Ազգապատում. հատոր Գ

3015. ԿԻԼԻԿԻՈՅ ԽՆԴԻՐԸ

Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանին գործերը ժամանակիս գլխաւոր պատմական իրողութիւններն են, եւ ներքին պարագայից գիտակցութիւնն ալ առաւել եւս կը գրաւէ պատմագրին ուշադրութիւնը: Բայց առանց ասոր ալ Էջմիածնի եւ Երուսաղէմի աթոռները իրենց սովորական ուղղութենէն դուրս յատուկ յիշատակութեան արժանի միջադէպներ չէին ներկայեր այդ միջոցին, որ մտադրութիւննիս անոնց կողմը դարձնենք: Աղթամարն ալ Խաչատուրի մահուանէ ետքը բոլորովին մոռացութեան տրուած աթոռ մը եղաւ (§ 2968). իսկ Կիլիկիոյ աթոռը թէպէտ կարեւոր նիւթ կ՚ընծայէ մեզի, սակայն այն ալ անձուկ կապերով միացած է Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանի հետ: Պատմած ենք Իզմիրլեանի պատրիարքութեան օրով Ալէաթճեան Գրիգորիս եպիսկոպոսի վրայ կատարուած կաթողիկոսական ընտրութիւնը, եւ ընտրութեան խառն ժողովով հաստատուիլը, եւ կառավարութեան կողմէ մերժուիլը, եւ երեք եպիսկոպոսներու ըմբոստ ընթացքը, եւ Գազանճեան Յովհաննէս եպիսկոպոսի գողունի կաթողիկոս օծուիլը (§ 2989), եւ այս վիճակի մէջ էին Կիլիկիոյ գործերը Իզմիրլեանի հրաժարած միջոցին 1896 յուլիսին: Որչափ ալ Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանը մերժած էր Գազանճեանի կարծեցեալ կաթողիկոսութիւնը, սակայն նա համարձակութիւն գտաւ Չամիչեանի տեղապահութեան օրով, որուն ուշնուրուշը իր անձին շուրջը կը դառնար, որով Գազանճեան պետական հովանաւորութեամբ զօրացաւ եւ մինչեւ իսկ յաջողեցաւ յաղթական մուտք գործել Ատանա, եւ 1896 դեկտեմբեր 1-ին հանդիսաւոր պատարագ մատուցանել ոստիկանական պաշտպանութեամբ եւ անունը յիշատակել տալ եւ կացութեան տիրապետել: Այս էր Կիլիկիոյ աթոռին վիճակը երբոր նոր պատրիարք եւ նոր վարչութիւն գործի գլուխ կ՚անցնէին, եւ պէտք էր նախ գետինը մաքրել, ինքընտիր կաթողիկոսը հեռացնել, որ հնար ըլլար օրինաւոր աթոռակալութեան խնդիրը ձեռք առնել: Ատանացիք ալ հակառակ էին Գազանճեանի ապօրինի կաթողիկոսութեան, եւ քաջալերուած Կ. Պոլսոյ վարչութենէն, ինչպէս որ ամէն առթի մէջ նախանձայոյզ եղած էին ազգային կեդրոնի յարաբերութեանց, դեկտեմբեր 29-ին յիշատակութիւնը արգիլել տուին, ժամարար քահանային բնաւ յիշել չտալով, եւ բուրվառակիրին կիսկատար կաթողիկոս անունով յիշելովը, որուն վրայ Գազանճեանի աջակիցներուն հանած շփոթին եւ բողոքներուն վրայ 40-ի չափ ատանացիներ իբր խռովայոյզներ բանտարկուեցան: Սակայն պատրիարքարան այդ շփոթն ալ առիթ առնելով իր բողոքը կրկնեց ու սաստկացուց, եւ Գազանճեանի հեռացումը պահանջեց, թէպէտ նա դեկտեմբեր 29-էն ետքը հրապարակէ քաշուած էր եւ առանձնական կեանք կը վարէր: Արդէն իր ընտրութեան անվաւեր պարագաներով կատարուած ըլլալը յայտնի էր, կառավարութեան մէջ ալ նոր պատրիարքը գոհացնելու միտքը կը տիրէր, նոր կուսակալ Պահրի փաշա Օրմանեանի ծանօթ եւ երախտապարտ էր, եւ Գազանճեան կառավարութեան ձեռքով Ատանայէ եւ Կիլիկիայէ հեռացուեցաւ, եւ կաթողիկոսութեան յաւակնութիւնը ջնջուեցաւ, եւ իբր աքսորական Պէյրութ փոխադրուեցաւ 1897 մարտի սկիզբները, այն տեղէն ուրիշ տեղ չերթալու պայմանով եւ ապրուստի թոշակ մը կապուելով: Իսկ գործակիցները Նիկողոս եւ Աբրահամ եպիսկոպոսներ եւ Կէօքեան վարդապետ գործէն ձեռնթափ եղան ինքզինքնին ազատելու մտադիր, եւ այլեւս ձայն հանելու իսկ չհամարձակեցան: Իսկ իբր աղմկայոյզ ձերբակալեալներ Սէլէֆկիէ դատարանէն անպարտ արձակուեցան: Գազանճեան այլեւս երբեք չխլրտեցաւ. արդէն բնութեամբ ալ հանդարտ մէկն էր, եւ իր արդարացման համար սովոր էր կրկնել, թէ կաթողիկոս օծուիլ յանձնառու եղած էր Աբրահամի ձգտումները արգիլելու համար, որ շատ աղիտաբեր պիտի ըլլար եթէ երբեք օծուիլ յաջողէր: Կիրակոս եպիսկոպոս Բէքմէզճեան պաշտօնապէս կաթողիկոսական տեղապահ ճանչցուեցաւ, որ թէպէտ մեծ կարողութեան տէր անձ մը չէր, եւ տարիքն ալ ութսունի մօտ էր, բայց պէտք է իբր գովեստ յիշատակենք, թէ կատարեալ հաւատարմութեամբ գործեց յօգուտ իր միաբանական աթոռին, եւ միշտ համակերպող գտնուեցաւ Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանի հրահանգներուն, եւ եթէ երբեմն յանկարծօրէն նենգամիտ թելադրութիւններէ գրաւուեցաւ, ինչպէս Գազանճեանի օծման պահուն, շուտով ուղղութեան դառնալու արիութիւնն ունեցաւ: Երբոր այսպէս գետինը արգելքներէ մաքրուեցաւ, կարգը եկաւ օրինաւոր աթոռակալը հաստատելու. ուստի նոր վարչութիւնը իւրացուց կանխապէս կատարուած ընտրութեան պաշտպանութիւնը եւ պաշտօնապէս խնդրեց Ալէաթճեանի կաթողիկոսութեան հաստատութիւնը: Այստեղ ալ Ալէաթճեանի համար իբր գովեստ պիտի յաւելունք, թէ իրեն շուրջը կատարուող անցուդարձերուն մէջ կատարելապէս կրաւորական ընթացք մը բռնեց, իր եպիսկոպոսական դիրքէն եւ սովորական պաշտօններէն վեր ձգտումներ չունեցաւ, եւ երբեք չնմանեցաւ Մելքիսեդեկ Մուրատեանի նմանօրինակ պարագայի մէջ ցուցած յաւակնութիւններուն (§ 2930): Երկու տարի եւ աւելի տեւեց պատրիարքարանի եւ կառավարութեան միջեւ տեղի ունեցած բերանացի եւ գրաւոր բանակցութիւնը Ալէաթճեանի ընտրութեան շուրջը, որ յետոյ ստուար պարութայի մը նիւթ կազմեց: Պատրիարքարան ամէն տեսակ պաշտպանութիւն ընծայեց Ալէաթճեանի անձին, նոյն իսկ անոր ստորագրութեամբ յայտարարութիւն ալ մատոյց, յառաջ բերուած դիտողութիւնները ցրելու եւ հերքելու աշխատեցաւ, կատարուած ընտրութեան օրինաւորութիւնը փաստաբանեց, բայց անհնար եղաւ կայսեր միտքին վրայ ազդել եւ ընդդիմութիւնը ցածուցանել: Այս մտայնութեան իսկական պատճառը Ալէաթճեանի անունին իրական կամ պատահական կերպով Իզմիրլեանի անունին անգամ մը յարակցած, եւ այնպէս ալ շարունակած ըլլալն էր, եւ այն ամէն դժպհի գաղափարները որոնք Իզմիրլեանի մասին կայսեր միտքին մէջ սեւեռուած էին, կը ցոլանային Ալէաթճեանի վրայ, եւ Ալէաթճեան ալ կաթողիկոսական գահին վրայ իբրեւ նոր ոմն Իզմիրլեան ըլլալ կը կարծուէր, եւ անհաշտ եւ անողոք կը դարձնէր կայսեր միտքը, մինչեւ որ վերջապէս ամէն դարձուածներ մէկ կողմ թողլով բացարձակ մերժումի յանգեցաւ, որուն հանդէպ անհնար դարձաւ վարչութեան եւ պատրիարքին դարձեալ ընդդիմանալ, եւ ստիպողական նկատուեցաւ համակերպիլ ( ՕՄԱ. 68): Այս միջանկեալ տարիներու մէջ որչափ ալ Բէքմէզճեան պաշտօնապէս տեղապահ ճանչցուած էր, սակայն ամէն դիմում Կ. Պոլիս կ՚ուղղուէր, եւ անկէ կը տրուէին պատշաճ որոշումները եւ հրահանգները, մանաւանդ որ կարեւորագոյն գործերը, նպաստներն ու որբանոցներն էին, որոնք Կ. Պոլսոյ պատրիարքին ձեռքը կեդրոնացած էին:

3016. ԸՆՏՐՈՒԹԵԱՆ ՈՐՈՇՈՒՄԸ

Նոր էր ազգովին կատարուած ընտրութեան մը հանդէպ գրուած պետական մերժումը, եւ ցարդ նախընթաց ունեցած չէր, ինչ որ կը դժուարացնէր վարչութեան դիրքը, եւ կրնար ամէն տեսակ զրոյցներու եւ մեղադրանքներու առիթ ընծայել համակերպութեան համար տրուած որոշումը: Սոյն դժուարութիւնը ժողովականներ իրենք ալ զգացած էին, եւ այդ պատճառով երկու տարիէ աւելի երկարած էին կառավարութեան հետ բանակցութիւնը, եւ երբոր բանակցութեան դուռները գոցուեցան, կարծիքներու անհամաձայնութիւնը ժողովին մէջ ալ երեւցաւ, հակառակ որ ամէն խնդիրներու հանդէպ նշանակալից միաձայնութիւն տիրած էր անցեալին մէջ: Ստուգիւ ալ շատ դժուարին կացութիւն էր օրէնքի կարգ անցնելու չափ հաստատուն սովորութեան մը հակառակ տրուած արգելքին համակերպիլը: Վարչութիւնն ալ քանի քանի նիստեր նուիրեց պարագաները զննելու եւ չափելու եւ օգուտն ու վնասը նժարի մէջ կշռադատելու, մինչեւ որ կարծիքներ իրարու մօտեցան եւ համակերպելու պէտքը վճռական դարձաւ: Գլխաւոր փաստերէն մին եղաւ դիտել թէ կառավարութիւնը իր իրաւունքին վրայ կը գտնուէր երբոր ընտրութիւն մը կը մերժէր. անշուշտ հաստատելու իրաւունքը չհաստատելու իրաւունքն ալ կը պարունակէր, ապա թէ ոչ հաստատութիւնը իրաւունքի գործ եղած չէր ըլլար: Իսկ եկեղեցական ընտրութեանց մէջ պետական միջամտութիւնը ընդհանրապէս ընդունուած պարագայ մըն էր, որ Ռուսիոյ մէջ երկու ընտրեալներէն մին առնելու ձեւով կը գործադրուէր: Յունաց սահմանադրութեան մէջ ընտրեալներու ցուցակը զեղչելով կը գործադրուէր, իսկ Հայոց միակ ընտրեալ մը ներկայացնելը մերժումի պարագան կ՚ենթադրէր: Դիտելու կէտ մըն ալ էր նաեւ որ մերժումը դատապարտութիւն չէր, այլ միայն նուազ հաճելի ըլլալու արտայայտութիւն, որ մերժեալին վրայ բարոյական ծանրութիւն չէր բերեր, եւ ոչ ալ տիրապէս զրկուած մըն էր, զի օրինաւորապէս իրաւունքի անցնելէն առաջ կը կատարուէր, ապա թէ ոչ ամէն ոչ-ընտրեալներ զրկուածներ պէտք էր սեպուէին: Գալով ներկայ պարագային, քանի որ կայսրը հաճեցնելու կամ համոզելու կամ ստիպելու կերպը բացարձակապէս հեռացուած էր, կը մնար միայն անպայման ժամանակաւ կամ մինչեւ Ալէաթճեանի մահը դատարկ թողուլ Կիլիկիոյ աթոռը, որ արդէն վնասուած էր Քէֆսիզեանի մահէն յետոյ վեց տարիէ ի վեր դատարկ եւ ժողովուրդը անտէրունչ, եւ նոյն իսկ Քէֆսիզեանի օրերէն սկսելով անխնամ մնալով, եւ օտարադաւաններու համարձակ ասպարէզ էր դարձած: Ընդհանուր Հայ եկեղեցւոյ տեսակէտէն ալ ազգին մէջ իբր առած ընդունուած էր, թէ Սիսը պէտք էր Էջմիածնի համար, որպէսզի Արարատեան Մայրաթոռը խաղալիք չդառնայ տիրող պետութեան, մանաւանդ նկատելով նոյն ատեններ ձեռք առնուած խիստ միջոցները, որոնք Մայրաթոռին վտանգ կը սպառնային, եւ Կիլիկիոյ աթոռին պարապութիւնը կրնար եւս քանզեւս քաջալերել յարձակումը եւ վտանգը ծանրացնել: Վարչութիւնը իր մէջը համաձայնութիւն գոյացնելէ ետքը, պէտք ունէր հանրութեան կարծիքն ալ պատրաստել, եւ այդ ամէն պարագաները Կիլիկիոյ մասին տրուելիք վերջնական որոշման պայմանաժամը երկարեցին: Վերջապէս զգուշութեան ամէն պայմանները լրացնելով` համակերպելու որոշումը տրուեցաւ 1899 տարւոյ Զատիկէն ետքը, եւ թէպէտ ասկէ անկէ դիտողութիւններ սկսան լսուիլ, սակայն շուտով վերջացան Ալէաթճեանի վերահաս մահուամբը, որ բնաւ նախադասելի չէր, այլ անակնկալ մահացու հիւանդութիւն մը վերջ կու տար անոր կեանքին 1899 օգոստոս 15-ին, Վերափոխման կիրակի օրը, եւ երկուշաբթի յուղարկաւորութիւնը կը կատարուէր մեծաշուք հանդերձանօք: Վարչութիւնը համակերպութեան որոշման հետ նոր ընտրութեան անցնելու արտօնութիւնը կառավարութենէն խնդրած էր, բայց այդ առթիւ ալ ընտրելիին Սսոյ միաբան ըլլալը, ընտրողական գործողութեան ձեւերը, ընտրութիւնը վարելու իրաւասութիւնը, նոր եւ միջանկեալ խնդիրներու առիթ կ՚ընծայէին, երբ ընտրութեան գործերը վարելու համար պատրիարքական պատուիրակի մը առաքումը կ՚որոշուէր, եւ այս պաշտօնին կը կոչուէր Երուսաղէմի կաթողիկէին փակակալ կամ աթոռին լուսարարապետ Սահակ եպիսկոպոս Խապայեան իբրեւ եկեղեցական իրաւանց նախանձաւոր, կարգաց եւ կանոնաց հմուտ, եւ ակնառութենէ եւ տեղական տեսակէտներէ զերծ անձնաւորութիւն: Խապայեան եպիսկոպոս, Երուսաղէմի համար կարեւորութիւն ունեցող Աւագ Տօներու եւ Աստուածայայտնութեան հանդէսներուն առթիւ իր պաշտօնին պահանջները լրացնելով Երուսաղէմէ մեկնեցաւ եւ Կիլիկիա հասաւ 1900 տարւոյ փետրուարի առաջին օրերը ( ՕՄԱ. 68): Երուսաղէմի աթոռին աւանդական սովորութիւններէն մին ալ լուսարարապետներուն աթոռէն չհեռանալու պայմանն էր, սակայն Յարութիւն պատրիարք բնաւ այդ կէտը դիտողութեան նիւթ չըրաւ, ազգային գործին կարեւորութիւնը յարգելով, արդէն ինքն ալ 1892-ին Խապայեան լուսարարապետը Էջմիածինի ընտրութեան պատգամաւոր յղած էր (§ 2969):

3017. ԸՆՏՐՈՒԹԵԱՆ ՓՈՐՁ ՄԸ

Երբ պատրիարքարան ամէն դժուարութիւնները լուծած եւ գործը իրականացման ճամբուն վրայ դրած կը կարծէր, յանկարծ փետրուար 14-ին լուր կ՚առնէր, թէ Ատանայի կուսակալը նախարարութենէ առած հրահանգին համեմատ, Կ. Պոլիսէ յատուկ յղուած կրօնից տեսչութեան օգնականին աջակցութեամբ, եւ պատրիարքական պատուիրակին ներկայութիւնն ալ չսեպելով, ուղղակի Բէքմէզճեան տեղապահին հրամայած է ընտրողական ժողովը գումարել, եւ իր նախագահութեամբ ընտրութիւն կատարել տալ, եւ տեղապահն ալ ընդդիմանալ չկրնալով` շրջաբերական հրաւիրագիրներ յղած է, որ ընտրողներ մարտ 10-ին Ատանա հաւաքուին ընտրութիւն կատարելու: Կուսակալին հրամանը կը պարունակէր նաեւ նախապէս ընտրելեաց ցանկ կազմել, ցանկը արդարութեան եւ կրօնից նախարարութեան հաղորդել, եւ ցանկին զեղչուած դառնալէն ետքը ընտրութիւնը լրացնել եւ նախարարութեան յղել, եւ Կ. Պոլսոյ պատրիարքութենէն անկախաբար գործ աւարտել: Պատրիարք եւ վարչութիւն իսկոյն սաստիկ հրամաններ յղեցին Կիլիկիոյ գլխաւոր տեղերը, պատրիարքարանի հրահանգներուն համեմատ գործել, եւ առանց պատուիրակի նախագահութեան ընտրութիւն չկատարել, միանգամայն կառավարութեան մօտ դիմում ու բողոք մատուցին, եւ հետզհետէ սաստկացուցին. զի կենսական խնդիր էր պատրիարքութեան ազգապետական գրութիւնը խախտել, հայ ազգութիւնը երկուքի բաժնել, եւ Կիլիկիոյ համար նոր հայ ազգութիւն մը կազմել, ինչ որ Քէֆսիզեանի երազներէն մին եղած էր, բայց չէր յաջողած: Օրմանեան համարձակ կը յայտարարէր թէ ինքն բովանդակ Թուրքիոյ հայութեան պատրիարք ընտրուած ըլլալով, չէր կրնար յանձն առնուլ անոր մի մասին իր պատրիարքութենէն զատուիլը, եւ ազատութիւն կը զգար կիսուած հայութեան պատրիարք չմնալու: Ժամանակը նեղ էր, պատրիարք գործը կը փութացնէր, մինչ կառավարութիւնը ժամավաճառութեան ձեւեր կը բռնէր պատրիարքարանը լրացեալ իրողութեան դիմաց դնելու համար: Որչափ ալ Խապայեան պատուիրակ օրինաւորութեան պաշտպան կը կանգնէր, Բէքմէզճեան տեղապահն ալ պատրիարքարանի իրաւանց եւ հրահանգաց համակերպելու պատրաստականութիւն կը ցուցնէր, Կիլիկեցիներն ալ եւ գլխաւորապէս Ատանայի գլխաւորներն ու ժողովուրդը կեդրոնական պատրիարքարանէն զատուելու կամք չունէին, բայց խիթալի էր կառավարութեան բռնադատութեամբ աղիկամի գործողութեան մը կատարուիլը, ուստի վերջին պահուն մարտ 8-ին Ատանայի գումարման համար որոշուած օրէն երկու օր առաջ Օրմանեանի հրաժարագիրէն միայն հինգուկէս ամիս ետքը, միշտ միեւնոյն պայմանական ոճով եւ պատրիարքութեան կիսուելուն վրայ հիմնուած: Ինչ որ իբր կասկած կը յայտնուէր, իրօք ալ կը փորձուէր կուսակալին եւ յատուկ պաշտօնէին կողմէն. տեղապահը եւ պատուիրակը համաձայն էին առանց պատրիարքարանի հրահանգին ժողով չգումարել եւ ընտրութիւն չկատարել, բայց ստիպողական բռնադատութեան առջեւ կը զիջանէին ժողովի բացում միայն կատարել, ուր կուսակալը հեռագրական հրաման մը կը հաղորդէր, ընտրութեան վրայ կը խօսէր բայց գործը անորոշ թողլով կը մեկնէր, իրեն կը յաջորդէր կրօնից օգնականը եւ նախագահական աթոռը անցնելով անմիջապէս ընտրութեան կը ստիպէր: Պատուիրակը բացարձակ կերպով ժողովին կը հաղորդէր թէ կուսակալին հետ տարբեր կերպով պայմանաւորուած են, եւ օգնականին առաջարկը անոր հակառակ է: Ինքը կը մեկնի, եւ երբ ժողովականներուն քուէարկելու հրամանը կը կրկնուի օգնականէն, հաւաքուած ընտրողները, մեծաւ մասամբ Ատանացիներ, թէպէտ գաւառներու ներկայացուցիչներ, միայն պատուիրակին նախագահութեամբ ժողովին մէջ քուէ տալու արտօնութիւն ունենալնին մի առ մի կը յայտարարեն, եւ այսպէս ընտրական գործողութիւնը պարապի կ՚ելլայ, եւ պատրիարքարանի շրջաբերական հրահանգը կ՚արդարանայ, Ատանացւոց ցոյց տուած արիասիրտ ընդդիմութեամբ: Անշուշտ պատրիարքի հրաժարականն ալ իր ազդեցութիւնն ունեցած էր, զի կառավարութիւնը անմիջական կերպով հրաժարականը ետ առնելու ստիպումներու սկսած էր, եւ հրաժարագիրը ետ դարձուցած, զոր Օրմանեան կրկին կը յղէր, եւ մինչեւ 15 օր շարունակ յետ եւ յառաջ կը բերուէր ու կը տարուէր, մինչեւ որ վերջին անգամ մարտ 25-ին դարձեալ ղրկուելուն վրայ նախարարութեան մօտ կը մնար: Պատրիարքական հրաժարականը աւելի ոյժ կ՚առնէր վարչութեան համեմատութեամբը, որ մարտ 10-ին իր նիստերը կը դադրեցնէր. իսկ Ատանայի ժողովը մարտ 10-էն ապրիլ 3-ի կը յետաձգուէր, բայց գումարել իսկ չէր փորձուէր, եւ այսպէս ինքնիրեն կը լքուէր առանց պատրիարքարանի Կիլիկիոյ մէջ ընտրութիւն կատարել տալու փորձը: Օրմանեան իր հրաժարագիրին մէջ խառնած էր առաջին հրաժարականին ժամանակ տրուած խոստումներուն մեծաւ մասամբ անգործադիր մնացած ըլլալը, եւ աւելի ընդարձակութիւն տուած էր բողոքներուն. ուստի պատրիարքին հետ բանակցութիւնները սկսան մարտ 20-ին, նախապէս արդարութեան եւ կրօնից նախարարին հետ, եւ մայիս 2-ին ներքին գործոց նախարարին հետ, առանց յիշելու մասնաւոր պատգամաւորները, եւ նոյն իսկ կայսերական հրամանով Տատեանի եւ Նորատունկեանի բերնով հաղորդուած յորդորները, որոնց Օրմանեան միշտ կը դիմադրէր պնդելով թէ չի կրնար ազգային հիմնական կազմակերպութեան հակառակ որ եւ է նոր ձեւ ընդունիլ, եւ այնպիսի պայմանի մը գործակցիլ որ հայ ազգութիւնը երկփեղկելու, եւ տարբեր ազգութեանց բաժնելու նպատակն ունէր: Վերջապէս ապրիլ 13-ին կառավարութիւնը առանց ազգային միջամտութեան ընտրել տալու միտքէն հրաժարիլ յայտարարեց: Սակայն Օրմանեան տակաւին հրաժարականին վրայ կը պնդէր սպասելով որ նախապէս խոստացուած բայց լիապէս չգործադրուած կէտերն ալ պարզուին եւ լրանան, մինչեւ որ մայիս 11-ին արքունեաց առաջին քարտուղարը Տատեանի ընկերակցութեամբ երկար ժամերով եւ ամէն վստահութիւն ներշնչելով կը բռնադատէր պաշտօնը վերստանձնել: Մայիս 11-ի տեսակցութեան տեղեկութիւնները 12-ին Տատեան վարչական ժողովին կը հաղորդէր, խոստումներուն ոյժը կը բացատրէր, եւ ժողովին ընդունիլ կու տար իր գործունէութիւնը շարունակել եւ Օրմանեանն ալ գործոց գլուխը դարձնել: Այդ որոշումը 13-ին պատրիարքին կը հաղորդուէր, որ այլեւս ներքին եւ արտաքին համակամութեան առջեւ զիջանիլ կը ստիպուէր, միայն ընդհատ կերպով պատրիարքարան գալ յանձն կ՚առնէր, իսկ եկեղեցիներ եւ այլուր երեւնալէ կը զգուշանար մինչեւ յուլիսի վերջը ամբողջական գործադրութեան սպասելով: Կառավարութիւնը մայիս 22-ին զինուորական անվճար տուրքերուն մի մասը կը ներէր, եւ մի մասին ալ յապաղում կը շնորհէր, իսկ 28-ին ինչ ինչ ուրիշ կարգադրութիւններ կը հաղորդէր, զոր օրինակ երթեւեկի սեղմումներէն մաս մը եւս կը դադրեցնէր գործառնութեանց եւ զբաղմանց ընդլայնում կու տար, կարօտելոց նպաստ կը պարգեւէր, բայց պատրիարքը չէր դադարէր պահանջել քաղաքական սովորական իրաւանց կատարեալ վայելումը եւ ամէն արգելքներու բարձումը:

3018. ԱՊԱՐԴԻՒՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆ

Կիլիկիոյ ընտրութեան դառնալով երբոր կառավարութիւնը առանց պատրիարքարանի միջամտութեան ընտրութիւն ընելու միտքէն կը հրաժարէր, պայման կը դնէր ընտրելեաց ցանկին ներկայացման եւ զեղչման ձեւը, ինչ որ նոր բանակցութեանց դուռ կը բանար եւ գործը կ՚երկարէր: Խապայեան պատուիրակ որ իր գործունէութիւնը արգիլուած կը տեսնէր, ինն ամիսներ Կիլիկիա մնալէն ետքը 1900, նոյեմբերին Երուսաղէմ կը դառնար, ուր իր լուսարարապետական պաշտօնը զինքն կը կոչէր ուխտաւորութեանց եւ տօնախմբութեանց միջոցին, նորէն դառնալու մտադրութեամբ երբոր դժուարութիւնք հարթուին: Կառավարութեան առաջարկած պայմանէն ծագող խնդիրն ալ աւելի կ՚երկարէր, զի այս մասին կրօնական ժողովն ալ վերապահութեամբ կը մնար եւ ընտրելեաց ցուցակը ներկայելու չէր հաւաներ, որով կրօնականի եւ քաղաքականի միջեւ վիճաբանութիւնները շարունակեցին գրեթէ վեց ամիս ամբողջ, մինչեւ որ կրօնականն ալ յանձն առաւ տեղի տալ: Քաղաքականի կողմէ իբրեւ փաստ կը գործածուէին սահմանադրութեան մէջ Կիլիկիոյ մասին ձեւ մը օրինադրուած չըլլալը, ընտրելեաց ցանկին ներկայացումն Յունաց սահմանադրութեան մէջ պարունակուած եւ հայկաթոլիկներէն ընդունուած ըլլալը, նախապէս զեղչման ձեւին վերջէն մերժման ձեւին վրայ շատ տեսակէտներով նախադասելի ըլլալը, կառավարութեան որեւէ կերպով ընտրութեանց միջամտելը պետական ընկալեալ իրաւունք ըլլալը, աւելորդ պնդումներով Կիլիկիոյ աթոռը անտէրունչ թողուելուն վնասակար նկատուիլը, ռուսական կառավարութեան կողմէ Մայրաթոռին վրայ փորձուած սեղմումներուն Կիլիկիոյ աթոռին դատարկութիւնը վերջացնելու հարկը զգացնելը, եւ ասոնց ամէնուն վրայ Մայրաթոռոյ հայրապետ Խրիմեանի կողմէ եկած յայտնի յորդորականը, որպէսզի ցուցակի ներկայացման խնդիրին կարեւորութիւն չտալով օր առաջ Կիլիկիոյ աթոռին վրայ կաթողիկոս մը հաստատուի: Այդ ամէն տեսութիւններ երկար ծեծուելով` վերջապէս խառն ժողովը համաձայնութեան յորդորեցին, եւ 1900 դեկտեմբեր 1-ի նիստին մէջ կրօնականն ալ քաղաքականի համաձայնելով ընտրելեաց ցանկը ներկայացնելու եւ ընտրելեաց զեղչը յանձն առնելու որոշումը տրուեցաւ: Այդ խնդիրին վերբերմամբ անցած ժամանակը նկատի առնուած ատեն չի կրնար երբեք ըսուիլ թէ վարչութիւնը թուլութեամբ կամ անմտադրութեամբ գործ մը կատարած ըլլայ, այլ թէ իսկական անհրաժեշտ պահանջի մը առջեւ զիջանելու պարտաւորուած է. ինչ որ իր օրինական արդարացումն ալ է: Օրմանեան ալ բաւական սեպեց որ իր ընդդիմութեամբ եւ հրաժարականով ազգային բաժանման առջեւն առնել յաջողեցաւ, համոզուած ըլլալով որ հրաժարականներ կրնան միայն պատահական խնդիր մը կարգադրել, թէպէտ ընդհանուր կացութիւնը հիմնապէս բարւոքելու արդիւնքը չունենան: Իսկ ընտրելեաց ցանկին ներկայացման կէտը նկատեց լոկ իբրեւ պետական ձեւակերպութեան մը փոփոխութիւն, եւ ոչ նորինորոյ պետական միջամտութիւն ստեղծելու առիթ, եւ գուցէ ալ ցանկին առաջուց զեղչումը ապագայ մերժումին նախադասելի իսկ նկատելով որ, ինչպէս կառավարութեան կողմէն ալ կը դիտուէր, աւելի դիւրին եւ աւելի պատուաւոր է կերպով մը ներս չառնել, քան թէ ներս առնելէն ետքը դուրս հանել: Երբոր ամէն միջանկեալ խնդիրներ հարթուեցան, Խապայեան պատուիրակ հրաւիրուեցաւ Կիլիկիա դառնալ, ուր հասաւ 1901 օգոստոսի մէջ, Երուսաղէմի տօներուն պէտքերը իբր լուսարարապետ աւարտելէն ետքը, եւ սկսաւ զբաղիլ ժողովի կազմութեամբ, պատգամաւորներու ընտրութեամբ, եւ նոյն իսկ ժողովի նախագահութեամբ, եւս եւ կուսակալին ներկայութեան եւ դիրքին խնդիրով: Այդ գործողութիւնները ընտրողական ժողովին գումարումը յետաձգեցին մինչեւ 1901 հոկտեմբեր 20, որուն մէջ ընտրելեաց վեցանուն ցանկը կազմուեցաւ: Գլուխը կը գտնուէին երկու Երուսաղէմի եպիսկոպոսները Սահակ Խապայեան եւ Գէորգ Երէցեան 50 եւ 48 քուէով 54 քուէարկուներու վրայ, կը յաջորդէին երեք Կ. Պոլսեցի եպիսկոպոսներ Վահրամ Մանկունի եւ Հմայեակ Դիմաքսեան եւ Գրիգորիս Յովհաննէսեան 45, 44 եւ 30 քուէներով, վեցերորդ անունը Օրմանեան պատրիարքին էր 28 քուէով (01. ԲԻԶ. 1543): Օրմանեանի անունին յատուկ նշանակութիւն տրուած էր. զի զրոյց մը հռչակուած էր իբր թէ հետամուտ էր պատրիարք մնալով կաթողիկոս ընտրուիլ, եւ Կիլիկիոյ ու Կ. Պոլսոյ աթոռները միացնել. միտք մը որ անգամ մը Տատեանի բերնէն լսուած էր, իսկ Օրմանեան ժողովի մէջ յայտարարած էր թէ այդ ենթադրութեան մէջ Հայ եկեղեցւոյ նուիրապետական կարգաց խանգարում յառաջ կու գար, զոր ոչ ինքն յանձն կ՚առնէր եւ ոչ ուրիշի մը կը ներէր ընել: Բայց ինչ ալ ըլլար այդ մասին կատարուած անցուդարձը, բնաւ ենթադրելի չէր Օրմանեանի ընտրուիլը, եւ կառավարութիւնն ալ առաջ անոր անունն էր զեղչած, արդէն պաշտօնի վրայ գտնուելուն պատճառով, եւ ապա միահաղոյն զեղչած էր երեք Կ. Պոլսոյ եպիսկոպոսները, թէպէտ երկուքը կրօնական ժողովոյ ատենապետներն էին, եւ թողած էր միայն երկու Երուսաղէմի եպիսկոպոսները: Այդ որոշման համար ալ ամիս մը հարկ եղած էր, զի միայն նոյեմբեր 23-ին պաշտօնական կերպով հաղորդուեցաւ (01. ԲԻԶ. 1571): Այս կերպով Կիլիկիոյ ընտրողական ժողովին շրջանակը շատ ամփոփուած էր, եւ հաւանականագոյն կը կարծուէր Խապայեանի նախադասուիլը, եւ այս էր պատրիարքին եւ վարչութեան ալ միտքը, եւ այդպէս կ՚ըմբռնուէր ընտրողներուն ալ դիտումը, որոնք մօտէն գործի վրայ տեսած էին զայն, մինչ իրենց համար բոլորովին անծանօթ մըն էր Երէցեանը: Սակայն հակառակ այդ նախատեսութեան` նոյեմբեր 29-ի գումարման մէջ Երէցեանի կը վիճակէր 32 քուէներու առաւելութիւնը, մինչ Խապայեան կը մնար 27 քուէով, թէպէտ վեցանուն ցանկին մէջ Խապայեանի քուէները աւելի էին Երէցեանի քուէներէն (01. ԲԻԶ. 1577): Չենք կրնար ճշդել թէ ընտրողաց կողմէն Խապայեանի մասին կասկածի մը, կամ թէ Խապայեանի կողմէն իր հին ընկերակցին եւ մտերիմին դիրք մը պատրաստելու բաղձանքին հետեւանքն էր այդ ընտրութիւնը: Ստոյգ է որ Խապայեան ընտրութենէ խուսափելով Երէցեանի վրայ հրաւիրած է ընտրողաց քուէները (01. ԲԻԶ. 1587), բայց կը յիշուի նաեւ որ նոյն օրեր Կ. Պոլիսէ եկող Ատանացի մը, մայրաքաղաքի մեծամեծներէն ոմանց թելադրութեամբ, Երէցեանը յարմարագոյն եւ կարողագոյն ցուցած է, եւ այսպէս գոյացած է 5 քուէից առաւելութիւնը:

