ կանոնաց կը վերաբերէր, ծանր վիճաբանութեանց նիւթ կը դառնար եւ լուծման չէր յանգեր: Ազգայնոց խնդրանքներու մասին յանձնաժողովին եզրակացութիւնները, եւ վանական միաբանութեանց իրաւունքներուն եւ յարաբերութիւններուն մասին յայտնուած կարծիքները, թէպէտ մեծամասնութեան կողմէ կը պաշտպանուէին, բայց Հասուն իր դարձուածներով եւ մանաւանդ Բլուիմի օգնութեամբ որոշումները կը խափանէր, այնպէս որ շարունակ երեքուկէս ամիս աշխատութիւններ եւ 80-է աւելի նիստերէ վերջ ժողովը չկրցաւ իր գործը աւարտել, եւ գլխաւոր եւ գործնական կէտեր անորոշ թողլով` առժամապէս փակուեցաւ, եւ 1869 նոյեմբեր 1-ին բոլոր եպիսկոպոսներ ճամբայ ելան, որ ատենին պատրաստ գտնուին վատիկանեան ժողովին բացման, որ տեղի պիտի ունենար նոյեմբեր 28/8 դեկտեմբերին: Ոչ Հասունի եւ ոչ ազգայնոց ակնկալութիւնները չէին պսակուած. զի ժողովէն կամ սիւնհոդոսէն ոչ մի ազգայնական որոշում չէր տրուած, բայց Հռոմի ուզած ձեւերն ալ չէին հաստատուած: Միայն ազգայնական կողմն աւելի համարձակութիւն ստացած էր, եւ երբ Հասուն եւ բոլոր եպիսկոպոսները կը մեկնէին, կաթողիկոսութեան գործերուն վարչութիւնը կը յանձնուէր Գասպարեան Բարսեղ եպիսկոպոսի, որ ազգայնական ուղղութեան պաշտպաններէն էր: Այս եղելութեանց վրայ 1870 յունուարին սկսաւ Հակահասունեան կոչուած մեծ պայքարը, որուն մասին պիտի խօսինք. բայց առաջ ուրիշ կողմերու անցուդարձերն ալ մինչեւ նոյն թուականը հասցնել կը պարտաւորուինք:

2787. ԵՍԱՅԻԻ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ

Երուսաղէմի եղելութիւններէն կը սկսինք, որոնք աւելի ետեւ թողած ենք, Եսայի պատրիարքին 1865 ապրիլ 5-ին աթոռ բազմելուն օրէն ի վեր (§ 2739): Եսայի արտաքին ձեւերով եւ անձնական պայմաններով իր դիրքը բարձր պահելու կերպերը գիտէր, եւ առաջին գործն եղաւ ամբողջ միաբանութիւնը գումարել Ս. Յակոբայ մայրտաճարին մէջ, եւ անցեալն ու ներկայն, Կ. Պոլիս գործուածներն ու առաջիկային գործուելիքները բացատրելով, միաբանական կեանքի պահանջներուն եւ աթոռոյ ու միաբանութեան պէտքերուն պատկերը ներկայել, հայրական խրատներով եւ համոզկեր յորդորներով համեմելով իր խօսքերը: Կրօնաւորական կենաց ներքինն ու արտաքինը իր ատենաբանութեան հիմն էր, գետին մը որուն մէջ համարձակ կրնար ընթանալ. զի ընդհանուր վկայութեամբ անբասիր եւ բարեջան կեանք մը անցուցած էր եւ պատրիարքութեան ալ բարձրացած ատեն իր պարզ եւ մաքուր, հոգեսէր եւ կարգապահ կեանքը ձեռքէ թողլու կերպեր չէր առած: Իւրաքանչիւր դասակարգի եւ պաշտօնէի պարտաւորութեանց շրջանակն ալ մտաւ, միշտ բարոյական մասերուն վրայ ծանրանալով, եկեղեցականութիւն եւ կանոնապահութիւն, համեստութիւն եւ միասրտութիւն յանձնարարելով: Յիշեց Կ. Պոլսոյ մէջ կազմուած կանոնագիրը, եւ գլխաւորապէս յիշեց վարժարանի ու տպարանի ու թանգարանի համար տրուած կարեւորութիւնը, որոնց գործադրութեան համար բովանդակ միաբանութեան գործակցութեան կը դիմէր: Խօսքին վերջը նորէն կրօնաւորական կեանքին կը վերադառնայ եւ ջերմագոյնս կը յանձնարարէ վերջացնել զամենայն եկամուտ ունակութիւնս աշխարհայինս, որք տակաւ սպրդեալ մտեալ էին ի մէջ եկեղեցական դասուն (ՍԱՒ. 1394): Ինչպէս ըսինք այդ մասը Եսայիի զօրաւոր կողմն էր, եւ բոլոր պաշտօնավարութեան մէջ զայն չստեց, բարոյական եւ կրօնաւորական կեանքին օրինակը իրմէ սկսելով, որ ուրիշներուն վրայ խստապահանջ ըլլալու իրաւունքը պահէ: Այդ մասին բաւական ալ յաջողեցաւ, քաղցր եւ մեղմ, բայց եւ միանգամայն ճշդապահ ընթացքովը գիտցաւ միաբանական յարաբերութեանց մէջ համակրանք եւ յարգանք շահիլ իր վրայ. եւ երանի~ եթէ որչափ կրօնաւորական կեանքի գիտակցութիւն եւ նախանձայուզութիւն ունէր, վարչական կեանքի մէջ ալ կարողութիւն եւ գործադրութիւն ունեցած ըլլար, որով Երուսաղէմի աթոռին նշանաւորագոյն գահակալներէն մին եղած կ՚ըլլար ստուգիւ: Մինչ ընդհակառակն իր օրով եւ իր ձեռքով աթոռին ձախողութիւնները, եւ այս ոչ վատթար դիտումէ եւ ոչ մոլեկան ուղղութենէ, այլ պարզապէս պարագաները եւ միջոցները, նպատակները եւ արդիւնքները լաւ չկշռելէ, եւ անխորհուրդ գործերու համարձակ միջամտելէ, եւ լաւ ձեռնարկներու մէջ ալ մասնագիտական եւ փորձառական պաշար չունենալէ, ինչ որ անհրաժեշտ էր ամէն բան լաւ կշռելու եւ հաստատուն քայլերով յառաջանալու համար: Վարժարան, տպարան, թանգարան, անունները կեդրոնին մէջ իրեն թելադրուած, իրմէ պահանջուած, եւ իրմէ խոստացուած գործերն էին, զորս միշտ իր մէջ եւ իր լեզուին վրայ ունէր, եւ որեւէ կերպով ու միջոցով անոնք իրականացնելու հոգը իրեն նուիրական պարտք կը համարէր: Յովհաննէս պատրիարք կշռող եւ չափող, պարագաները ուսումնասիրող եւ պատեհները շահագործող անձն էր, եւ կրցաւ սնտուկը լեցուն թողուլ: Անիշխանութեան միջոցին տեղի ունեցող անցուդարձերը պատրաստը սպառելէ զատ անպատրաստն ալ ծանրաբեռնելու ծառայեցին: Եսայի ոչ միայն վտանգեալ կացութիւնը չդարմանեց, այլ եւ անխորհուրդ ձեռնարկներով եւս քանզեւս կացութիւնը խանգարեց:

2788. ՎԱՐԺԱՐԱՆԱԿԱՆ ՁԵՌՆԱՐԿՆԵՐ

Վարժարանէն սկսաւ առաջին ձեռնարկը, որուն համար պատրաստ էր Յովհաննէսի շինել տուած փառաւոր ճեմարանը եւ Կիրակոսի հիմնած Մայրիթաղը, առաջինը իբր սերտարան եւ դասարան, եւ երկրորդը իբր բնակարան եւ ննջարան: Տեսչութիւնն եւ ուսուցչութիւնը յանձնուեցաւ Տիգրան Սաւալանեանի, որ 1863 դեկտեմբերէն Զմիւռնիայէ դարձած եւ աթոռին դպրոցական եւ գրական գործերու գլուխն էր անցած (§ 2727): Սաւալանեան ինքն է որ կը բարձրացնէ իր ձեռնարկները, կազմած կանոնները եւ ցուցած յառաջադիմութիւնը (ՍԱՒ. 1395): Սակայն 1866 փետրուարին կատարուած քննութեանց տեղեկագիրին մէջ տեսնուած նիւթերը, հայերէն քերականութիւն եւ թուաբանութիւն եւ աշխարհագրութիւն միայն կը պարունակեն եւ բարձրագոյն նիւթ տարրական տրամաբանութիւնն է: Գոհունակութեամբ նկատելի կէտ մըն է որ ուսանողաց կարգին կը գտնուին նաեւ նախկին աշակերտք, 5 սարկաւագ, 6 ուրարակիր, եւ 4 դպիր, իսկ նոր աշակերտներն 7 են միայն (66. ՍԻՈ. 33-35): Սաւալանեան շուտով եղծուած կը կարծէ իր պատրաստած յառաջադէմ ընթացքը, զի անոնք որ զինքն փոխանակեցին, ըստունգանեցին արկանել զանձինս ընդ պարտաւորութեամբ, մերժեցին զկանոնադրութիւնն, զոր ինքն էր կազմած, եւ Եսայի պատրիարք որ նշան տկարութեան սկսած էր տալ, ոչ բռնադատեաց նոր եկողները Սաւալանեանի կանոնագիրովը ընթանալու (ՍԱՒ. 1395): Սակայն իսկութիւնը տարբեր կը ներկայանայ մեզ: Այս միջոցին 1867 տարւոյ կէտերը (ՆՇՆ. 54) Երուսաղէմ կու գայ Գարեգին Մուրատեան բնիկ Արցախեցի, որ առիթ ունեցած ենք յիշել (§ 2697), իբր Ռուսահայոց մէջ ուսումնական եւ գործիչ անձ մը, որ արդէն 30 տարեկան էր: Մուրատեան հաւատարիմ հետեւող Պետրոս Շանշեանի, անոր կարծեաց ալ պաշտպան էր, եւ այս պատճառով Մատթէոսի անհամակիր դառնալուն յանկարծական որոշմամբ Տաճկաստան կը փոխադրուի, միջոց մը Կ. Պոլսոյ մէջ ուսուցչութեամբ կը զբաղի, բայց հոն ալ իրեն կատարեալ յագուրդ չգտնալով Երուսաղէմ կ՚անցնէր թէ ուսումնական ճիւղին մէջ աշխատելու եւ թէ եկեղեցական կոչում ընդունելու` եթէ մօտէն տեսնելով դժուարին չգտնէ: Այդպիսի անձի մը Երուսաղէմի մէջ երեւնալը Եսայիի աչքին նշանաւոր մի բախտ էր, ուստի նա Սաւալանեանը ետ կ՚առնէր դպրոցական եւ ուսուցչական պաշտօնէն եւ նորա գործունէութիւնը դիւանի եւ տպարանի եւ մատենադարանի մէջ կ՚ամփոփէր, իսկ Ս. Յակոբայ ուսումնարանը կը յանձնէր Մուրատեանի բացարձակ իշխանութեամբ, միայն Մկրտիչ վարդապետ Սահակեանի տեսուչի պաշտօնը թողլով պարզապէս նիւթական պէտքերու հոգածութեան համար: Մուրատեան տարբեր գաղափարներով եւ տարբեր ուղղութեամբ պատրաստուած անձ, բնական էր որ թէ իր անձը ցուցադրելու եւ թէ իր գաղափարները յառաջ տանելու համար, պիտի չհաճէր Սաւալանեանի զգացմանց եւ կծու ակնարկութեանց գաղտնիքը: Եսայի պատրիարքի դերը այդ փոփոխութեան մէջ գործին հմուտ եւ ըրածին գիտակից անձի մը որոշումը չէ. զի նա ոչ դպրոցական կեանքի փորձառութիւնն ունէր, եւ ոչ ալ ուսումնական ճիւղին մասնագիտութիւնը. վարժարանի յառաջադիմութիւնը իրեն համար սեւեռեալ եւ պարտաւորեալ գաղափար մըն էր, եւ լոկ արտաքին փաստերով կը գործէր երբ Մուրատեանը Սաւալանեանի կը նախադասէր: Գալով Մուրատեանի, համարձակ պիտի ըսենք թէ իսկական արժանիքէն շատ աւելի էր անոր անունին շուրջը կազմուած հռչակը. զի իր ուսումնական պաշարը Տփղիսի Ներսիսեան ուսումնարանի ծրագիրէն աւելի չէր, թէպէտ ինքնաշխատութեամբ եւ պայքարականութեամբ ընդարձակած էր նախնական շրջանակը: Իր տնօրէնութեան ներքեւ աշակերտաց թիւը 40-ի բարձրացած կը գտնենք, իսկ նիւթերու կողմէն 1868 յունուարին կատարուած քննութեան մէջ աւելցած կը գտնենք Ս. գրոց պատմութիւն, եկեղեցական պատմութիւն, ճարտասանութիւն, Տաճկերէն եւ Գաղղիերէն, իսկ գծագրութիւնը կանխաւ ալ կար Կարապետ Եազըճեանի ուսուցչութեամբ, որ Սաւալանեանի եւ Մուրատեանի հաւասարապէս գործակից եղած է (68. ՍԻՈ. 48): Մուրատեան 1868 փետրուար 8-ի պարգեւաբաշխութեան հանդէսին առթիւ խօսած ատենաբանութեան մէջ, աւելի հին ու նոր ազգային կենաց պարագաներով կը զբաղի, քան վարժարանի ընթացքը բացատրելով, եւ հոգեւոր զինուորութեան եւ տգիտութեան դէմ պատերազմին պէտքը կը շեշտէ ազգին ապագային համար (68. ՍԻՈ. 38): Այդ դիտողութիւնները կ՚աւելցնենք այն նպատակով, որ մեր տեսութեամբ Մուրատեանի ուսումնական գործունէութիւնը Երուսաղէմի վարժարանի մէջ, որչափ ալ արտաքին փայլուն երեւոյթներով շրջապատուած, ոչ իսկական բարւոքում եղաւ Երուսաղէմի կացութեան եւ ոչ իրական զարգացում Երուսաղէմի միաբանութեան: Գլխաւոր հետեւանքները որ աչքի կը զարնեն Մուրատեան աշակերտութենէ յառաջ եկողներուն վրայ, մեծ մասին միաբանութիւնը լքել եւ օտարանալն է, նոյն ինքն իրմէ սկսելով, որ թէպէտ իր ներքին նպատակն ալ իրագործեց եւ միաբանութեան անդամակցեցաւ եւ եկեղեցականութեան հետեւեցաւ, եւ 1869 յունիս 22-ին ուրիշ Արցախեցի ընկերակցի մը, Գէորգ Բարխուդարեանի հետ ձեռնադրութիւն ալ ստացան Մելքիսեդեկ եւ Մակար անուններով, սակայն նոյն իրենք եղան միաբանութենէ առաջին օձտողները: Իսկ որոնք որ միաբանութեան մէջ մնացին միաբանութեան պառակտելուն սկզբնապատճառներն եղան. եւ շատ նշանակալից է Յովհաննէս եւ Յարութիւն պատրիարքներէն ետքը Երուսաղէմի աթոռին շուրջը կատարուած անցուդարձերուն եւ միաբանութեան գամագիւտ ըլլալու արտաքին միջամտութիւններուն բաղդատութիւնը. զի երբ Յովհաննէսի մահուանէ ետքը միաբանութեան մէջ տիրող միասիրտ եւ միախոհ միութիւնը յաջողութեան առաջնորդեց, Յարութիւնի վերջն ու ետքը բոլորովին տարբեր ձեւ մը առաւ գործը, միաբանութեան մէջ սերմանուած գժտութեանց եւ երկպառակութեանց երեսէն: Դժբախտաբար Եսայի պատրիարք անձնապէս ներքին կենաց ուղղութեան նուիրուած անձ մը, փորձառական զօրութենէ անմասն, այնպիսի միջոցներ թոյլատրեց, որոնք իր միտքին եւ իր ուղղութեան դէմ հետեւանքներ արտադրեցին: Առ այժմ այս չափ միաբանութեան գործեր եւ միջադէպներ մեզի առիթ պիտի ընձեռեն աւելի մանրամասնութեանց մտնելու:

2789. ՏՊԱՐԱՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾԵՐ

Վարժարանէն ետքը Եսայիի միտքին մէջ սեւեռեալ գաղափարներէն երկրորդը տպարանն էր: Վանքին հիւսիս արեւելեան կողմը վերնայարկի քանի մը սենեակներուն մէջ կազմուած նախնական տպարանը, ընդարձակելու եւ բարգաւաճելու յարմարութիւններ չունէր, եւ արդէն Կիրակոս պատրիարք տպարանի յատուկ շէնքի մը պէտք զգացած էր, եւ իր հրահանգով Յովհաննէս փոխանորդ պետական արտօնագիրը հանել տուած էր: Բայց Կիրակոսի վերահաս մահը եւ Յովհաննէսի գլխաւորապէս պատրիարքարանի եւ ճեմարանի եւ ուրիշ շինութեանց եւ ստացութեանց հետեւիլը, տպարանի շինութիւնը յետաձգած էին: Եսայի զգաց նոր շինութեան մը անհնարութիւնը եւ մտածեց օգուտ քաղել տրամադրելի շինուածներէն: Վանքին կեդրոնական բակին հարաւակողմը կը գտնուէր ընդարձակ եւ հաստակառոյց շինուած մը 750 քառակուսի մէթր տարածութեամբ, Եղիազար Այնթապցի պատրիարքէն 1675-ին շինուած, ցամաքի ճամբով եկող ուխտաւորներու գրաստները պատսպարելու համար: Անոնց դադարելէն կամ նուազելէն ետքը այստեղը իբրեւ փայտանոց կը գործածուէր, եւ այս շէնքն եղաւ տպարանի վերածուածը: Նախ 1865-ին երկու երրորդ մասերը, եւ 1871-ին երրորդ մասն ալ մաքրուեցան եւ նորոգուեցան եւ յարդարուեցան եւ լաւ տպարանի մը վերածուեցան, տպագրական եւ վիմագրական եւ մանր գործոց մամուլներով, ճնշիչ գործիներով, ձուլարանով եւ կազմատունով եւ յարակից վաճառանոցով, այնպէս որ Երուսաղէմի տպարանը կրնար իբր կատարեալ հրատարակչական գործարան մը նկատուիլ: Ծախքերը ընդհանրապէս եւ առատապէս վանական սնտուկէն եղան, մեծկակ մամուլ մը 1866 օգոստոս 14-ին պատրիարքին հայրենակից Թալասցի եգիպտաբնակ Յակոբ Աշըգեանէ նուիրուեցաւ, որ երրորդ մասին վերածման եւ ձուլարանի կազմակերպութեան ծախքերն ալ վճարեց 1871-ին, իսկ արագաշարժ մամուլը 1891-ին արքունի շինուածապետ Ներսէսեան Գրիգորէ նուիրուեցաւ (ՆՇՆ. 74): Տպարանի տեսչութիւնը յանձնուեցաւ Սաւալանեանի, եւ անոր յաջորդող տեսուչներուն ձեռքով Եսայիի 20 տարիներու մէջ, մեծ ու պզտիկ, առաջին կամ կրկնուած տպագրութիւններով 169 հրատարակութիւն կը հաշուուի Երուսաղէմի տպարանէն ելած, գլխաւորապէս եկեղեցական գիրքեր, նախնեաց մատենագրութիւններ եւ դպրոցական դասագիրքեր (ՆՇՆ. 41-50): Երուսաղէմի տպարանին հրատարակութեանց կարգին յատուկ կերպով նշանակելի է Սիոն ամսագիրը, 16 երեսէ բաղկացեալ մեծ ու ութածալ երկիջեան պրակներով, որոնց առաջինը լոյս տեսաւ 1866 յունուարին, եւ որ 12 տարի կեանք ունեցաւ: Արտօնութիւնը ստացուեցաւ կառավարիչ Իզզէթ փաշայի միջնորդութեամբ, իսկ խմբագրապետութիւնը դարձեալ Սաւալանեանի յանձնուեցաւ որ վարեց զայն գրեթէ միայնակ, ուսկից ետքը գործը անցաւ Մուրատեանի ձեռքը իր հասուցած աշակերտներով (ՆՇՆ. 52-54): Սիոնը նմանօրինակ հանդէսներէն աւելի բարձր բան մը չէ եղած, եւ որ եւսն յայտնի չէ թէ որ շրջանակի եւ որ դասակարգի սահմանուած է, զի իմաստասիրական եւ կրօնական ուսումնասիրութեանց հետ աշակերտական շարադրութիւններ կը յաճախէն: Նշխարք Ազգային պատմութեան մակագիրին ներքեւ Երուսաղէմի գրչագիրները շատ աւելի նիւթ կրնային մատակարարել, քան որչափ ինչ օգտուած է Սաւալանեան իսկ իր յաջորդները զայն բնաւ իսկ զանց ըրած են, որ պատմական ուսումնասիրութեանց համար շատ պիտանի գլուխ մըն է: Երուսաղէմի աթոռին պատմական յիշատակներուն եւ ժամանակակից դիպուածները ալ մեծ ուշադրութիւն դարձուցած չէ, բայց այս դիտողութիւններով մէկտեղ առաւելագոյն օգուտին տեսակէտը պէտք չէ մղէ մինչեւ եղածը ուրանալու: Ո~ւր էր թէ Երուսաղէմ այս օր ալ ունենար իր Սիոն ամսագիրը, գոնէ պարագայք ներէին Նոր Սիոն մը հրատարակել: Սաւալանեան, միշտ անձին պաշտպանութեան ձգտումով ոգեւորուած, դարձեալ իրեն յաջորդներուն վրայ կը թողու Սիոնի դադարման մեղադրանքը, թէ ոչ խոհեմագունի ձեռին վիճակեցաւ խմբագրութիւն նորին, քանզի փոխանակ յաւելլոյ այնու զպատիւ սուրբ աթոռոյն, նշաւակ կացոյց զգահակալ նորին անլուր անարգանաց եւ անծասքելի թշնամանաց, եւ արկ վիհ մեծ ի մէջ սուրբ աթոռոյն եւ եկեղեցւոյն Եգիպտոսի ի բարոյական եւ ի նիւթական վնաս միաբանութեան, եւ ոչ միայն այս, այլ եւ գժտութիւն եւ հակակրութիւն ձգեաց ի մէջ երկուց աթոռոց Էջմիածնի եւ Երուսաղէմի (ՍԱՒ. 1396): Այս տողերով կ՚ուզէ ակնարկել սաղիմական կալուածոց Եգիպտոսի վարչութեան գրաւուելուն, եւ Գէորգ կաթողիկոսի ինչ ինչ գործոց մասին Սիոնի մէջ երեւցած յօդուածներուն: Սակայն ճիշդ ըլլալու համար աւելի քան խմբագրութիւնը, պէտք էր պատրիարքը մեղադրէր որուն ծանր եկաւ Եգիպտոսի խնդիրին մէջ ձախողիլը, եւ չմոռցաւ Գէորգի Կ. Պոլսոյ մէջ Երուսաղէմի հանդէպ բռնած ընթացքը պատրիարքանալու փափաքով (§ 2717): Իսկ Սաւալանեանի համար անմարսելի բան մը դարձաւ Մուրատեանի իրեն նախադասուիլը, եւ այս պատճառով իր գրիչին հարուածները ուղղակի կամ անուղղակի դարձուց Եսայիի դէմ: Մենք ոչ Եսայիի եւ ոչ Մուրատեանի պաշտպանութեան պիտի մտնենք. բայց պիտի չկարենանք լռել թէ Սաւալանեանի դիտողութիւնները աւելի անձնական զգացմանց հետեւանք են, քան գործոց եւ պարագայից լուրջ կշռադատութեան:

2790. ԹԱՆԳԱՐԱՆԻ ՄԱՍԻՆ

Երրորդ կէտը զոր Եսայի Կ. Պոլիսէ ստանձնած էր, եւ իրեն նուիրական պարտք կը սեպէր, թանգարանն էր, որուն ներքեւ կ՚իմացուին մատենադարանը, գրչագիրները, հնութիւնները եւ հետաքրքրական առարկաները: Երուսաղէմի աթոռը տպագիրներու կողքին հարուստ չէ, եւ ինչ որ ունի աւելի անցած դարու գիրքերն են, որոնցմէ բազմաթիւ օրինակներ ալ ունի, գլխաւորապէս հին միաբաններու թողօններէն հաւաքուած: Գրչագիրներու հաւաքածոյն աւելի ճոխ է, որոնց մէջ կը գտնուին բաւական թուով վերջին դարերու ընդօրինակութիւններ եւ թարգմանութիւններ. սակայն կան եւ բազմաթիւ հնօրեայ ընտիր երկաթագիրներ: Ռուբինեան շրջանի պատկերազարդներ, եւ կարեւոր հին մատենագրութիւններ, որոնք այն ատեն ամփոփուած էին նախկին պատրիարքարանի եւ յետոյ վարժարանի գործածուած սենեակին մէջ, եւ որոնց խնամեալ ցուցակը կազմած է Սաւալանեան: Իսկ այժմ շատ աւելի ճոխացած է գրչագրաց մատենադարանը, եւ հատորները վայելուչ եւ ապահով կերպով զետեղուած են Ս. Թէոդորոսի եկեղեցւոյն մէջ, եւ Սաւալանեան ցուցակին 1742 թիւը հասած է 2720-ի: Գրչագիրներէն ետքը կու գան հնութիւններ եւ հետաքրքրական առարկաներ, որոնք այս առթիւ ամփոփուեցան եւ զետեղուեցան Ճեմարանի որմերուն մէջ բացուած 12 դարաններուն մէջ: Այդ առարկաները, որոնց մէջ ամէն տեսակ բաներ կը գտնուին, մեծաւ մասամբ բերուած են հնդկաց նուիրակներէն, բայց զետեղումը եղած է առանց ուսումնական շարադասութեան: Նոյն տեսակ իրերէն լաւ մաս մըն ալ կը գտնուի պատրիարքարանի մեծ դահլիճին եւ խորհրդարանի դարաններուն մէջ, որոնք եթէ միացուին եւ ուսումնական ոճով զատուին եւ ճաշակով զետեղուին, բաւական ճոխ եւ այլազան թանգարան մը կազմելու բաւական են: Չենք յիշեր մայրտաճարի գանձատան մէջ գտնուած արհեստական եւ արուեստակերտ արծաթեղէններ, դիպակներ, ասեղնագործուածներ եւ զանազան տեսակ սպասներ, որոնք իսկական եւ յարգի հնութիւններ են, բայց իրենց կրօնական նշանակութեան համար եկեղեցւոյ գանձատան մէջ ամփոփուած կը պահուին ամենայն խնամօք, եւ զգուշաւորութեամբ լուսարարապետին հսկողութեան ներքեւ, եւ միայն կրօնական պարագաներուն գործածութեան կը հանուին եւ կը տեսնուին:

2791. ԾԱԽՔԵՐ ԵՒ ՊԱՐՏՔԵՐ

Վարժարան եւ տպարան եւ թանգարան Եսայիի համար պարտադրեալ գործեր էին, բայց ինքն իրեն համար յատուկ ճիւղ մըն ալ ունէր, զոր արդէն յիշեցինք (§ 2738), այն է լուսանկարչութիւն եւ կալվանեան գրութեամբ մետաղագործութիւն: Արհեստը Եսայիի համար գոգ բնազդական բերմունք մըն էր, եւ իր ճաշակն ու փափաքն ու գոհացումը կը գտնէր այդ ճիւղին մէջ, որչափ ալ այն օտար ըլլար եկեղեցական կոչումէն եւ անյարմար պատրիարքական պաշտօնին: Նա սիրով եւ մեծ գոհունակութեամբ իր ազատ ժամերը կը գործածէր արհեստական զբաղումներու: Այդ նպատակին համար Էջմիածինէ դարձին Կ. Պոլսոյ մէջ ալ ընդարձակ պատրաստութիւններ կատարած էր (§ 2739), եւ Երուսաղէմ հասնելուն անոնց զարգացման համար ամէն միջոցներու ձեռնարկեց. Ս. Թէոդորոսի տանիքին վրայ յատուկ լուսանկարչական գործարան շինեց, պատրիարքարանի մէջ սենեակ մը կալվանականութեան գործարանի փոխարկեց, եւ բոլոր իր ուշնուրուշը անոնց կատարելագործութեան դարձուց եւ արդիւնաւորութեան երեւոյթներ տալ աշխատեցաւ, եւ ոչ մի ջանք եւ ոչ մի ծախք չխնայեց այդ նպատակին, եւ Ս. Յակոբեանց գործարանէն ելած լուսանկարեալ տեսարաններ իր յաղթանակը կը կազմէին, իսկ կալվանեան արհեստագործութիւնք կը ծառայէին անպիտան եւ աննշանակ իրեր ոսկեզօծելու եւ արծաթազօծելու կամ կաղապարելու, որոնցմէ սակայն իրական արդիւնք մը ստացուած չէր: Արհեստական ճիւղին մէջ իրեն գլխաւոր աշխատակիցներն եղան Եզեկիէլ վարդապետ Գէորգեան եւ Կարապետ սարկաւագ Գրիգորեան, երկուքն ալ Զմիռնիոյ նահանգէն, որոնք այնչափ ուժգնակի փարեցան արհեստին ու ճաշակին, որ սքեմն ալ անոնց զոհեցին: Բայց պէտք կը զգանք աւելցնել թէ Եսայի որչափ եւ օտարոտի զբաղմանց զակատեալ, սակայն ոչ իր կոչումին անարգանք բերաւ եւ ոչ իր կրօնաւորական կենցաղը ստեց, այլ մնաց միշտ այն մաքուր ուղղութեան վրայ, զոր գովութեամբ յիշատակեցինք արդէն (§ 2787): Ուր որ Եսայի գթեց մատակարարական ճիւղն է: Անիշխանութեան ժամանակ Յովհաննէսի թողածը սպառած, եւ նոր ծանրութիւններ բարդուիլ սկսած էին, եւ որչափ ուզենք ալ այդ ժամանակին վարիչները մեղադրել անզգոյշ ծախուց համար, պէտք չէ մտադրութենէ վրիպեցնենք թէ մեծ տագնապ մը կար առջեւնին, եւ աթոռական եւ միաբանական իրաւունքներու պաշտպանութիւնը կը ստիպէր, եւ գործը ամէն շահերէ գերագոյն էր եւ ամէն զոհողութիւն կ՚արդարացնէր: Թող որ անիշխանութեան անունն իսկ ինքնիրեն արդարացում կը կազմէ անհեռատես մատակարարութեան եւ անկանոն վարչութեան: Եսայի ընդհակառակն կանոնաւոր վարչութեան գլուխ կանգնած, համակիր զգացմամբ շրջապատուած, եւ կեդրոնական պաշտպանութիւնը ապահոված, նա կրնար պատշաճը խորհիլ, պարագաները քննել, պատեհը կշռել, հնարաւորին հետեւիլ, անհնարէն խորշիլ, եւ արդիւնքէն բարձր ծախքերէ զգուշանալ: Նա պարտաւոր էր վարժարանին համար արդիւնքին անհամաձայն եւ հետեւանքը կեղակարծ ծախքերը խնայել, տպարանին մէջ ծառայողները եւ բազմութիւնը յապաւել, եւ հրատարակութեանց մէջ ապարդիւններէ զգուշանալ: Իսկ լուսանկարչութեան եւ կալվանագործութեան ճիւղերուն եւ ոչ իսկ մօտենալ: Միաբանութեան բարեկեցութեան համար անպայման զոհողութեանց չմատնուիլ, մեծութիւն եւ ճոխութիւն ցուցնելու համար եղած աւելորդ ծախքերու եւ տարադէպ պարագաներու դուռ չբանալ, եւ իր գործունէութիւնը ցուցադրելու համար երեւոյթներու ոյժ չտալ. մինչ այս ամէն խոհական նախատեսութիւնները անտես եղան Եսայիի ձեռքին տակ, փոխառութեանց դուռը երկփեղկեայ բացուեցաւ որ եւ է տոկոսով եւ պայմանով, եւ այսպէս հետզհետէ բարդուեցաւ եւ աճեցաւ աթոռին պարտուց քանակը, որ Երուսաղէմի աթոռին մեծագոյն տագնապն եղաւ, եւ նիւթականէն բարոյական տագնապի փոխարկուեցաւ: Եսայի մտածեց նուիրակութեանց եւ հանգանակութեանց միջոցներով տագնապը դարմանել, եւ հետզհետէ յղուեցան Յակոբ եպիսկոպոս Յովհաննէսեան հայաբնակ ներքին գաւառներ, Ներսէս վարդապետ Գէորգեան Հնդկաստանի գաղութներուն, Երեմիա վարդապետ Տէր-Սահակեան Ռուսահայոց կողմերը, Սիմէոն վարդապետ Սէֆէրեան Եւրոպական Թուրքիա եւ շրջակայ երկիրներ, Աստուածատուր վարդապետ Տէր-Յովհաննէսեան Պաղեստինի եւ Ասորիքի քաղաքները, որոնք իբր 9000 օսմանեան ոսկոյ գումար մը բերին սնտուկին, այլ օգնեաց ինչ որ պարտուցն (ՍԱՒ. 1402), զի շարունակեցին շռայլ եւ անխորհուրդ ծախքերը, զորս կը կարծէր արդարացնել, զայս պահանջէ ի մէնջ ազգն եւ ժամանակն պատասխանելով (ՍԱՒ. 1399): Դրամատուներու մօտ եղող կտակեալ գումարներն ալ փորձեց վերցնել եւ մասամբ յաջողեցաւ (ՍԱՒ. 1402), եւ մինչեւ իսկ մայր տաճարի գանձատան մէջ պատրաստ գումար գտնուիլը իմանալով, ուզեց վերցնել, բայց լուսարարապետ Կարապետ Ներսէսեան եպիսկոպոսի կողմէն դիմադրութեան հանդիպելով, գժտութեանց եւ անհամաձայնութեանց կերպարանը տուաւ գործին, եւ զայն պաշտօնապէս հեռացուց 1869 հոկտեմբեր 9-ի ժողովին մէջ, եւ Աստուածատուրեան Իսահակ եպիսկոպոսը լուսարարապետութեան կոչելով նպատակին հասնիլ կարծեց (ՍԱՒ. 1434): Բայց այդ ձեռնարկը նպաստաւոր չեղաւ Եսայիի համբաւին եւ վարկին, զի Երուսաղէմի աթոռին մէջ հաստատուն կանոն էր լուսարարապետներուն անփոփոխելիութիւնը, յարեւնման պատրիարքներու անփոփոխելիութեան:

2792. ԱՌԱՋԻՆ ԿԱՆՈՆԱԳԻՐԸ

Երուսաղէմի աթոռին կառավարութեան համար Կ. Պոլսոյ Ընդհանուր ժողովը կանոնագիր մըն ալ կազմեր էր Եսայիի Կ. Պոլիս գտնուած միջոցին, եւ միաբանական հաւանութեան պայմանը լրացած կարծուեր էր լոկ Եսայիի հաւանութեամբը, որ մինչեւ իսկ ուխտ ալ ըրեր էր այդ կանոնագիրին վրայ (§ 2739), եւ յանձնառու եղած էր զայն գործադրել տալ Երուսաղէմի մէջ: Այս կանոնագիրը, զոր 1865-ի նախնական կանոնագիր կը կոչենք, սահմանադրութեան հաստատուելէն ետքը առաջին կազմուածը ըլլալուն, վանական վարչութեանց սովորական եղող կէտերէն զատ ունէր ինչ ինչ պայմաններ ալ, որ նոր էին եւ Երուսաղէմի աթոռին եւ միաբանութեան դիրքին յարմար չէին գար եւ դիւրաւ պիտի չընդունուէին: Այս կէտերուն գլխաւորներն էին. պատրիարքին ուխտին Կ. Պոլսոյ Ընդհանուր ժողովին առջեւ ըլլալը (ԿՆԳ. 3) եւ ոչ Երուսաղէմի մէջ, մատակարարին կամ ելեւմտից տեսուչին Կ. Պոլսոյ վանօրէից խորհուրդէն ընտրուիլը (ԿՆԳ. 6), Ընդհանուր միաբանական ժողովի մը կազմուիլը իբրեւ աթոռին գերագոյն իշխանութիւն, մինչեւ 25 տարեկան կիսասարկաւագներու անդամակցութեամբ (ԿՆԳ. 8), վարժարանական ծրագրին Կ. Պոլիսէ տրուիլը, եւ թանգարանին յօգուտ ազգին տրամադրուիլը (ԿՆԳ. 10) յայտնի չըսելով թէ ի'նչպէս, վանական իշխանութեանց տարին 50, 000 դահեկանէ աւելի փոխառութիւն չկրնալ ընելը, առանց կեդրոնին հաւանութեան կալուած չկրնալ վաճառելը (ԿՆԳ. 11), ի նպաստ կեդրոնական սնտուկին տարեկան 18, 000 դահեկան վճարելը (ԿՆԳ. 12) եւ վերջապէս Երուսաղէմին վանօրէից խորհուրդին ենթարկուած ըլլալը իբրեւ մի հասարակ վանք (ԿՆԳ. 13): Չենք կրնար կարծել որ Եսայի այս ամէնը կատարեալ հաճութեամբ ընդունած ըլլայ, զի միաբանական իրաւունքներու հզօր պաշտպաններէն մին եղած էր ներսէն-դուրսէն խնդիրին ժամանակ: Հաւանաբար լաւագոյն դատած է ձեւական հաւանութեամբ գործը վերջացնել, քանի որ գործադրութիւնը իրմէ կախում պիտի ունենար: Իրօք ալ վերոյիշեալ պայմաններէն գրեթէ եւ ոչ մին գործադրուեցաւ Եսայիի ձեռքով, եւ ամենայն ինչ ըստ առաջնոյն քալեց: Նոյն իսկ միաբանական Ընդհանուր ժողովի կազմութիւնն ալ, որ միաբանութեան նպաստաւոր կէտ մը պիտի ըլլար, ծանր եկաւ Եսայիի, երբոր նոր ուրարակիրներ եւ նորահաս երիտասարդներ ժողովականութեան իրաւունքով սկսան յատենի ժողովոյ խծբծել պատրիարքի աւագ պաշտօնակալներու եւ տնօրէն ժողովոյ գործերը, ուստի պարբերական գումարումները խափանեց, հազիւ անհրաժեշտ պարագայից առջեւ ժողովի հրաւիրելով, եւ այն մեծ զգուշաւորութեամբ: Ըստ այսմ կրնանք ըսել թէ 1865-ի կանոնագիրը մեռեալ տառ մնաց, եւ նոյն իսկ կեդրոնն ալ մտադրութիւն չդարձուց եւ խստապահանջ չեղաւ, զի արդէն կեդրոնին մէջ սահմանադրութիւնն ալ վերաքննութեան ենթարկուեցաւ (§ 2758) եւ պաշտօնական գործադրութենէ դադրեցաւ: Կանոնագիրին անորոշ վիճակը շարունակեց 15 տարի մինչեւ 1880 երբ Կ. Պոլսոյ պատուիրակի ներկայութեամբ եւ միաբանութեան համաձայնութեամբ կանոններու նոր ծրագիր մը կազմուեցաւ եւ հաստատութեան առաջարկուեցաւ:

2793. ՍՏԱՑՈՒԹԻՒՆՔ ԵՒ ՇԻՆՈՒԹԻՒՆՔ

Եսայիի անխորհուրդ ծախքերը մեղադրեցինք, վարժարանին եւ տպարանին համար եղածները չափազանց, եւ լուսանկարչութեան եւ կալվանագործութեան համար եղածները աւելորդ նկատելով. բայց Եսայի ծախուց ուրիշ ճիւղ մըն ալ ունեցաւ, որ է կալուածական գնմանց եւ վանական շինութեան համար եղածները: Երուսաղէմի պատրիարքներուն պատուոյ կէտ մը դարձած է, հաստատուն ստացութիւն մը աւելցնելով կամ ստացութիւն մը բարւոքելով իր անունին յիշատակ մը թողուլ: Եսայի ալ այդ ձգտումէն զերծ չէր կրնար մնալ, ուստի գետին մը առաւ Պրոպատիկէի աւազանին մօտերը, երկու կրպակներ գնեց շուկայի մէջ, ընդարձակ ջրամբար մը շինեց Յոպպէի դուռնէն դուրս Յովհաննէսի ստացած գետնին մէջ, նոյն գետնին վրայ եղող սրճարանին ախոռներ աւելցուց, բազմածախս հետապնդութեամբ ազատեց Յոպպէի դրան մօտ եղող գետինը որ գրաւուած եւ օտարացած եւ գրեթէ կորած կը նկատուէր, բայց չյաջողեցաւ Թումայ առաքելոյ տուն կոչուած գետինը ձեռք ձգել, թէպէտ մեծամեծ զոհողութիւններ ըրաւ այդ նպատակին (ՍԱՒ. 1399-1400): Նոյնպէս չյաջողեցաւ ձեռք ձգել Ս. Յարութեան տաճարին մօտ եղող խաղախորդարանին գետինը, որուն Յովհաննէս պատրիարք ժամանակին առաւելագոյն գին տուողն էր եղած, զի 1869-ին Բրուսիոյ գահաժառանգին այցելութեան առթիւ անոր նուիրուեցաւ, եւ վրան լուդերականաց եկեղեցին կառուցուեցաւ (ՍԱՒ. 1435-1436): Այդ ամէն ստացութիւնք կամ ստացութեան հետապնդութիւնք նշանակութիւն ունեցող բաներ չէին, իսկ ինչ որ Եսայիի անունին իբր յիշատակ կրնայ նկատուիլ, վանքին մեծ դրան առջեւէն անցնող նեղ փողոցը ընդարձակելն է, եւ սեղանատան ու պատրիարքարանի կամարներուն մէջ գտնուող մասը վայելուչ հրապարակի վերածելն է, պարտէզին պատը ներս ընկրկելով, եւ պատին ետեւը եւ կամարին ներքեւը կրպակներ աւելցնելով: Թէպէտ այս կէտին վրայ ալ դիտողութիւն ընող կայ, թէ չէր արժեր տոկոսաւոր փոխառութեամբ շէնքեր բարեզարդել (ՍԱՒ. 1400), բայց ինչ ալ ըլլայ գործածուած միջոցը այդ փոխառութեամբ վանքին մուտքը պատշաճաւոր եւ պատուաւոր կերպարան մը առած է: Այստեղ յիշենք անցողակի, թէ 1869 տարին Սուէյիշի մեծ ջրանցքին լրման եւ բացման հանդէսին ներկայ գտնուելու համար Եգիպտոս գացող արքունական այցելուներէն, Երուսաղէմ ալ հանդիպեցան եւ Ս. Յակոբայ վանքն ալ այցելեցին, Իտալիոյ արքայորդին իշխան Ամէտէօ, Բրուսիոյ գահաժառանգը իշխան Ֆրիտրիխ ( Փրեդերիկոս ), եւ Աւստրիոյ կայսր Ֆրանց Եօզէֆ ( Փրանկիսկոս Յովսէփ ): Այս վերջնոյս Եսայի պատրիարք եկեղեցական շքեղ ընդունելութիւն կատարեց Վալերկա լատին պատրիարքին կատարածին հետեւողութեամբ (ՍԱՒ. 1434):

2794. ՍՈՒՐԲ ՏԵՂԵԱՑ ԽՆԴԻՐՆԵՐ

Երուսաղէմի պատրիարքներուն ճակատագիրն է սուրբ տեղեաց խնդիրներով ալ տագնապիլ, եւ Եսայիի ալ հնար չէր առանց անոնց մնալ: Այդ կարգին առաջինն եղաւ Քառասնից այրին խնդիրը, որ 1849-ին յուզուած էր Լատինաց տիրապետել ուզելովը, եւ վերջապէս գործը նախկին վիճակին վերածուեր էր (§ 2626): Սակայն ինչպէս այն ատեն ալ ըսինք, Լատիններ իրենց մտադրութենէն ետ կեցած չէին եւ 16 տարի ետքը խնդիրը նորոգեցին եւ 1865-ին օրուան մը մէջ դուռ կախելով եւ պատեր բարձրացնելով, եւ ուզեցին Հայերն ու Յոյները կատարեալ իրողութեան դիմաց դնել: Եսայի հաշտարար բանակցութեան ճամբան նախադասեց, բայց յաջողութիւն չգտնելով Յոյներու միացաւ, որ իսկոյն բողոքի դիմած էին: Առաջ Երուսաղէմի մէջ քննութիւն բացուեցաւ, բայց մայիս 21-ին տեղւոյն վրայ զննութիւններ եղան եւ վկայութիւններ լսուեցան: Լատիններ փաստերու պակասութեան վրայ նախատինքներու դիմեցին, բայց վերջապէս յուլիս 17-ին Լատինաց շինութիւններ քանդուեցան, եւ այրը իր նախնական անշէն եւ անշուք վիճակին դարձաւ: Բարձրագոյն դուռ ալ տեղեկագրուեցաւ վերջնական հրաման մը ձեռք բերելու համար, բայց կաթոլիկ դեսպաններու միջամտութիւններ վերջնական վճիռը արգիլեցին, եւ Լատինք օգտուեցան նորէն շինութիւններ եւ զարդեր աւելցնելու եւ տիրապետելու, եւ այնպէս ալ կը մնայ տակաւին (ՍԱՒ. 1403-1408): Ասկէ ետքն էր որ մարախի եւ հնտախտի աղէտները հասան Երուսաղէմի վրայ, եւ Եսայի արտաքին ջանքերուն հետ հոգեւորականներ ալ զանց չըրաւ, խաչափայտի եւ մասունքներու օրհնութիւններով եւ հսկումներով (ՍԱՒ. 1408-1410): Գերեզմաննոցները որմնափակելու համար 1866 փետրուարին տրուած պետական հրամանը նոր խնդիրի դուռ բացաւ, զի Լատիններ որ արդէն հայ գերեզմաննոցէն մաս մը իւրացնելով սեփական գերեզմաննոց կազմած էին, ուզեցին այդ առթիւ տեղերնին ընդարձակել, եւ մուտքն ալ փոխանակ փողոցի կողմէն դնելու, Հայոց գերեզմանատան կողմէն թողուցին, եւ նոյն իսկ պատերու պեղումներէն օգտուելով գերեզմաննոցներ ալ խանգարեցին եւ ոսկրներ ցրուեցին: Խնդիրին սկզբնապատճառը գետինի մաս մըն էր, զոր Լատինք իրենց գերեզմաննոցին կուզէին աւելցնել եւ Եսայի վճռապէս կը դիմադրէր, տեղական իշխանութեանց եւ կեդրոնական կառավարութեան դիմումներ ըրաւ ու կրկնեց ու շարունակեց, բայց ի զուր. զի կառավարիչ Իզզէթ փաշա վաստկուած էր եւ հիւպատոսներու բարեկամ, բարձրագոյն դուռն ալ դեսպանատուններու հետ մրցիլ չէր ուզեր, որով գործերը մնացին առկախ, եւ Հայոց գերեզմանատունին որմափակումը յետաձգուեցաւ երկար ատեն մինչեւ Յարութիւն պատրիարքի օրերը: Ս. Յարութեան տաճարին մեծ գմբէթին նորոգութիւնն ալ խնդիրի նիւթ դարձաւ Լատինաց եւ Յունաց մէջ, որ զայն կատարելու իրաւունքին վրայ կը վիճէին: Հայեր թէպէտ իբր իրաւանց տէր չներկայացան, բայց ամէն միջոց ձեռք առին որ երից ազգաց հաւասար պատկանող գմբէթը մէկին կամ միւսին չսեփականուի, եւ այսպէս ալ որոշուեցաւ, որ նորոգութիւնը օսմանեան կառավարութեան ձեռքով կատարուի, իսկ սեփականութիւնը երեք ազգերու պատկանի հաւասարապէս: Գործի ձեռնարկուեցաւ 1867 յունուար 2-ին, առաջուց իւրաքանչիւր ազգի զարդերուն թիւերը եւ տեղերը գիրի առնելով, որ յետոյ նոյն կերպով տեղաւորուին: Ս. գերեզմանը ազատ թողուեցաւ, եւ փոքր գմբէթին վրան փոփոխութիւն չկատարուեցաւ, եւ եկեղեցական պաշտամունք եւ արարողութիւնք անխափան շարունակեցին գրեթէ երկամեայ ժամանակ, որչափ տեւեցին նորոգութիւնները (ՍԱՒ. 1412-1413):

2795. ԼԱՏԻՆԱՑ ՊԱՏԱՐԱԳՆԵՐԸ

Իրողութեանց նմանութեան քան թէ ժամանակագրական կարգի մտադիր, զի թուականներ բաւական են իրողութեանց կարգը ցուցնելու, աստէն կը մտնենք խօսիլ աւելի մեծ խնդրոյ մը վրայ, որ յուզուեցաւ Հայոց եւ Լատինաց մէջ: Սովորութիւն էր Լատինաց տարին մէկ մէկ օր Հայոց երկու եկեղեցիներուն մէջ պատարագել, մէկը Ս. Յակոբ Զեբեթեանի տօնին, նոր տոմարով յուլիս 25-ին, Ս. Յակոբայ Գլխագիրի սեղանին վրայ, եւ միւսը Լատինաց Հոգեգալուստին երկրորդ օրը` Ս. Փրկիչ եկեղեցին: Այդ սովորութիւնը իբր երկու դար հնութեան յիշատակներ ունի, բայց երբեք իրաւունքի կարգ անցած չէ, այլ լոկ բարեացակամ հաճութեան հետեւանք է. զի իրաւունքներ ընկերովի պատկանող սուրբ տեղեաց համար հաստատուած են, եւ ոչ իւրաքանչիւրին յատուկ սեփականութեանց համար. պատարագներն ալ կը մատուցուէին պարզ կերպով առանց հիւպատոսական ներկայութեան. եւ գործը կը շարունակուէր առանց միջադէպի: Առաջին միջադէպը գրգռեց Էտմոն Պարէր Գաղղիական հիւպատոսը, որ 1867-ի տօնին զինուորական հանդերձանօք եւ հանդիսութեամբ յանկարծ ներկայ եղաւ Ս. Յակոբայ մէջ Լատինաց պատարագին, գործին իրաւունքի ձեւ տալու դիտումով: Միւս տարին ինքն Եսայի պատրիարք կարգադրեց զինուորական հանդերձանքը եւ հիւպատոսին գալը արգիլուեցաւ: Բայց Լատինաց եւ Հայոց մէջ գրգռութիւնը արծարծած էր արդէն, եւ Ս. Յակոբայ տօնին օրէն քիչ առաջ 1869 ապրիլ 25-ին յանկարծական հրդեհ մը այրած է Ծննդեան այրին առաստաղին ծածկոյթը եւ Հայոց ու Յունաց շուրջանակի պատկերները եւ կանթեղները խորտակած: Երբոր Հայեր եւ Յոյներ ուզեցին այրածներուն տեղ նորեր փոխանակել, Լատիններ դժուարութիւններ յարուցին, որով մատնանիշ ըրին հրդեհին հեղինակներն ըլլալնին: Կառավարական հրամանով պատկերները զետեղուեցան, բայց մայիս 8-ին գողցուեցան Հայոց եօթը եւ յունաց մէկ պատկերները, եւ գաղտնիք մը չէր թէ որոնք էին գողութեան հեղինակները, թէպէտ Լատինք իրենց աստղին մէկ բեւեռն ալ խախտած էին, իբր հաւասարապէս վնասուած երեւնալու համար: Թէ տեղական իշխանութիւնը բարձրագոյն դրան եւ թէ Հայեր եւ Յոյներ Կ. Պոլսոյ պատրիարքներուն դիմեցին Լատինաց գործին ընդդիմութեանը համար, եւ հազիւ յուլիս 23-ին եպարքոսական հրամանով զետեղուեցան Յունաց պակսած պատկերը եւ Հայոց պատկերներէն երկուքը: Այս գրգռութեանց մէջ անցաւ 1869 տարին, որոնք զօրացած էին գերեզմաննոցի խնդիրներով ինչպէս պատմեցինք (§ 2794): Բայց 1870 տարւոյ յուլիս 6-ին Լատիններ նոր խնդիր մըն ալ կը յուզեն` Հայերուն արգիլելով Բեթղեհէմի այրին հիւսիսային սանդուխը աւլել, հակառակ հնօրեայ իրաւանց, մինչեւ իսկ անսաստելով կառավարիչ փաշային հրամաններուն: Լատիններ անիրաւութեանց չափը անցուցած ըլլալով այլ եւս պատարագելու արտօնութիւնները կամ բարեացակամ հաճութեան նշանները աւելորդ կը դառնային: Լատիններ մինչեւ իսկ եկեղեցւոյ մէջ խօսած քարոզովնին յայտարարած էին թէ աւաղելի էր այսպիսի պատուական սրբավայրին հերետիկոսներու ձեռք մնացած ըլլալը, որով մեր եկեղեցին անարգած եւ թշնամացած էին (ՍԱՒ. 1431), մինչ իրենք նոյն օրեր վատիկանեան ժողովով պապին անսխալականութիւնը վճռած էին, հակառակ սուրբ գրոց եւ հաւատոց, որով զստորոգելիս աստուածայինս մարդոյ մահկանացուի ընծայած, եւ տիրապէս մոլորութեան մէջ ինկած կ՚ըլլային: Եսայի պատրիարք այլ եւս անհանդուրժելի տեսնելով Լատինաց ընթացքը, երբոր 1870 յուլիս 13/25-ի տօնին նախատօնակին Լատինաց թարգմանը երգեհոնը կը բերէ պատարագին համար, կը մերժէ ներս առնել եւ կը զլանայ պատարագելու արտօնութիւնը, եւ իր մերժումը յուլիս 12-ի պաշտօնագիրով Քեամիլ փաշա կառավարիչին ալ կը հաղորդէ, թէ այդ որոշումը տուած է ի սակս պատճառաց ինչ որ կրօնականք են գլխովին, եւ որոց վասն հրահանգս ընկալեալ է ի կողմանէ սրբազան վեհին, որ է գլուխ ազգային եկեղեցւոյն մերոյ (ՍԱՒ. 1429): Ասոր վրայ Լատինաց եւ Հայոց կողմէն հեռագիրներ կը տրուին Կ. Պոլիս, առաջ սպառնալիքներ, յետոյ աղաչաւորներ, ի վերջոյ հաշտարար առաջարկներ կը յաճախեն, որպէսզի Լատիններուն պատարագը ներուի: Բայց Եսայի անյողդողդ կը մնայ իր որոշման վրայ, զոր կը հիմնէր գլխաւորապէս մեր եկեղեցւոյն մէջ մեզ նախատելնուն եւ նորօրինակ վարդապետութիւն ստեղծելնուն վրայ, եւ ամէն ոք իրաւունք կու տար պատրիարքին, նոյն իսկ կառավարական շրջանակներն ալ, երբ արտաքուստ իբր Լատինաց կողմնակից կը ձեւանային: Ամիսէ մը օգոստոս 24-ին յատկապէս Կ. Պոլիսէ կու գար Միւնիֆ էֆէնտի եւ քննութիւններ կը բանար, Երուսաղէմի կառավարիչ Քեամիլ եւ Դամասկոսի կուսակալ Ռէշիտ փաշաներու եւ Երուսաղէմի ու Դամասկոսի գաղղիական հիւպատոսներու ներկայութեամբ, սակայն արդիւնքի մը չէր յանգեր, եւ Եսայիի յառաջ բերած կրօնական պատճառները կը յարգուէին, թէ ոչ իրաւունք տալով, գոնէ հակառակ որոշման տեղի չտալով, այնպէս որ 1871 տարւոյ Հոգեգալուստին Ս. Փրկչի մէջ մատուցուելիք պատարագին արտօնութիւնն ալ կը զլացուէր Լատինաց: Մեծ ջանքեր կը թափէ Դամասկոսի գաղղիական հիւպատոսը հաշտարար եւ զիջողական կերպերով Լատիններուն արտօնուելուն համար, այլ Եսայի ամուր կը մնայ իր որոշման վրայ, չանսար բարձրագոյն դուռնէն եկած հրամաններուն ալ, նոյն իսկ կ՚ընդդիմանայ Կ. Պոլսոյ պատրիարք Խրիմեանի կողմէ Լատինաց նպաստաւոր թելադրութեանց, եւ այսպէս փոխադարձ չարակամութեան երեսէն դադարեցաւ բարեկամութեամբ տրուած արտօնութիւն մը: Լատինք 1870-է սկսելով այլեւս չկրցան պատարագել Ս. Յակոբայ եւ ոչ ալ Ս. Փրկչայ մէջ, թէպէտեւ մինչեւ հիմա ամէն տարի բողոքոյ գրութիւն մը անպակաս կ՚ընեն յուլիս 11/24-ին, տօնին նախընթաց օրը: Դրուատելու արժանի են այդ գործին մէջ Եսայի պատրիարքի ունեցած հաստատամտութիւնը եւ յօգուտ եւ ի պատիւ աթոռոյն ցուցած նախանձախնդրութիւնը, եւ մենք լիաբերան գովութեամբ կը յիշատակենք զայդ, անաչառ պատմագիրի պարտք սեպելով իւրաքանչիւր գործողութիւն իր շրջանակին մէջ պահել եւ մէկը միւսին չխառնել: Ծախուց եւ մատակարարութեանց մէջ թերութիւնները փաստ չեն կրնար ըլլալ անոր բարոյական անձնաւորութիւնն ու օրինական նախանձայուզութիւնը նուազելու կամ ուրանալու:

2796. ԵՍԱՅԻ ՅԵԳԻՊՏՈՍ

Միեւնոյն հոգւով էր ազդուած երբոր ուզեց Եգիպտոսի խնդիրը նորոգել, որ ժամանակով Երուսաղէմի վիճակ էր եւ ուր աթոռը բաւականաչափ կալուածներ ունէր, բայց 1839-էն ի վեր Գերմանիկցի Գաբրիէլ եպիսկոպոսի ձեռքով վիճակը Երուսաղէմի իրաւասութենէն ելած էր եւ կալուածներն ալ յօգուտ վիճակին գրաւուած էին: Բայց Երուսաղէմի աթոռը հրաժարած չէր իր հին իրաւունքէն, եւ մինչեւ իսկ Յովհաննէս պատրիարք խրատով եւ յորդորով եւ մեծամեծներու միջնորդութեամբ աշխատած էր Գաբրիէլը հպատակութեան դարձնել, որ տակաւին կենդանի էր, եւ կալուածոց արդիւնքները ձեռք ձգել (ՍԱՒ. 1417): Եսայի աթոռ բազմելով առաջին գործերէն մին ըրաւ Եգիպտոսի խնդիրը լուծել ի նպաստ Երուսաղէմի, եւ 1865 յուլիս 1-ին (ՍԱՒ. 1418), որ է ըսել Երուսաղէմ հասնելէն միայն 85 օր ետքը (§ 2739), իրեն հետ Կ. Պոլիսէ եկող Իսահակ եպիսկոպոսը ճամբայ հանեց որ երթայ այդ նպատակին հետեւի, եւ Եգիպտոսը Երուսաղէմի իրաւասութեան դարձնելու եւ կալուածներուն տիրանալու աշխատի: Սաւալանեանը այստեղ ալ իր անձնական զգացմանց ասպարէզ տուած կը կարծենք, երբ Իսահակի ձեռնունայն դառնալը կը վերագրէ պատուիրակին զուրկ ի կարեւոր հանգամանաց եւ ի պատշաճաւոր խոհեմութենէ ըլլալուն (ՍԱՒ. 1418), զի մենք Իսահակը միշտ յաջողակ գործունէութեան վրայ տեսանք, իրեն միաբանութեան ամբողջական յարգը գրաւած, եւ մայրաքաղաքին մէջ խնդիրներու յանձնարարութեամբ եւ ժողովներու անդամակցութեամբ պատուուած: Խնդիրը իր ներքին պարագայից մէջ չըսենք անհնարութեան, գոնէ սաստիկ դժուարութեանց առջեւ կը գտնուէր: Եգիպտոս իր դիրքով բարձրացած եւ իր ժողովրդով յառաջդիմած, եւ 26 տարիէ ի վեր ազգային վարչութեամբ կառավարուած, չէր կրնար Երուսաղէմի ներքեւ պարզ տեսչութեան վերադառնալ, իսկ կալուածներն ալ այսչափ տարիներէ ի վեր ազգային պէտքերուն ծառայած, հնար չէր ձեռքէ հանելով տիրող կացութիւնը խանգարել: Ըստ այսմ պէտք էր փոփոխակի զիջումներով միջին եղանակ մը գտնել, եւ Իսահակ այդ զիջողութեանց հրահանգ չունէր, եւ ինչ որ կրցաւ խորհիլ ու խօսիլ, հարկաւ իր պատրիարքին հաղորդելու պէտք ունէր, եւ ասոնք եղած են անշուշտ իր պատուիրակութեան մասին բերած տեղեկութիւնները: Եսայի իր նախանձախնդիր սկզբունքներու մէջ ամուր` չէ համոզուած բերուած տեղեկութեանց կամ առաջարկութեանց, եւ միտքը կը դնէ անձամբ գործել, եւ իր բարձր դիրքով եւ անձնական գործունէութեամբ նպատակին հասնիլ: Այս դիտմամբ Իսահակի երթալէն ճիշդ երկու տարի ետքը 1867 յունիս 29-ին կը մեկնի Երուսաղէմէ, Ներսէս Գէորգեան, Աստուածատուր Տէր-Յովհաննէսեան եւ Մատթէոս Նազարեան վարդապետներու ուղեկցութեամբ, եւ յուլիս 2-ին Յոպպէ, եւ 4-ին կը հասնին Աղեքսանդրիա (67. ՍԻՈ. 106): Այս ուղեւորութեան իբրեւ նպատակ կը խօսուէր Իսմայիլ փաշայի սուլտան Ապտիւլազիզէ ընդունած արտօնութիւնները եւ իշխանութիւնները եւ խտիվական կոչումը շնորհաւորել, լռելով բուն նպատակը, զոր սակայն շուտով կրնային գուշակել Եգիպտոսի հայաբնակութեան դիւանագէտ մեծամեծները: Թագւոր Յակոբեան բնիկ Զմիւռնացի, Աղեքսանդրիա հաստատուած, եգիպտական փոխարքայութեան աստիճաններով եւ գործերով փառաւորուած, եւ բարերարութեամբ եւ իմաստուն վարչութեամբ ազգային երախտաւոր ճանչցուած, Եսայիի շքեղ ընդունելութիւն կը պատրաստէ, իր ապարանքին մէջ կը հիւրընկալէ, ամէն տեսակ պատիւներ կը շռայլէ, եւ կամաց կամաց Եսայիի բուն նպատակին վրայ խօսելով կը յորդորէ կալուածները վերադարձնելու վրայ չպնդել, այլ վիճակը Երուսաղէմի դարձնելով գոհանալ, եւ կալուածոց յօգուտ հասարակութեան գործածուելուն հսկել (ՍԱՒ. 1419): Եսայի գուցէ իրաւասութենէն աւելի կալուածներուն հետամուտ էր, ուստի Աղեքսանդրիայէ կ՚անցնի Գահիրէ, եւ խտիվի ունկնդրութենէն ետքը ազգային մեծամեծներուն հետ խօսքի կը մտնէ, բայց Աղեքսանդրիոյ առաջարկէն տարբեր բան չի լսեր: Մեծամեծներ դիմադրութիւննին աղաչանքի ձեւի կը ներկայեն, գթալ եգիպտաբնակ ժողովուրդին եւ մանկութեան, եւ միջոցներէ կապտելով խեղճութեան եւ անդաստիարակութեան չմատնել: Այդ աղաչաւոր լեզուն տկարութիւն կարծուեցաւ Եսայիէ, ուստի սկսաւ առանձինն եւ ի հրապարակի եւ մինչեւ իսկ յատենի եկեղեցւոյ բուռն եւ յանդիմանական եւ սպառնական լեզու գործածել իր իրաւանց պաշտպանութեան համար: Ժողովուրդը զայրացած սկսաւ հակառակութիւն ցոյց տալ, եւ մինչեւ իսկ եկեղեցւոյ մէջ խօսիլը արգիլել: Այն ատեն կառավարութեան կը դիմէ, հրովարտակներ եւ մուրհակներ կը ներկայէ, փաստաբանական ձեռնարկներ ալ կը փորձէ կալուածոց սեփականութիւնը հաստատելու, բայց արտաքին գործոց նախարարութիւնը բաւական չգտներ ներկայուած փաստերը կալուածներուն տիրապետութիւնը Եգիպտոսէ Երուսաղէմի փոխանցելու համար: Երբոր այդ փորձն ալ կը ձախողի ետ դառնալէ ուրիշ ելք չգտներ, կիջնէ Աղեքսանդրիա, եւ Թագւոր Յակոբեանէ կրկին պատուասիրելով կ՚ուղեւորի Երուսաղէմ, ուր կը հասնի 1868 յունուար 8-ին, այս անգամ ալ ծննդեան տօնախմբութեանց լրանալուն յաջորդ օրը, եւ վեց ամիս ու տասն օր բացակայութենէ ետքը: Միաբանութեան տուած տեղեկութեանց մէջ պատեհին անյաջողութեան վրայ պնդելով կը յանձնարարէ ոչ բնաւ ձեռնթափ լինել յիրաւանց սուրբ աթոռոյն, մինչեւ ի պատեհ ժամու մտանել ի ժառանգութիւն իւրեանց (ՍԱՒ. 1421): Այդ յանձնարարութիւնը կը ցուցնէ թէ իրաւասութենէ աւելի կալուածներն էին Եսայիի նպատակը, եւ իրաւասութեան դադարումը շատ չէր ծանրանար անոր միտքին վրայ:

2797. ԵԳԻՊՏՈՍԻ ԽՆԴԻՐԸ

Ըստ այսմ պիտի իմանանք այն ամէն ջանքերն ու փորձերը, զորս Եսայի շարունակեց Եգիպտոսի խնդիրին շուրջը իր անյաջող արշաւանքէն ետքն ալ: Այդ կարգին առաջիններէն մին եղաւ Գէորգ կաթողիկոսի եւ անոր ուղղակի իր իշխանութեամբ կամ միջնորդութեամբ Ռուսիոյ պետութեան ձեռնտուութիւնը խնդրելը, որպէսզի Իկնաթիէվ դեսպանը թէ դիւանագիտական միջոցներով եւ թէ Թագւոր Յակոբեանի ռուսական հպատակութենէն օգտուելով Եգիպտացւոց վրայ ծանրանայ, եւ Երուսաղէմի կալուածները աթոռին դարձնելու ստիպէ: Սակայն այդ փորձէն ալ արդիւնք մը չկրցաւ ձեռք ձգել, գուցէ այս պատճառով կաթողիկոսին հանդէպ հակակրութիւնը շատցաւ: Եսայի Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանին ալ դիմեց, որպէսզի իր կեդրոնական իշխանութեամբ յօգուտ Երուսաղէմի վճիռ արձակէ սաղիմական կալուածոց մասին եւ վճիռը գործադրէ, բայց կեդրոնական վարչութիւնն ալ չհամարձակեցաւ կտրուկ վճռով մը Եսային գոհացնելու համար Եգիպտոսը ցաւցնել, եւ գոհացաւ յետաձգել Մեսրոպ եպիսկոպոս Սուքիասեանի անձին վրայ Եգիպտոսէ կատարուած առաջնորդական ընտրութեան հաստատութիւնը, եւ որոշեց Իգնատիոս եպիսկոպոս Գագմաճեանը Եգիպտոս յղել իբր քննիչ եւ իբր հաշտարար համաձայնութեան միջնորդ: Սիմէոն եպիսկոպոս Սէֆէրեան Երուսաղէմի փոխանորդն ալ ընկերացաւ Գագմաճեանին, թէ իբրեւ կեդրոնին կողմէ օգնական եւ թէ իբր Երուսաղէմի կողմէն ներկայացուցիչ: Երկուքը միատեղ Գահիրէ հասան 1869 յունուարին, Եսայիի մեկնելէն տարի մը ետքը, եւ համոզկեր փաստերով եւ զիջողական ձեւերով համաձայնութեան յանգելու յաջողեցան: Գահիրէի մէջ երեք տուները միայն վիճակին թողլով մնացեալ տուները Երուսաղէմի դարձուեցան. Աղեքսանդրիոյ մէջ Մէհմէտալի փոխարքային յանուն ազգին նուիրած գետինին հետ մաս մըն ալ Երուսաղէմի սեփական գետինէն վիճակին թողլով, մնացեալ գետինը եւ շէնքերը Երուսաղէմի յատկացուեցան, միայն թէ կալուածագիրներու փոխանակութիւնը յապաղեցաւ դատարանին առջեւ, եւ Սէֆէրեան գործին լրումը ի կախ թողլով Կ. Պոլիս դառնալ պարտաւորուեցաւ: Գործը աւարտելու համար Երուսաղէմէ եկաւ Աստուածատուր վարդապետ Տէր-Յովհաննէսեան, բայց որչափ ալ երկուստեք համաձայնութիւնը հաստատուած էր, սակայն դատարանական ձեւակերպութեանց պահանջները եւ կալուածին մէկ բարոյական անձնաւորութեան փոխանցումը դատարանական օրինաց անհամաձայն ըլլալուն, եւ անհատական անձնաւորութեան միջամտութիւնը անհրաժեշտ ըլլալուն, դարձեալ գործին օրինական վերջաւորութիւնը յապաղեցաւ, եւ հակառակ ջանից նախարար Նուպար փաշայի եւ պաշտօնակալ Թագւոր պէյի, ժամանակ մը եւս ի կախ մնաց Եգիպտոսի սաղիմական կալուածոց օրինական վերջաւորութիւնը: Իսկ իրաւասութեան խնդիրը միանգամ ընդ միշտ վերջացած նկատուեցաւ, զի Երուսաղէմի աթոռին ենթարկեալ թեմեր ազգային վարչութիւն չունէին, եւ Եգիպտոս այդ ձեւին ենթարկել անհնար էր, ուստի Մեսրոպ եպիսկոպոս Սուքիասեանի ընտրութիւնը կեդրոնէն հաստատուեցաւ, եւ 1839-ին սկսած անջատումը օրինաւորութիւն զգեցաւ եւ տեւական դարձաւ:

2798. ԵԹՈՎՊԱԿԱՆ ԳՈՐԾԵՐ

Այդ միջոցին կատարուած իրողութեանց մէջ նշանաւոր է Երուսաղէմէ եկեղեցական պատգամաւորութեան մը Եթովպիա ղրկուիլը, որ թէպէտ ազգային կեանքին եւ եկեղեցւոյն հետ ներքին յարաբերութիւն չունի, այլ իբրեւ հետաքրքրական միջադէպ մը հարկ կը սեպենք գոնէ համառօտ տեղեկութիւն մը տալ անոր մասին, քաղելով Սափրիչեան Տիմոթէոս վարդապետի ընդարձակ տեղեկագրութենէն, որ պատուիրակներէն մէկն էր: Եթովպիա կամ Հապէշիստան կամ Խափշիկներու երկիր, թէպէտ հին աշխարհի մաս, բայց գրեթէ անծանօթ մնացած երկիր մըն է, որեւէ զարգացումէ եւ կրթութենէ զուրկ, եւ թէպէտ քրիստոնեայ, բայց ամէն տեսակ զեղծումներու եւ աւելորդապաշտութիւններու մատնուած: Դաւանութեամբ միաբնակներու ճիւղին կը պատկանի եւ այս տեսութեամբ սուրբ տեղեաց մէջ Ասորիներու եւ Ղպտիներու հետ Երուսաղէմի Հայոց պատրիարքութեան հետեւակներէն է, եւ նոյն պատրիարքութեան հովանաւորութիւնն ու օժանդակութիւնը կը վայելէ: Օսմանեան երկիրներէն դուրս գտնուելուն` Եթովպացիներ Կ. Պոլսոյ Հայոց պատրիարքութեան ուղղակի ենթարկուած չէին սեպուեր, բայց օսմանեան կայսրութեան մէջ գտնուողներ միշտ Հայոց պատրիարքարանէն կը հովանաւորուէին: Իսկ քաղաքական կազմութեամբ գաւառ գաւառ իր բացարձակ իշխանն ունէր, որոնք սակայն աւատական դրութեամբ իւրեանց գլուխ թագաւոր մը կամ կայսր մը կը ճանչնային, ոչ ժառանգական իրաւամբ այլ հզօրագունին տիրապետութեամբ որոշուած: Այդ տիտղոսը 1852-էն սկսելով կը կրէր Թէոդորոս, որ յառաջէն Քաոսա կը կոչուէր (ՍԱՓ. Բ. 86), եւ Ամարայի Ռաս կամ իշխան Ալիի փեսայանալով եւ 1846-ին թշնամանալով անոր կը յաղթէ (ՍԱՓ. Բ. 90), եւ հետզհետէ ուրիշ իշխաններ ալ նուաճելով թագաւոր կ՚օծուի 1852-ին Թէոդորոս անունով (ՍԱՓ. Բ. 91), եւ մինչեւ 1859 գովելի եւ օգտակար իշխանութիւն կը վարէ (ՍԱՓ. Բ. 92), իսկ անկէ ետքը անգութ եւ անիրաւ բռնաւոր մը կը դառնայ (ՍԱՓ. Բ. 95), եւ բոլոր իշխանները իրեն դէմ կը գրգռէ: Իրեն հետ բարեկամներ եւ խորհրդականներ ունէր Եւրոպացիներ եւ ուրիշ ճերմակ մարդեր, որոնց կ՚անսար, եւ գլխաւոր մտերիմն էր Քամերոն հարիւրապետ, անգղիական հիւպատոսը (ՍԱՓ. Բ. 99). սակայն Գերմանացւոց եւ Գաղղիացւոց թելադրութիւնները կամաց-կամաց կասկածելի կ՚ընեն զայն Թէոդորոսի աչքին, որուն կողմէ Անգղիոյ թագուհւոյն ուղղուած նամակի մը միջադէպը, եւ հիւպատոսին խրոխտ պատասխանները Թէոդորոսը կը զայրացնեն, եւ կը հրամայէ հիւպատոսին ոտքերը եւ յետոյ ձախ ձեռքն ալ շղթայի զարնել: Փակուած եւ զատուած բանտերու սովորութիւն չգտնուելուն Եթովպիոյ մէջ, հասարակ բանտարկութեան ձեւը այս էր (ՍԱՓ. Բ. 104): Գաղղիացի մը յաջողեցաւ եւս քանզեւս գրգռել Թէոդորոսի կասկածները անգղիացւոց եւ գերմանացւոց դէմ, որոնք 1866-ին վերջին ամիսները շղթայակապ Մակդալա լեռը ղրկուեցան, որ Եթովպացւոց անառիկ եւ ապահովագոյն տեղն էր: Լուրը Անգղիա հասնելուն` թագուհւոյն անունով ու նամակով ու ընծայներով Ռասամ անունով պատգամաւոր մը ղրկուեցաւ որ յաջողեցաւ շղթաներէ ազատել, բայց նոր քսութիւններ Ռասամն ալ կասկածելի դարձուցին, եւ այս անգամ ալ նա եւ իրեն հետ եկող Տիգրանակերտցի Պետրոսն ալ եւ առաջուան շղթայուածները ալ ծանր շղթաներով Մակդալայի մէջ բանտարկուեցան (ՍԱՓ. Բ. 105): Անգղիացւոց տէրութիւնը չուզեց իսկոյն բռնի միջոցներու դիմել, եւ ուզելով օգուտ քաղել Թէոդորոսի կրօնական զգացումներէն, եւ իմանալով որ Հայոց դաւանակից են եւ Երուսաղէմի մէջ Հայոց պատրիարքին հովանաւորութեան ներքեւ կը գտնուին, անգղիական դեսպան Լորտ Լայնսի ձեռքով Կ. Պոլսոյ պատրիարքին կողմէ միջնորդութեան գիր մը գրուի Թէոդորոսի եւ պատգամաւորի մը ձեռքով յղուի: Պօղոս պատրիարք հաւանեցաւ առաջարկին, պատշաճ գիրերը յանձնեց դեսպանին, եւ սա ալ յղեց Երուսաղէմի անգղիական հիւպատոսին, որ 1867 մարտի սկիզբները ներկայացաւ Եսայի պատրիարքին եւ ներկայեց Կ. Պոլսոյ դեսպանատան եւ պատրիարքին գիրերը եւ մտածուած առաջարկը (ՍԱՓ. Բ. 105): Եսայի հաւանեցաւ եւ տնօրէն ժողովով որոշուեցաւ պատշաճ գիրեր պատրաստել եւ եպիսկոպոս մը ու վարդապետ մը պատգամաւոր յղել: Ազատ եւ հրամայական ընտրութիւնը դժուար էր` նկատելով գործին պարագաները, ուղեւորութեան անստոյգ եւ տաժանակիր եւ վտանգաւոր հանգամանքները, ուստի գոհութեամբ եւ գովութեամբ ընդունուեցան ժողովին անդամներէն Աստուածատուրեան Իսահակ եպիսկոպոսի եւ Սափրիչեան Տիմոթէոս վարդապետի ինքնայօժար յանձնառութիւնները: Պատրաստութիւնները կատարուեցան, գիրերը շարադրուեցան, որոնց մէջ ականակուռ խաչ մը կենաց փայտի մասունքով. հիւպատոսարանն ալ յանձնեց դեսպանին գիրը եւ իր կողմէն ալ բոլոր անգղիական ներկայացուցչաց յանձնարարականներ, եւ Եզեկիէլ Թագւորեան Ղուրտպէլէնցի միաբանն ալ իբր փոքրաւոր նշանակուեցաւ (67. ՍԻՈ. 50-51):

2799. ԵԹՈՎՊԻԱ ԳԱՑՈՂՆԵՐ

Պատրիարքի օրհնութեամբ եւ միաբանակցաց բարեմաղթանօք մեկնեցան Եթովպիա գացող պատգամաւորները 1867 ապրիլ 1-ին Երուսաղէմէն, եւ 2-ին Յոպպէէ, 3-ին հասան Աղեքսանդրիա եւ 6-ին Գահիրէ: Անգղիական ընդհանուր հիւպատոսին ներկայացան, որ կ՚առաջարկէր Ատէնի վրայէն Մասավա կամ Մուսավա անցնիլ, բայց պատգամաւորներ նախընտրեցին անգղիական ճամբով չերթալ կասկած չզարթուցանելու համար, եւ ամսուն 11-ին երկաթուղիով չուեցին Սուվէիշ, ուր շոգենաւներու օրին սպասելու պարտաւորուեցան, բայց օգուտ քաղեցին ապրիլ 16-ին Զատիկն ալ այնտեղ ընել, գաղղիական հիւպատոսին տան մեծ սրահին մէջ ժամերգութիւն կատարեցին, եւ ջրանցքին վրայ աշխատող հարիւրէ աւելի հայ գործաւորներու եւ այնտեղ բնակող հայազգիներու ներկայութեամբ, եւ հետերնին ունեցած սուրբ խորհուրդով հաղորդեցին եւ խրատով մխիթարեցին, եւ տկար ըլլալով Շարլուֆի գործատեղին մնացողներուն ալ վարդապետը այցելեց, մխիթարեց եւ հաղորդեց: Վերջապէս ապրիլ 28-ին Սուէիշէ նաւարկելով մայիս 3-ին կը հասնին Ճիտտէ, ուր կը հանդիպին զգուշարանին բժշկապետ Ֆրանկիւլ Մալէզեանի, եւ ուրիշ ազգայիններու: Կարեւոր յանձնարարականները ստանալու եւ շոգենաւ հանդիպցնելու համար 12 օր կը մնան Ճիտտէ եւ հանդիպակաց Սեվագին կամ Սուտքին կ՚անցնին, 5 օր ալ զգուշարանին մէջ մնալով ելլալնուն կառավարիչէն կը պատուասիրուին (ՍԱՓ. Ա. 6-15): Ճանապարհին համար հեծնալիք եւ բեռնակիր ուղտերու պատրաստութիւնը եւ ճանապարհին առաջնորդ շէյխին հետ սակարկութիւնը 4 օր կը տեւեն, եւ մայիս 25-ին Սուտքինէ մեկնելով 12 օրէն կը հասնին Քեսելա: Ուղեւորութեան առաջին օրը սաստիկ փոթորիկներու, կայծակներու եւ տարափներու կը հանդիպին, եւ հետի քալել ալ կը ստիպուին. բայց մնացած օրերը յաջող կ՚անցունեն: Յունիս 11-ին կը մեկնին Քեսելայէ եւ 8 օրէն կը հասնին Կատարիֆ, 3 օր Աթպարա գետին եզերքը մնալով յորդած ըլլալուն համար, եւ ուր ուրեմն ուղտերու վրայ ի լող անցնելով: Յունիս 23-ի Կատարիֆէն կը մեկնին եւ 5 օրէն կը հասնին Կալլապատ, Եթովպիոյ եւ Եգիպտոսի սահմանագլուխը, ուր կ՚իշխէր Ճիւմա շէյխը Թագրուրի ցեղէն, երկու տէրութեանց կողմէն ճանչցուած եւ հաստատուած: Անկէց անդին եթովպացի իշխանները Թէոդորոսի դէմ ելած եւ պատերազմի մէջ ըլլալնուն եւ ճամբաները գոց ու վտանգաւոր նկատուելով, Ճիւմա իրեն մօտ կը պահէ եւ կը հիւրասիրէ մինչեւ որ ստոյգ եւ ապահով լուրեր առնէ (ՍԱՓ. Ա. 22-23), եւ երբ կ՚առնէ յուլիս 6-ին ճամբայ կը հանէ (ՍԱՓ. Ա. 25), բայց միայն յուլիս 27-ին Եսայեայ մարգարէին տօնին օրը կը հասնին Ըսար-Ամպա, շատ մը փորձանքներ անցունելէ ետքը, պարտաւորուելով լպրծուն ժայռերէ սահիլ, անկոխ անտառներ ճեղքել, մերկանալով գետերէն անցնիլ, ցեխանման հացերու կարօտ քաշել, եւ անբարեսէր ուղեկիցներէ նեղուիլ: Այս պատճառներով Եզեկիէլ փոքրաւոր կը հիւանդանայ եւ կը մեռնի յուլիս 20-ին եւ մարմինը հողին կը յանձնեն Գիտանը-Մերեթ լերան եկեղեցին (ՍԱՓ. Ա. 29-35): Այստեղ կ՚իմանան որ ձմեռնային եղանակին եւ գետերուն յորդելուն եւ երկրին պատերազմական վիճակին մէջ ըլլալուն պատճառով դժուար է թագաւորին երթալ, որ երեք օրուան ճամբայ հեռու Կէլպի-Թափօր կը գտնուի եղեր, ուստի կը պարտաւորուին Ըսար-Ամպայի մէջ դադարիլ, ուր երկու կողոպտուած Նազարէթցիներու կը հանդիպին, մէկը Ճըրճիս օրթոտոքս եւ միւսը Էլիաս քրիստոնէութիւնը ընդունած, զորս իրենց սպասաւորութեան կ՚ընդունին եւ մինչեւ վերջը քովերնին կը պահեն: Յուլիս 27-ին հասած էին եւ հազիւ սեպտեմբեր 9-ին հնար կ՚ըլլայ լուր տանող սուրհանդակ մը հանել դէպի Կէլպի-Թափօր, որուն պատասխանն ալ հոկտեմբեր 4-ին կը հասնի թագաւորին բարեւներով եւ գոհունակութեան արտայայտութիւններով, ծանուցանելով միագամայն որ պէտք է սպասեն մինչեւ որ հնար ըլլայ կամ իրեն գալ կամ զինուոր ղրկելով զիրենք բերել տալ: Իրենց ապրուստին համար ալ հրամաններ տուած կ՚ըլլայ թագաւորը, որոնք սակայն ըստ արժանւոյն չեն գործադրուիր Ըսար-Ամպայի եւ Արպ` ամպայի իշխաններէն Թէոդորոսի համակիր չըլլալնուն համար (ՍԱՓ. Ա. 47-48): Պատգամաւորները յոյս կ՚առնեն եւ հոկտեմբեր 11-ին արաբերէն նամակ մը կը յղեն թագաւորին Մէհմմէտ Եօնուզ մահմետական բարեկամի մը ձեռքով, որ 15-ին Կէլպի-Թափօր կը հասնի եւ անձամբ նամակը կը յանձնէ թագաւորին ձեռքը, որ ի նշան մեծի գոհունակութեան ջորի մը կը պարգեւէ թղթաբերին, պատասխանն ալ կը գրէ եւ Ըսար-Ամպայի իշխաններուն ալ նոր յանձնարարութիւններ կը յղէ, սակայն նամակը բերողը բոլորը մէկէն իշխաններուն կը յանձնէ, որոնք ոչ միայն պատգամաւորներուն նամակը չեն յանձներ, այլեւ կը սկսին խեթիւ նայիլ անոնց թագաւորին հետ մտերմութիւննին տեսնելով, որուն իրենք դէմ էին եւ յայտնի ապստամբութիւն կը խորհէին: Ասով մեկտէղ պատգամաւորները կը յուսան մօտ օրէն թագաւորը տեսնել եւ յաջող արդիւնք մը ձեռք ձգել: Բայց ճիշդ երբ այսպիսի յոյսեր կը տածէին յանկարծ կացութիւնը կը փոխուի, զի անգղիական պետութենէ յղուած հնդիկ բանակի մը Ռոպերթ (Հռոբերդոս) Նաբիէր զօրավարի հրամանատարութեամբ Զուլշա նաւահանգիստը ցամաք ելած ըլլալը կը լսուի, եւ մեք, կը գրեն պատգամաւորները, խոր տրտմութեան մէջ թաղուած մնացինք կարծէս թէ խաւար ամպեր մեր չորս դին պատեցին (ՍԱՓ. Ա. 52):