3019. ԸՆՏՐՈՒԹԵԱՆ ՇՈՒՐՋԸ

Երէցեան Գէորգ եպիսկոպոսին ընտրուելուն լուրը անակնկալ մը եղաւ մայրաքաղաքի մէջ, բայց որովհետեւ կատարուած գործողութիւն մըն էր եւ Երէցեանի անձն ալ բաւական յարգ ու վարկ կը վայելէր հասարակութեան մէջ, համակրութեամբ ողջունուեցաւ, շնորհաւորութիւններ ամէն կողմէ յաճախեցին, եւ ինքն ալ մտադիւր ընդունեցաւ իրեն հանդէպ յայտնուած պատուաւոր ցոյցերը, թէպէտ անոնց մէջ լաւ մաս մը ունէր գործին ըստ ինքեան կարեւորութիւնը. զի 1895 նոյեմբեր 15-ին դատարկացած Կիլիկիոյ աթոռը վեց տարի ետքը 1901 նոյեմբեր 29-ին աթոռակալ մը պիտի ունենար, բաւական դժուարութիւններէ եւ բազմադիմի խնդիրներէ անցնելէն ետքը. սակայն դժբախտաբար այս պարագային ալ ձեռնունայն պիտի ելլէր Կիլիկեան աթոռը: Նոյեմբեր 29-էն մինչեւ դեկտեմբեր 13, երկու շաբաթ ամբողջ, Երէցեան ընդդիմութեան նշան չցուցուց, ինքզինքը կատարուած գործողութեան հանդէպ տեսաւ, թէպէտ այցելուներուն կը յիշեցնէր գործին դժուարութիւնը, պէտքերու շատութիւնը, կացութեան անորոշութիւնը, եւ յարաբերութեանց շփոթութիւնը, ինչ որ ամէն նոր պաշտօնի կանչուողներուն սովորական խօսքերն են: Օրմանեանի հետ ստէպ տեսակցութիւններ կ՚ունենար, եւ միասին կը խորհրդակցէին թէ ի՞նչ ճամբով, ո՞ր ժամանակ, ի՞նչ պայմաններով յարմար էր ուղեւորիլ, ո՞ր անձեր կրնային գործածուիլ, ի՞նչ միջոցներ պէտք էին, ի՞նչ կազմակերպութիւն պէտք էր հաստատել, ի՞նչ յարաբերութիւններ մշակել (01. ԲԻԶ. 1556). նմանապէս պատրիարքարանի դիւանապետներէն ալ կարեւոր տեղեկութիւններ քաղելու կը հետեւէր (01. ԲԻԶ. 1581), եւ այս ամէնը ընտրութեան համակերպելուն նշաններն էին, թէպէտ պաշտօնական յայտարարութիւնը կը վերապահէր տեղեկագիրին հասնելուն: Ընդհանուր համոզում գոյացած էր թէ պաշտօնը պիտի ստանձնէ, ուստի զարմացմամբ լսուեցաւ դեկտեմբեր 13-ին յղած հրաժարագիրը, որ վարչական ժողովի ներկայացաւ (01. ԲԻԶ. 1588), եւ 14-ին պատասխանուեցաւ անընդունելի լինելը յայտնելով, նա ալ ի պատասխանի հրաժարականը կրկնեց դեկտեմբեր 20-ին, բայց Ամանորի եւ Ծննդեան տօնական օրերէն ետքը 1902 յունուար 9-ին կը պատասխանէր պատրիարքը շատ երկար գրութեամբ մը, մի առ մի ցրելով յիշուած կամ ենթադրուած պատճառները. իսկ վարչութիւնը յունուար 18-ին միայն կրնար այս խնդիրով զբաղիլ, արգիլուելով տօնական օրերէն զատ պատրիարքին տիրամօր յունուար 14-ին վախճանելէն: Վարչութիւնն ալ հրաժարականը մերժելով պատճառներուն մասին բացատրութեան կը սպասէր (02. ԲԻԶ. 1617), եւ Երէցեան երկարօրէն կը պատասխանէր յունուար 21-ին պատճառելով թէ 17-ին միայն ստացած է պատրիարքին գիրը: Օրմանեան կատարուած ընտրութեան համակերպելու պէտքը պնդած էր ամէն տեսակէտներէ. եկեղեցական կոչումէն, եպիսկոպոսական աստիճանէն, Կիլիկիոյ պահանջէն, յայտնուած գոհունակութենէն, նոր ընտրութեան դժուարութենէն, հանրային տպաւորութենէն, սկիզբէն ցուցած համակերպութենէն, եւ ընդհանուր գործին համար անձնական զոհողութեան պարտաւորութենէն, յիշեցնելով Խրիմեան կաթողիկոսին ալ այդ մասին համամտութիւնը: Իսկ Երէցեան իր պաշտպանութեան համար յառաջ կը բերէր կանխաւ Խապայեան պատուիրակին ընտրելիութենէ հրաժարելու համար գրած գիրը, ուսկից պատրիարքարան տեղեկութիւն չունէր, եւ պատուիրակն ալ զայն իբրեւ չեղեալ նկատեր էր. զի երկանուն ցանկէն առաջ էր գրուած, թող որ ամէն գործողութենէ առաջ ինքնաբերաբար ընտրելիութենէ հրաժարիլը, սովորաբար իր անունը միտք ձգելու կերպ մը ճանչցուած է: Երէցեան կը յիշեցնէր եւս Երուսաղէմի միաբան եւ պաշտօնեայ ըլլալը, որ երբեք չէր արգիլեր ընդարձակագոյն պաշտօնի կոչուիլը, եւ Յարութիւն պատրիարք շնորհաւորողներուն առաջիններէն եղած էր: Կ՚ակնարկէր Կիլիկիոյ աթոռին յարաբերութեանց անորոշ ըլլալուն, որուն մասին Օրմանեան արդէն ըսած էր թէ այս կէտը յարմարագոյն էր կարգաւորել երբ աթոռին տիրանար: Երէցեան կը յիշէր նաեւ թէ անհիմն դարձուածներ տեղի ունեցած ըլլան ընտրողական ժողովի գործողութեանց մէջ, որպիսի ինչ ոչ խօսուած էր եւ ոչ գրուած: Հաստատութիւնը ոչ վարչական այլ երեսփոխանական ժողովէն կը սպասէր, չյիշելով որ նոյն իսկ Ալէաթճեանի հաստատութիւնը եւ այս ընտրութեան նախընթաց գործերը վարչութեամբ կատարուած էին: Իբրեւ փաստ կ՚ուզէր գործածել անգամ մը Օրմանեանի իր համակերպելու պարտաւորութեան մասին խստիւ խօսած ըլլալը (01. ԲԻԶ. 1590), ինչ ո'չ միայն աննշանակ պարագայ մըն էր, այլեւ Օրմանեան` իբրեւ ազգային շահուց պաշտօնեայ` ստիպելը իրեն պաշտօնական պարտաւորութիւն կը ճանչնար: Երէցեան կը յայտարարէր եւս թէ իրեն ծանր եկած է իր հրաժարման մասին այլ ընդ այլոյ զրոյցներ խօսուիլը, որուն դարմանը սակայն հրաժարականին վրայ չպնդելն էր, եւ ոչ թէ պնդելով զրոյցները զօրացնել: Իբրեւ արդարացում կը յիշեցնէր Բարթողիմէոս Կապուտիկեանի, Պօղոս Թաքթաքեանի եւ Ներսէս Վարժապետեանի Էջմիածնի ընտրութենէն եւ Մելքիսեդեկ Մուրատեանի Կիլիկիոյ ընտրելիութենէն հրաժարիլը: Սակայն Կապուտիկեան հակառակութեան առջեւ տեղի տալով քաշուած էր (§ 2226), Թաքթաքեան ընտրուած չէր որ հրաժարէր: Վարժապետեան մահացու հիւանդութեամբ կը տառապէր, իսկ Մուրատեան կրցեր էր կանուխէն ընտրողները համոզել, ինչ որ ինքն ալ կրնար ըրած ըլլալ եթէ իր ընտրութենէն իսկապէս հրաժարիլ կ՚ուզէր. մինչ իր անունը իր բարեկամներէն թելադրուած էր եւ իր գիրը իր բարեկամին յղուած մտերմական յայտարարութիւն մըն էր: Մանաւանդ ընտրութիւնը լսելէն ետքը փոխանակ իսկոյն միտքը յայտնելու, եթէ կանուխէն հաստատուած էր, երկու շաբաթ պատուոյ ցոյցերը հաճութեամբ ընդունած էր եւ պատրաստութեան պարագաներն ու պայմանները ուսումնասիրած: Զանց կ՚ընենք անկարողութեան եւ դժուարութեանց պատճառանքները, որոնք իբրեւ քաղաքավարական արտայայտութիւն կը կրկնուին ամէն ընտրեալներէ եւ անուանեալներէ: Վարչութիւնը յունուար 25-ին հրաժարականի գործով զբաղեցաւ, իր անդամակիցներուն բանիւ եւ գրով ըրած դիմումները լսեց, եւ Երէցեանի վերջնապէս պնդելուն վրայ համոզում գոյացուց, սակայն դարձեալ իր որոշումը յետաձգեց (02. ԲԻԶ. 1623), եւ հուսկ յետոյ ժամավաճառութեան վերջ տալու համար փետրուար 1-ի նիստին մէջ, երկամսեայ աշխատութիւնը բաւական սեպելով, որոշեց պնդումները դադրեցնել եւ նոր ընտրութեամբ զբաղիլ (02. ԲԻԶ. 1630): Իսկ Երէցեան, Օրմանեանի եւ իր նամակներուն պատճէնները ներփակելով, Խրիմեանէ ստացած յունուար 10-ի նամակին կը պատասխանէ յունուար 29-ին` աւելի ընտրողական ժողովոյ գործին վրայ ծանրանալով ( ՆՄԿ. ), եւ Օրմանեանի ստիպումը մեղադրելով, որոնց առաջինը լոկ երեւակայական էր, եւ երկրորդը պաշտօնական գործ էր: Հարկաւ նոյն եղած էր Խրիմեանի ալ տպաւորութիւնը, որ Երէցեանի նամակին պատասխանել իսկ չուզեց: Երէցեանի հրաժարականին վրայ կազմուած ընդհանուր կարծիքը այն տեսութեան յանգեցաւ, թէ նա թէպէտ սկիզբէն փառքի տեսակէտէն շլացաւ, բայց վերջէն իր վրայ աւելի ազդեցին քաղքենի կենաց եւ ընտանեկան յարաբերութեանց տեսակէտները, որոնց շատ մօտ էր իր կենցաղը, մանաւանդ որ շատ մօտ կը տեսնէր Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան հասնիլը, ուսկից անշուշտ օր մը չէ օր մը, այն ալ ոչ հեռաւոր ապագայի մէջ, Օրմանեան պիտի ստիպուէր քաշուիլ: Այդ մեկնութեանց առիթ տուած են իր բերնէն սպրդած ինչ ինչ բացատրութիւններ եւ Օրմանեանի վրայ խօսած մեղադրանքը, թէ կ՚ուզէ զինքն հեռացնել հզօր մրցակիցէ մը ազատելու համար: Սակայն իր հրաժարականը ոչ բախտ եւ ոչ յաջողութիւն եղան իրեն համար, անձնադիւրութեան զակատեալ ըլլալու գաղափարը հաստատել տուաւ իր վրան, իր պիտակ պատճառաբանութիւնները խստիւ քննադատուեցան, եւ այն օրէն սկսաւ վայելած յարգն ու վարկն ալ նուազել, եւ անձնական պատիւն ալ մթագնելու երես բռնեց:

3020. ՎԵՐՋՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆ

Թէպէտ ժամանակակից ուրիշ կարեւոր եղելութիւններ ունինք պատմելու, սակայն յարմարագոյն կը սեպենք նախապէս Կիլիկիոյ ընտրութեան պատմութիւնը աւարտել. զի գործողութեանց ընթացքն ու նշանակութիւնը աւելի լաւ կը լուսաբանուին իրենց ամբողջութեան մէջ: Խապայեան պատուիրակ հազիւ թէ ընտրողական գործողութիւնը աւարտեց 1901 նոյեմբեր 29-ին եւ տեղեկագիրը ճամբայ հանեց, իսկոյն Երուսաղէմ դառնալու ձեռնարկեց, ուր կը կոչէին զինքն ոչ միայն ուխտաւորական եւ տօնական օրերը, այլեւ Յարութիւն պատրիարքի տկարանալուն լուրերը, ուստի շուտով մեկնեցաւ դեկտեմբեր 4-ին (01. ԲԻԶ. 1580): Կիլիկեցիք իրենց աթոռին գործը լրացուցած ըլլալու գոհունակութեամբ անոր պաշտօնական գործադրութեանը կ՚ակնկալէին, եւ երբ Երէցեանի հրաժարականը լսեցին յուսադրութեամբ կը սպասէին պատրիարքարանի պնդումներուն յաջողելուն, եւ երբ 1902 փետրուար 1-էն ետքը այս կողմէ ալ յուսախաբ մնացին, նոր քայլ մը չառին, միշտ Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանէն չբաժնուելու անկեղծ մտադրութեամբ, զոր անդստին Քէֆսիզեանի ժամանակէն այնչափ հաստատամտութեամբ յայտնած էին, համոզուած ըլլալով թէ Կիլիկիա ինքնիրեն չէր կրնար ունենալ այն ոյժը, զոր կրնայ իրեն ընձեռել ազգային կեդրոնին հետ միաւորութիւնը: Այդ մասին հարկ կը սեպենք յատկապէս յիշատակել Ատանացիները, որոնք իսկապէս Կիլիկիոյ մայրաքաղաքացիները կը համարուին, եւ բոլոր Կիլիկեցւոց առաջնորդելու առաւելութիւնը կը վայելեն: Իսկ պատրիարքարանը հակադրուեցաւ ընտրութեան ապարդիւն ելքը պաշտօնապէս կառավարութեան հաղորդել, եւ նոր ընտրութեան համար պէտք եղած թոյլտուութիւնը խնդրել: Միւս կողմէն նոր պատուիրակի մը ընտրութեան հետեւեցաւ, զի հնար չէր այլեւս Խապայեան եպիսկոպոսը գործի հրաւիրել, եւ այդ պաշտօնին յարմարագոյն դատեց Ճանիկի առաջնորդ Փափազեան Յակոբ-Աշոտ եպիսկոպոսը եւ պաշտօնապէս որոշեց փետրուար 12-ին (02. ԲԻԶ. 1641): Թէպէտ ընտրեալը հաճեցաւ, սակայն Ճանիկի վարչութեան ցուցած դժկամակութեան եւ վիճակային գործերու ստիպողականութեան վրայ, մայիս 15-ին որոշուեցաւ ուրիշ մը ընտրել (02. ԲԻԶ. 1712), եւ 22-ին ընտրուեցաւ Պիլէճիկի առաջնորդ Կէօմրիւքճեան Մովսէս եպիսկոպոսը, եւ իր հաւանութիւնն ալ ստացուեցաւ 31-ին յատուկ յիշատակագիրով կառավարութենէն խնդրուեցան պաշտօնական գիրերը (02. ԲԻԶ. 1718, 1726): Նոյն միջոցին թէպէտ իբր գործը փութացնելու միջոց Կիլիկիոյ տեղապահին բերնով խնդրուեցաւ Երէցեանէ միայն 5 քուէ պակաս ստացող Խապայեանը կաթողիկոսութեան կոչելու, սակայն ոչ մի կանոնական պայման չէր կրնար արդարացնել այդ տեսակ անուանում մը (02. ԲԻԶ. 1642): Բայց յայտնի տեսնուեցաւ թէ Կիլիկեցւոց միտքը այլեւս Խապայեան անձին վրայ հաստատուած է. հարկաւ զղջացած ալ էին առաջին ընտրութեան մէջ ոմանց թելադրութեամբ իրենց նախնական միտքէն շեղած ըլլալնուն վրայ, զոր յայտնած էին վեցանուն ցանկին գլուխը գրեթէ միաձայնութեամբ Խապայեանի անունը դնելով: Պաշտօնական ձեւակերպութիւնները եւ Կէօմրիւքճեանի ուղեւորութեան պատրաստութիւնները ամիսէ աւելի տեւեցին, եւ վերջապէս պատուիրակը յուլիս 10-ին վարչութեան ներկայանալով եւ պաշտօնական գիրերը ու անպաշտօն հրահանգները ստանալով անմիջապէս մեկնեցաւ (02. ԲԻԶ. 1760), եւ Ատանա հասնելով գործի ձեռնարկեց: Բէքմէզճեան տեղապահ դարձեալ իբր գործը դիւրացնելու միջոց, պատրիարքարանէ կը խնդրէր ընտրելեաց ցուցակը, որուն պատրիարքը ուրիշ պատասխան չէր կրնար տալ, բայց եթէ ընտրելիները ընտրող ժողովէն պէտք է որոշուի (02. ԲԻԶ. 1805), թէպէտ գաղտնիք չէր կեդրոնին միտքն ալ Խապայեանի վրայ հաստատուած ըլլալը: Պատուիրակը սեպտեմբեր 5-ին կը ծանուցանէր ընտրողական ժողովին կազմութիւնը 20 եկեղեցական եւ 42 աշխարհական բովանդակ 62 անդամներով որոշուած, եւ պատգամաւորներուն ընտրուած ըլլալը, եւ ընտրողներուն սեպտեմբեր 29-ին նիստի հրաւիրուիլը (02. ԲԻԶ. 1809): Որոշուած օրը Վարագայ Խաչին Կիրակիին, ժողովը կը բացուէր նախընթաց ընտրութեան ձեւակերպութիւններով, լոկ բացման աղօթքը ծերունի տեղապահին, իսկ բոլոր գործողութիւնները պատուիրակին վերապահելով: Կուսակալը գումարման սկիզբը ներկայանալով եւ պաշտօնական բացումը հռչակելով կը մեկնէր, եւ կուսակալութեան ընդհանուր քարտուղարը իբրեւ կառավարական հսկող կը մնար: Այն օր ներկաները 45 էին, իսկ կրկին պատգամաւորութեան իրաւունք ունեցողներն ալ համրելով 57 քուէ, ամբողջականէ միայն 5 քուէ պակաս: Նախապէս 14 յարմարագոյններու ցուցակ մը կազմուեցաւ, եւ անոր վրայ վեցանուն ցանկը քուէարկուեցաւ (02. ԲԻԶ. 1837), որուն մտան Տրդատ Պալեան 44, Ստեփանոս Յովակիմեան 42, Բարթողիմէոս Չամիչեան 40, Ներսէս Ասլանեան 39, Սահակ Խապայեան 37, եւ Մովսէս Կէօմրիւքճեան 34 քուէով. եւ ցանկը նոյն օրին հաղորդուեցաւ պատրիարքարան նախարարութեան ներկայացուելու համար (02. ԲԻԶ. 1830): Այս անգամ ալ քուէարկութեան ելքը ակնկալութեան հակառակը կը հանդիպէր, եւ Կիլիկեցիներին միտքը կը շփոթէր Խապայեանի հինգերորդ տեղը գրաւելուն վրայ, կասկածելով որ մի' գուցէ ցաւելով հրաժարիլ մտադրէ, ուստի կը սկսին յարմար միջնորդներով համակրութիւննին յայտնել եւ հրաժարելու վտանգը հեռացնել (02. ԲԻԶ. 1838): Զարմանալի է այդ ժողովներուն մէջ քուէարկութեան արդիւնքին` քուէարկուաց միտումին հակառակ ըլլալը, որ կը ցուցնէ ժողովական ձեւակերպութեանց հմուտ եւ ճարտար չըլլալնին: Հարկաւ առաջին անգամ կառավարութենէ զեղչուածներ, Օրմանեան, Յովհաննէսեան, Մանկունի, Դիմաքսեան եւ հրաժարեալ Երէցեան, այս անգամ ընտրելեաց ցանկին պիտի չմտնէին, բայց զարմանալի էր բոլորովին չխօսուածներուն առաւելագոյն քուէ ստանալը: Կեդրոնի վարչութիւնը հոկտեմբեր 1-ի նիստին մէջ ընտրելեաց ցանկը հաստատեց եւ որոշեց կառավարութեան ներկայել (02. ԲԻԶ. 1831), որ այս անգամ աւելի շուտափոյթ գտնուեցաւ, եւ շաբաթէ մը, հոկտեմբեր 9-ին, ցանկը դարձուց, ուսկից զեղչուած էին Յովակիմեանի, Ասլանեանի եւ Պալեանի անունները, եւ կը մնային միայն Չամիչեան, Խապայեան եւ Կէօմրիւքճեան: Պաշտօնագիրը հոկտեմբեր 10-ին վարչական ժողովին ներկայացուելով` հեռագրուեցաւ Ատանա (02. ԲԻԶ. 1839): Բայց Չամիչեան իսկոյն պատրիարքին ծանոյց իր վերջնականապէս ընտրելիութենէ հրաժարիլը, եւ պատրիարքն ալ փութաց նոյնհետայն հաղորդել պատուիրակին եւ տեղապահին (02. ԲԻԶ. 1840), եւ ընտրողական ժողովը հոկտեմբեր 12-ին Թարգմանչաց տօնին շաբաթ օրը, քուէարկութեան նստած պահուն, նորէն երկանուն ցանկ ունէր իր դիմաց, որոնց մէկը միշտ պատուիրակը: Կէօմրիւքճեան, որ հարկաւ ընտրողաց միտումը տեսած եւ իմացած էր, յատենի ժողովոյ յանձնարարեց իրեն համար բաւարար պատիւ համարել պատուիրակութեան պաշտօնը, Կիլիկեցւոց յարգանքը, եւ Կիլիկիոյ աթոռին պարապութեան վերջ տալու բախտաւորութիւնը, եւ ընտրողները հրաւիրեց իր անունը մէկ կողմ թողուլ եւ միաձայնութեամբ կաթողիկոս հռչակել Խապայեան Սահակ եպիսկոպոսը, որուն արժանաւորութիւնը բարձրացուց: Այս անգամ ժողովին ամբողջական 62 քուէից կազմը պատրաստ էր 45 անձանց ներկայութեամբ, որոնց ստուար մեծամասնութիւնը ատանացիներ կը կազմէին (02. ԲԻԶ. 1829): Զի վիճակներ դիւրագոյն եւ յարմարագոյն կը գտնէին Ատանայի մէջէն առնել իրենց պատգամաւորները: Ընտրութեան արդիւնքն եղաւ որ Խապայեան 62 քուէներու միաձայնութեամբ կաթողիկոս հռչակուեցաւ ի մեծ խնդութիւն եւ մխիթարութիւն բոլոր Կիլիկեցիներու, ըսենք նաեւ բոլոր Հայերու. զի բովանդակ հայութեան սեւեռեալ մտահոգութիւնը դարձած էր Կիլիկիոյ աթոռին խնդիրը եւ Կիլիկիոյ իսկական միտքը կը բացատրուէր առաջին ընտրելեաց ցանկին եւ վերջին ընտրութեան համաձայնութեամբը, եւ դժուար կ՚ըլլայ մեզ գոհացուցիչ մեկնութիւն մը տալ առաջին ընտրութեան եւ երկրորդ ցանկին տարբերութեան վրայ, որոնք ընտրութիւնը յապաղելու առիթ ընծայեցին: Ցանկերու կազմութեան մէջ դիտելու արժանի էր նաեւ որ Կիլիկեցիք եւ ոչ մի անգամ իրենց աթոռին եպիսկոպոսներէն մէկը ընտրելեաց շարքին մէջ նշանակեցին:

3021. ՍԱՀԱԿ ԽԱՊԱՅԵԱՆ

Սահակ եպիսկոպոս Խապայեան մեր ընթերցողներուն անծանօթ անձնաւորութիւն մը չէ. անոր գործունէութեան բոլոր մասերը առիթ ունեցեր ենք իրենց կարգին յիշել, չագահելով մեր գնահատումը լաւ կողմերուն, եւ չխնայելով մեր դիտողութիւնները` հարկ տեսնուած պարագաներուն մասին: Սահակ, աւազանի անունով Գաբրիէլ, ծնած էր 1849 մարտ 25-ին Խարբերդի վիճակին Եղեգիս գիւղը, որով 53ուկէս տարեկան կ՚ըլլար կաթողիկոս ընտրուած ատեն գործունէութեան եւ արդիւնաւորութեան կատարեալ հասակի տէր: Կանուխէն աշակերտած Երուսաղէմի Ժառանգաւորաց վարժարանին աւելի ուշիմ ուսանողներէն մին հանդիսացաւ, եւ երբ Գարեգին Մուրատեանի տեսչութեան ատեն ուզուեցաւ աւելի զարկ տալ վարժարանին զարգացման եւ միաբանութեան բարձրացման, Գաբրիէլ երեք ընտրեալներէն մին եղաւ, որոնք 1869-ին սարկաւագութեան աստիճանով Կ. Պոլիս յղուեցան ուսումնական կատարելագործման համար: Երկամեայ պարապմունքէ ետքը երեքը միասին Խապայեան Գաբրիէլ ու Յակոբեան Մելքոն ու Մաքսուտեան Մաքսուտ 1871-ին Երուսաղէմ դարձան, եւ իբրեւ զարգացեալ ու կատարելագործեալ, իմաստագոյն ու կարողագոյն անձեր բոլոր գործերու տիրացան, եւ տակաւին սարկաւագ` վանական բարձրագոյն դիրքերը գրաւեցին եւ Անոյշեան Գաբրիէլ վարդապետի եւ Երէցեան Գէորգ սարկաւագի հետ միանալով, հինգերու վարչական տիրապետութիւնը կազմեցին, Եսայի պատրիարք խնդամիտ հովանաւորութեան եւ հիներու յօժարակամ համակերպութեան ներքեւ, մանաւանդ 1877-ին Սահակ եւ Վահան եւ Ղեւոնդ անուններով վարդապետութեան աստիճանի բարձրանալէն ետքը (§ 2868): Հինգերուն յաջողութիւնը անհակառակ տեւեց մինչեւ 1881, երբ Յակոբեան բաժնուեցաւ, ինչպէս պատմած ենք (§ 2873), եւ չորսերը շարունակեցին իրենց դիրքը, մինչեւ որ Անոյշեան ալ զատուեցաւ, եւ այնուհետեւ երեքներու, Խապայեանի ու Մաքսուտեանի ու Երէցեանի միութիւնը կազմեց սաղիմական գործունէութեան առանցքը եւ վարչական ուղղութեան տիրապետութիւնը (03. ԲԻԶ. 1929, 1940): Այդ միութեան մէջ տարբեր էր իւրաքանչիւրին վարած դերը. զի երբ Մաքսուտեան բոլորանուէր գրաւուած էր ելեւմտական եւ դրամական գործողութիւններով, եւ Երէցեանի սիրելագոյն էին արտաքնայարդար եւ յարաբերական մասերը, Խապայեան իր գոհունակութիւնը կը գտնէր գրական աշխատութեան եւ վանական կացութեան մէջ. եւ թէպէտ երեքներուն երիցագոյնն էր, սակայն աւելի միւսներուն հետեւողն էր եւ ոչ թէ միութեան առաջնորդը: Արտաքին գործեր, վարչական յարաբերութիւններ, ելեւմտական զբաղումներ երբեք չէին զինքն հետաքրքրած. ընկերներ ալ գոհ էին անոր այդ զգացումներէն եւ աննախանձ անոր կը թողուին ուսումնապետութեան եւ եպիսկոպոսութեան պաշտօնները եւ աստիճանները (§ 2909), բաւական էր որ անոր համաձայնութիւնն եւ օժանդակութիւնը վայելէին իրենց սիրելագոյն ճիւղերուն մէջ, զորս Խապայեան անհակառակ կ՚առատաձեռնէր, եթէ ոչ ուղղակի գործակցութեամբ, գոնէ բարոյական պաշտպանութեամբ: Ահա թէ ի'նչպէս կը բացատրուի որ երբ Մաքսուտեան կը մեղադրուէր իր ելեւմտական գործունէութեան մէջ (03. ԲԻԶ. 1940), եւ Երէցեան կը զրուցուէր իր կենցաղին եւ յարաբերութեանց համար, Խապայեան չէր մեղադրուեր եւ անբասիր կը մնար հանրութեան աչքին առջեւ, չնայելով որ քաջալերիչ էր երկուքին ալ ընթացքին, առանց մասնակցելու անոնց շահուն եւ վայելքին: Խապայեանի վերջնական բարձրացման համաձայնութեամբ նպաստեցին պատրիարքին ջանքը, վարչութեան ընթացքը եւ Կիլիկեցւոց համակրանքը, որոնք թէպէտ տարբեր տեսակէտներով առաջնորդուած, սակայն համամիտ կերպով յաջողցուցին Խապայեանի կաթողիկոսութիւնը: Պատրիարքը հաստատուն կերպով համոզուած էր Կիլիկիոյ աթոռին դատարկութիւնը վերջացնելու, իսկ իր շուրջը գտնուող յառաջադէմ եպիսկոպոսներէն ոմանք պետութենէ կասկածելի ըմբռնուած, ոմանց ընթացքը իրեն անընդունելի, եւ ոմանց անգործ թուլութիւնը յայտնապէս անյաղթելի կը տեսնէր, Քէֆսիզեանի անջատական դիտումներու վտանգն ալ իսպառ հեռացնել ուզելով, Խապայեանէ աւելի ընտրելագոյն ընտրելի չէր գտնար եւ անոր վրայ սեւեռած էր իր ուշադրութիւնը: Վարչութիւնն ալ սկզբունքով համեստ, կեանքով պարկեշտ, ուղղութեամբ զգաստ, եւ յարաբերութեամբ դիւրամերձ ընտրելի մը փնտռելով, Խապայեանէ նախադասելի ուրիշ մը չէր գտներ: Իսկ Կիլիկեցիք Քէֆսիզեանի թողած եպիսկոպոսներուն ընթացքէն գայթակղած, անհամեմատ բարձրութիւն մը կը տեսնէին Խապայեան պատուիրակին վրայ եւ մտադիւր գրաւուած էին անոր մասին: Կառավարութեան կողմէն ալ անոր անունին բնաւ կասկածներ եղած չըլլալը եւ Ատանայի կուսակալին հետ համեղ յարաբերութիւնները Խապայեանի արժանաւորութեան եւ ընդունելութեան լրումը կազմեցին: Ահա տարբեր մտայնութեանց վերլուծումը եւ Կիլիկիոյ նորընտիր կաթողիկոսին մասին տիրող համոզմանց ամփոփումը, ինչպէս որ կը ներկայանար ընտրութեան վայրկեանին այլ թէ ակնկալութիւն եւ իրականութիւն ո'րչափ եւ ի'նչպէս համեմատեցան իրարու, առաջիկային կը թողունք պրպտել: Առ այժմ բաւական ըլլայ աւելցնել, որ նոյն իսկ Երուսաղէմի աթոռին եւ միաբանութեան կողմանէ ալ գոհունակութեամբ նկատուեցաւ Խապայեանի կաթողիկոսութիւնը, իբր զի անոր տկար կողմերուն ներքին գիտակցութիւնը հաճելի կը դարձնէր Երուսաղէմէ բաժնուիլը եւ հեռանալը, ու նոյն իսկ ներքնապէս համակիր եղողներն ալ ցաւ չյայտնեցին Երուսաղէմէ հեռանալուն վրայ:

3022. ՀԱՍՏԱՏՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՕԾՈՒՄ

Հոկտեմբեր 12-ի ընտրութիւնը նոյն երեկոյին լսուեցաւ Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանը, եւ շնորհաւորական հեռագիրով մը ուզուեցաւ ընտրելոյն հաւանութիւնն իմանալ, որ հազիւ հոկտեմբեր 20-ին հասաւ (02. ԲԻԶ. 1848), հեռագրական թելերու խանգարման պատճառով, եւ 23-ին պաշտօնական տեղեկագիրն ալ հասաւ, բոլոր ընտրողաց հանրագրական ուղերձով մը ի դէմս պատրիարքին, կառավարութեան եւ կուսակալին եւ պատրիարքարանին բարեացակամ աշխատութեանց համար (02. ԲԻԶ. 1850): Վարչութիւնը գործողութիւնները կանոնաւոր գտնելով հաստատեց հոկտեմբեր 25-ին, եւ կառավարութեան ներկայացուց (02. ԲԻԶ. 1852), նախարարութիւնն ալ 27-ին ընտրութիւնը վաւերացուց եւ հրովարտակի շնորհման համար կայսեր ներկայացուց (02. ԲԻԶ. 1855): Կատարուած ընտրութիւնը համակամ հաճութեամբ կ՚ողջունուէր ամէն կողմերէ, որուն մեծ արտայայտութիւնն էր ընտրելոյն ստացած շնորհաւորական եւ խնդակցական հեռագիրներուն 108 թիւը (02. ԲԻԶ. 1870): Կայսերական վերջնական հաստատութեան լուրը կ՚առնուէր դեկտեմբեր 9-ին (02. ԲԻԶ. 1890), իսկ հրովարտակը պատրիարքարան կը յանձնուէր 16-ին (02. ԲԻԶ. 1897), որուն մէջ յայտնի կերպով շեշտուած էր հնաւանդ ձեւը, Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան մէջ պարունակուած ըլլալը (02. ԲԻԶ. 1898), եւ միանգամ ընդմիշտ հերքուած կ՚ըլլար Կիլիկիոյ համար անջատ եւ ազատ պատրիարքարան մը ստեղծելու Քէֆսիզեանի յղացած տարադէպ նպատակը, եւ հեռացած կ՚ըլլար Տաճկահայ ազգութիւնը պառակտելու վտանգը: Պատրիարքարանը թէպէտ ամէն եղելութիւնները օրը օրին թէ' Ատանա եւ թէ' Երուսաղէմ կը հեռագրէր, սակայն դարձեալ թելերու խանգարման պատճառով միայն դեկտեմբեր 17-ին կ՚իմանար Ատանա` դեկտեմբեր 9-ին կայսերական հաւանութեան աւետիսը (03. ԲԻԶ. 1911), եւ Կիլիկեցւոց մխիթարութիւնն ու ուրախութիւնը կը լրանար յունուար 4-ին պատրիարքարանի միջնորդութեամբ նորընտիրին շնորհուած առաջին աստիճանի մէջիտիէ շքանշանով (03. ԲԻԶ. 1915): Այս առթիւ շքանշաններ ստացուած էին ընտրութեան աշխատող եւ ընտրողներու գլխաւոր զանազան անձերու (03. ԲԻԶ. 1919): Միանգամայն կը սկսէին ընդունելութեան պատրաստութիւնները եւ նոր գործունէութեան ծրագիրները: Իսկ Խապայեան իրեն հանդէպ ցուցուած համակիր արտայայտութեանց կը պատասխանէր գոհունակութեամբ եւ շնորհակալութեամբ եւ պատրաստականութեամբ, սակայն իր դիրքը չէր այլայլեր եւ լուսարարապետութեան պաշտօնավարութիւնն ալ չէր լքաներ, միշտ օգնական ունենալով Յովհաննէսեան Եղիա վարդապետը, որ զինքն փոխանակած էր իր բացակայութեան միջոցներուն: Յարութիւն պատրիարք Երուսաղէմի միաբանական ժողովը կը գումարէր 1903 յունուար 20-ին լուսարարապետի ընտրութեան համար, ուր նախապէս Խապայեան ընդարձակ յայտարարութեամբ իր հրաժարականն ու հրաժեշտը կը ներկայէր: Այս գրաւոր ատենաբանութեան մէջ շնորհակալութիւն կը յայտնէր Գլխադիրին, պատրիարքին, միաբանութեան եւ ժողովին, կը քաղէր իր առաջին կեանքը, առանց մոռնալու Վահան վարդապետ Յակոբեանի քմահաճ եւ ինքնահաւան կամայականութիւնը, եւ Ղեւոնդ վարդապետ Մաքսուտեանի պաշտօնավարութեան բարերար նախախնամութիւն մը եղած ըլլալը: Կը խօսէր իր լուսարարապետութեան պաշտօնին վրայ, որ տեւած էր պակաս տասն օրով տասն եւ եօթն տարի, յատկապէս յիշելով գանձատան նորոգութիւնը եւ հերքելով գանձարանէ ադամանդ եւ մարգարիտ եւ պահեստի գումարներ վերացած ըլլալու ամբաստանութիւնը, եւ յանձնարարելով գանձատան պարունակութիւնը մանրամասն տոմարի առնել, զոր ինքն չէր յաջողած կազմել (03. ՄԻԱ. 519-524): Ատենաբանութեան վերջը ժողովը շնորհակալութիւն կը քուէարկէր (03. ՄԻԱ. 525), եւ անկէ ետքը ատենապետի առաջարկութեամբ քուէարկութիւն կը կատարուէր, եւ 45 ներկայ ու 4 գրաւոր, բովանդակ 49 քուէարկուներէն 28-ին քուէով լուսարարապետ կ՚ընտրուէր Գաբրիէլ Անոյշեան վարդապետը, որ Պաղտատ կը գտնուէր առաջնորդական պաշտօնով. իսկ մնացորդ քուէներէն 16-ը տրուած էր Գրիգորիս վարդապետ Պօյաճեանի եւ 5-ը ցրուած (03. ՄԻԱ. 526): Այդ ընտրութիւնը մեծ նշանակութիւն ունէր իբրեւ կացութեան տիրապետող կողմին այլայլում եւ խանգարում բերող. զի Անոյշեան յայտնի քննադատող եւ հակառակող մը եղած էր եռեակին ընթացքին, եւ իր ընտրութիւնը սկզբնաւորութիւնն էր այն մեծ պայքարին, որ այնչափ զբաղեցուց երկու աթոռները եւ բոլոր հայութիւնը, եւ տակնուվրայ ըրաւ նաեւ Խապայեանի միտքին տրամադրութիւնները: Երուսաղէմի խնդիրին վրայ առանձինն խօսելու ըլլալով, այստեղ զանց կ՚ընենք այդ եղելութիւններուն մանրամասնութեանց մտնել: Խապայեան այլեւս չուզեց Երուսաղէմի մէջ երկար մնալ եւ ուղեւորութեան պատրաստութեանց ձեռնարկեց: Կեդրոնէն հրաւիրակ նշանակուած էր վաճառական դասակարգէն Յարութիւն Գարամանեան, որ յունուար 29-ին Կ. Պոլիսէ մեկնեցաւ (03. ԲԻԶ. 1933) միասին առնելով հրովարտակն ու շքանշանը: Փետրուար 14-ին Վարդանանց տօնին յաջորդ ուրբաթ օրը եւ Տեառնընդառաջի տօնին, Խապայեան հրաժեշտի պատարագը մատոյց հայրապետական հանդէսով որ դարձեալ դառնացաւ փետրուար 15-ի եւ 16-ի միջադէպներով. վերջապէս փետրուար 17-ին եկեղեցական պատուիրակ Կէօմրիւքճեան եպիսկոպոսն ալ Երուսաղէմ հասաւ Գարամանեանի ետեւէն եւ Կիլիկիոյ աթոռին ժողովներուն հրաւիրակներով մէկտեղ (03- ԲԻԶ. 1949), եւ փետրուար 26-ին նորընտիրը բոլոր հրաւիրակներով եւ միաբանութեան ներկայացուցիչ եւ իր օծակից Մամբրէ Մարկոսեան եպիսկոպոսի հետ Երուսաղէմէ մեկնեցաւ: Իրեն հետ կը տանէր Երուսաղէմի միաբաններէն Վաղարշակ Պօղոսեան վարդապետը, եւ Մանուկ Մխիթարեան սարկաւագը: Յոպպէի մէջ պարտուպատշաճ կերպով պատուասիրուեցաւ տեսուչ Մատթէոս Գայզճեան վարդապետէ, եւ միւս օր փետրուար 27-ին նաւելով, մարտ 3-ին հասաւ Մերսին (03. ԲԻԶ. 1961), մարտ 5-ին Ատանա (03. ԲԻԶ. 1965), եւ մարտ 10-ին Սիս (03. ԲԻԶ. 1974): Դիտող եղած է թէ Խապայեան միաբանութեան կողմէ անշուք կերպով յուղարկուած ըլլայ (03. ԲԻԶ. 1976), սակայն շատ փառաւոր նկարագրութիւն մը տուած է լրագիրը (03. ԲԻԶ. 1967), եւ Յարութիւն պատրիարքի կողմէ փառաւոր պանակէ մը ընծայ կը յիշուի (03. ԲԻԶ. 1930): Աւելորդ կ՚ըլլայ Մերսինի եւ Ատանայի եւ Սիսի ընդունելութեանց մասին մանրամասնութիւններ տալ, զի Կիլիկեցիք իրենց ձեռքէն եկածին չափ եւ եկածէն աւելին շռայլեցին այդ առիթներուն, եւ նիւթական հանդերձանքէն զատ մե'ծ էր ներքին խանդավառութիւնը: Քէֆսիզեանի օրով ընկճուած ու Քէֆսիզեանէ ետքը տառապած ժողովուրդը նոր զարթնում եւ նորոգութիւն կը զգար ազգովին ընտրուած, կեդրոնէ համակրուած, կառավարութենէն փառաւորուած եւ հասարակութենէն փայփայուած կաթողիկոսին ներկայութեամբը. ժողովուրդը մոռցած էր իր կացութիւնը, եւ բարօրութիւնն ու բարեկարգութիւնը իբրեւ արդէն իրականացած կը կարծէր: Ամէն տեղ շարժում, ամէն տեղ խնդութիւն, տագնապի ու տառապանքի մոռացում: Օծման հանդէսը յարմար սեպուեցաւ Զատիկէն ետքին յետաձգել, թէ' ժողովրդեան դիւրութեան եւ թէ' պատշաճ պատրաստութեանց համար, եւ տեղապահ ու պատուիրակ զոյգ ստորագրութեամբ եւ մարտ 19 թուականով շրջաբերական հրաւիրագիր ցրուեցին, ապրիլ 20-ին Կանաչ Կիրակիին օծման, եւ 27-ին Կարմիր Կիրակիին Միւռոնի օրհնութեան համար (03. ԲԻԶ. 1987), զի շատոնց սպառած էր Սիսի միւռոնը եւ Կ. Պոլիսէ կը յղուէր պէտք եղածը (03. ԲԻԶ. 1722): Օծման հանդէսը կատարուեցաւ ամենափառաւոր շքեղութեամբ, ուր տեղական ու շրջակայից բազմութենէն զատ 20. 000-ի կը հասնէին զանազան կողմերէ եկող ուխտաւորները, զոր Սիս քաղաք չէր կրնար պատարագել, եւ քաղցր եղանակին շնորհիւ վրանով կամ բացօթեայ` քաղաքէն դուրս` կ՚օթեւանէին: Այդ պատճառով հարկ եղաւ եկեղեցական արարողութիւնները վանքին բակին մէջ շարժական սեղանի վրայ կատարել: Հանդիսադիր եղաւ պատուիրակ Մովսէս եպիսկոպոս Կէօմրիւքճեան ընկերակցութեամբ տեղապահ Կիրակոս Բէքմէզճեան, Ֆռնուզի Նիկողայոս Դաւիթեան եւ Զէյթունի Կարապետ Քէչէճեան եպիսկոպոսաց, եւ մասնակցութեամբ 12 վարդապետաց եւ 45 քահանայից եւ բազմաթիւ դպրաց: Իբրեւ ուրախութեան լրումն նոյն օր կը հասնէր Թլան ագարակի ազատութեան աւետաւոր Օրմանեանի տուած հեռագիրը (03. ԲԻԶ. 2010): Միւռոնի օրհնութիւնն ալ միւս կիրակիին կը կատարուէր նմանօրինակ շքեղութեամբ (03. ԲԻԶ. 2016): Նկատողութեան արժանի պարագայ կը սեպենք աւելցնել թէ Կիլիկիոյ Սահակ նորընտիր կաթողիկոսը, այդ երկու նախընթաց հանդէսներուն առթիւ մատուցած պատարագներուն մէջ, իր հանգուցեալ նախորդներուն յիշատակութենէն ետքը Եւս առաւելով յիշատակեց Արարատեան Մայրաթոռոյ Մկրտիչ կաթողիկոսը: Սակայն Խրիմեան կանխած էր Տրդատ Պալեան եւ Հմայեակ Դիմաքսեան եպիսկոպոսներուն հետզհետէ հեռագրել, որ յանուն Մայրաթոռոյ օծման ներկայ գտնուին, սակայն առաջինը հիւանդութեան եւ երկրորդը ժամանակին սղութեան պատճառով չէին կրցած երթալ, եւ Խրիմեան ապրիլ 10-էն շնորհաւորական հեռագիր էր յղած (03. ԱՐՐ. 427, 428): Այստեղ կը փակենք Կիլիկիոյ պատկանող հատուածները, առաջիկային թողլով խօսիլ Խապայեանի գործունէութեան եւ ընթացքին վրայ:

3023. ՆՇԱՆԱՒՈՐ ՄԱՀԵՐ

Պատմութեան մէջ ընդգրկուած ոճը կը պահանջէ ազգին հանրութիւնը եւ ազգային կացութիւնը շահագրգռող գլխաւոր եղելութիւնները պարագաներով եւ առնչութիւններով բացատրել, զանց ընելով մասնաւոր դիպուածներու յիշատակութիւնները, որոնք աւելի լրագրական կամ օրագրական ոճին կը վերաբերին: Սակայն այդ ոճէն օտար չենք կարծեր ազգային կեանքի մէջ նշանակութիւն ունեցող քանի մը անձերու մահերը յիշել: Ակնարկեցինք արդէն Ալէաթճեան Գրիգորիս եպիսկոպոսի մահուան, որ տեղի ունեցաւ 1899 օգոստոս 15-ին (§ 3015): Ալէաթճեան իր ժիր գործունէութեամբ, աներկիւղ ձգտումներով եւ անկաշկանդ տեսութիւններով կանուխէն նշանաւոր դէմք մըն էր եղած: Ծննդեամբ մայրաքաղաքացի 1840 յուլիսին ծնած, գաւառական գործիչի կատարեալ տիպար էր եղած. Բարձր Հայք, Տուրուբերան, Աղձնիք եւ Վասպուրական էին իր գործունէութեան ասպարէզները, մինչեւ որ պետական պահանջմամբ ստիպուեցաւ մայրաքաղաքի մէջ փակուիլ: Աշըգեանի պատրիարքութեան ատեն իր համարձակ ընթացքը զինքն անհաճոյ ըրին պատրիարքին եւ կասկածելի կառավարութեան. իր գործակիցին` Իզմիրլեանի պատրիարքութիւնն ալ չբաւեց զինքն այդ կասկածէ մաքրել եւ կաթողիկոսական ընտրութիւնը արգելքի հանդիպեցաւ (§ 2989), մինչեւ որ պատրիարքարանը ստիպուեցաւ պահանջելէ հրաժարիլ, որուն վրայ քանի մը ամիս միայն եւս ապրեցաւ (§ 3015): Մահը անակնկալ եղաւ, բայց չենք կարծեր որ կաթողիկոսական ընտրութեան պարապի ելլալը զինքն յուզած ըլլայ, զի այդ մասին շատոնց ցուցած էր իր անտարբերութիւնը: Ձեռնադրութեան մը առթիւ ժողովրդական ցոյց մը զինքն այլայլած կ՚ըսուի, որ եթէ ներքնապէս չարդարանար, ժամանակով կը զուգընթանայ. զի հիւանդութիւնը անմիջապէս հետեւեցաւ, ուսկից չկրցաւ բուժուիլ եւ վախճանեցաւ տակաւին 59 տարեկան: Ալէաթճեան աղքատ մեռաւ եւ իր հիւանդութեան ժամանակ խնամքը պատրիարքի ջանքով եւ բարեսիրաց նպաստներով հոգացուեցան: Ալէաթճեանի մահուան հետեւեցաւ նախկին պատրիարք Խորէն Աշըգեանի մահը, որ վախճանեցաւ 1899 հոկտեմբեր 26-ին, Ներսէս Վարժապետեան պատրիարքի մահուան 15-րդ տարեդարձին օրը: Կանխահաս էր Աշըգեանի մահն ալ, որ 1842 նոյեմբեր 4-ին ծնած Նիկոմիդիոյ վիճակին Քէրէմէթ գիւղը, կը վախճանէր տակաւին 57 տարեկան: Ընդարձակօրէն խօսած ենք Աշըգեանի պատրիարքական գործունէութեան վրայօք, եւ ծանրացած ենք իր վրայ ըստ բաւականին (§ 2950 եւ 2974). սակայն այն պատճառ չէ որ ուրաստ լինինք իր անձնական արժանիքը, բազմակողմանի հմտութիւնը, անբասիր կենցաղը, կրօնական նախանձայուզութիւնը եւ խստապահանջ բարոյականութիւնը: Եթէ վարչական գործունէութեան մէջ թերացաւ, այն հետեւանքն էր իր նախընթաց կեանքին մէջ պահպանողական ուղղութեան եւ վերացական տեսութեան շրջանակէն դուրս ելած չըլլալուն, եւ Օրմանեան ալ չզլացաւ անոր անձնական արժանիքը հռչակել հոկտեմբեր 28-ին Բերայի եկեղեցին խօսած ընդարձակ դամբանականին մէջ: Նշանաւոր կորուստ մը եղաւ քաղաքական ժողովոյ ատենապետ եւ արտաքին գործոց նախարարութեան խորհրդական Տատեան Յարութիւն փաշայի մահը` 1901 հոկտեմբեր 7-ին: Տատեան բարձր կրթութիւն առած էր Բարիզի մէջ, եւ հազիւ Կ. Պոլիս դարձած էր երբ պապական նուիրակ Ֆէրրիէրիի պատուոյն ճառ գովութեան խօսեցաւ 1848 ապրիլ 1-ին (§ 2598): Տատեան շատ յաջող եւ շատ փառաւոր ընթացք ունեցաւ դիւանագիտական ասպարէզին մէջ, եւ մինչեւ արտաքին գործոց նախարարութեան խորհրդականի պաշտօնին եւ վէզիրութեան աստիճանին բարձրացաւ, եւ գրեթէ նախարարութեան վարիչը դարձաւ, ի բան ի գիր գերազանց կարողութեամբը, զոր Ապտիւլհամիտ կայսրն ալ բացարձակապէս գնահատած էր: Իսկ ազգային շրջանակին մէջ ալ գործունէութենէ հեռի չմնաց. անդրանիկ ուսումնական խորհրդոյ անդամներէն եղաւ (§ 2638), երկար ատեններ ընդհանուր ժողովոյ ատենապետութիւնը վարեց. բայց իր գլխաւոր արգասիքն եղաւ Իզմիրլեան պատրիարքի դադարումէն եւ Չամիչեան տեղապահի պաշտօնավարութենէ ետքը, ազգային օրինական նոր վարչութիւն կազմելու աշխատութիւնն ու յաջողուածը եւ անոր ատենապետութիւնը ստանձնելը: Տատեանի մասին ինչ ինչ արկածախնդիր պարագաներ խօսուած են, որոնք մասամբ չափազանցուած եւ մասամբ կարեւորութենէ զուրկ կէտեր են, եւ ոչ մի կերպով կրնան ստուերած բերել անոր անհամեմատ կարողութեան եւ անկեղծ ազգասիրութեան: Տատեան Յարութիւն-Գարեգին շուրջ 75 տարեկան էր վախճանած ատեն, այլ մտաւորական կարողութիւններն եւ նկարագիրի բարձրութիւնը երբեք նուազած չէին: Մարմինը թաղուեցաւ Պէշիկթաշի եկեղեցւոյն եւ իր տան միջեւ գտնուած պարտէզին մէջ ինչպէս իր կենդանութեան խնդրած եւ արտօնուած էր կայսեր կողմանէ: Վարչութեան առաջին ատենապետին մահուանէ միայն քառասուն օր ետքը տեղի ունեցաւ երկրորդ ատենապետին Ասլանեան Ստեփան փաշայի մահը: Ութսունամեայ էր Ասլանեան վախճանած ատեն, այլ երիտասարդական թարմութիւն կը պահէր իր նիւթական եւ բարոյական եւ մտաւորական կեանքին մէջ: Նա կրնար իրաւամբ ազգային գործիչներու ոչ միայն երիցագոյնը այլեւ արդիւնաւորագոյնը սեպուիլ: Ասլանեան իր գործունէութեան մէջ ազատական ձգտումներու զոյգ կը պահէր չափաւոր ուղղութիւնը, վերացական սկզբունքներէ չէր հեռացեր գործնական տեսութիւնները, եւ ամէն դասակարգէ եւ ամէն կուսակցութենէ հաւասարապէս յարգուած էր. տարաձայնութիւնները համաձայնութեան բերելու ձիրքն ունէր: Համեստ դասակարգէ` ծեփարար Եղիայի զաւակ էր, պետական վարժարաններ յաճախող քրիստոնեայ աշակերտներուն անդրանիկը կը սեպուէր. բժշկութեան ճիւղին մէջ համբաւ կը վայելէր թէ' իբրեւ ուսուցիչ եւ վարիչ եւ թէ' իբր դարմանիչ. զինուորական դասակարգէն ըլլալով` մինչեւ զօրավարութեան աստիճանին հասած էր: Վերջին վայրկեանին Օրմանեանէ խնդրեց իր գործերը հոգալ եւ իր երկրորդ ամուսնոյն դստեր տէր կանգնիլ, եւ նա մտադիր ստանձնեց եւ Շիշլիի գերեզմանատան մէջ պատշաճ շիրիմ մըն ալ կանգնելու հոգ տարաւ: Ասլանեանի ազգային գործունէութեան գլխաւոր մասերը պատմութեանս կարգին յիշած ենք արդէն: Վարչութեան երկու ատենապետներու մահուամբը` պաշտօնը ստանձնեց Տիգրան Եուսուֆեան, նա ալ ազգային գործոց հինաւուրց փորձառու մը, որ փոխանորդաբար սկսած էր վարել ատենապետութիւնը երկուքին հիւանդութեան օրերէն:

3024. ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՎԱՐՉՈՒԹԻՒՆ

Կիլիկիոյ ընտրութեան պատմութիւնը ամբողջացնելու համար ետ թողուցինք նոյն միջոցին վարչութեան եւ կառավարութեան յարաբերութեանց պարագաները պատմել: Ըսինք իր կարգին թէ 1899 ապրիլին վարչութիւնը սահմանադրական շրջան մը լրացուցած ըլլալով փորձեց նոր ընտրութեան անցնիլ, բայց ստիպուեցաւ լռել եւ շարունակել (§ 3012), եւ նոր ընտրութեան խօսք չըրաւ մինչեւ որ 1901 ապրիլին երկրորդ երկամեայ շրջան մը եւս լրացուց, եւ անգամ մըն ալ կրկնեց նոր ընտրութեան պէտք լինելուն ազդարարութիւնը: Սակայն կառավարութեան կողմէ միեւնոյն պատասխանը կրկնուեցաւ, որ է ընտրութենէ առաջ վերաքննութիւնը լրացնել, եւ վարչութիւնը դարձեալ ստիպուեցաւ շարունակել, զի ոչ կրցաւ սահմանադրութեան փոփոխութիւններ յանձն առնուլ, եւ ոչ պատրիարքարանը առանց վարչութեան լքանել ( ՕՄԱ. 75): Քանի քանի անգամներ կրկնուեցան կառավարութեան կողմէ տրուած դիւրութեանց խոստումները, եւ խոստումներուն ալ առժամեայ եւ չափաւոր գործադրութիւնները, այնպէս որ թերեւս անյարիր նկատուին նորէն պատրիարքարանի կողմէն եղած պահանջները ու բողոքները: Ստուգիւ ալ իրականութիւնը ճշմարիտ ելեւէջ մըն էր դիւրութեանց եւ դժուարութեանց, մեղմութեանց եւ խստութեանց: Որչափ պատրիարք ու վարչութիւն առիթները հեռացնելով հանդարտ գործունէութեան արդիւնաւորման կը հետեւէին, այնչափ կուսակցական կեդրոններ եւ գործադիր գործիչներ միջադէպներ ստեղծել կը ջանային հանդարտութիւնը խանգարելու, մասնաւոր խլրտումներով աղէտներ ստեղծելու, եւ կառավարութիւնը խստացնելու, եւ իբրեւ հետեւանք եւրոպական միջամտութիւններ ակնկալելու, եւ հայկական խնդիրի լուծումը փութացնելու համար: Մինչեւ իսկ երեւակայական խլրտումներու եւ գաղափարական պատրաստութիւններու լուրեր կը հասցնէին կայսեր` անանուն տեղեկատուներու դերը վարելով, միշտ կայսրը գրգռելու, եւ գրգռելով իրենց ծրագիրը իրագործելու նպատակով: Այդ մասնաւոր եւ անբաւական փորձերու ասպարէզ ընտրած էին Սասունը, դրացի Մուշով եւ մերձակայ Վանով խառնուած: Այս նպատակով գրգռուած էին Կէլիէկուզանի եւ Զբաղանքի միջադէպները, եւ անոնցմէ առաջ կու գային յարաբերութեանց ելեւէջները: Գրգռութիւնները իրօք խստութիւններ կը նորոգէին, բայց ակնկալեալ միջամտութիւնը չէր յաջորդեր, եւ պատրիարք ու վարչութիւն կը ստիպուէին դիւրութեանց եւ մեղմութեանց վերանորոգուելուն համար դարձեալ ողոք ու բողոք գործածել: Խլրտումներ եւ զրոյցներ անգամ մըն ալ կացութիւնը ծանրացուցած էին 1902 մարտին մէջ, եւ ապրիլ 4-ին յատուկ եւ խիստ բողոքագիր մը մատոյց պատրիարքը, չնայելով որ ապրիլ 2-ին կայսեր կողմէ ականակուռ օսմանիէ պատուանշանը շնորհուած էր իրեն, գանգատները լռեցնելու դիտմամբ. իսկ բողոքագիրէն ետքը Եւրոպիոյ Հայոց համախմբութեան եւ Պարսկաստանի Հայոց յարձակման խօսքերով ջանք կ՚ըլլար պատրիարքը ահացնել ու լռեցնել: Իսկ նա համախմբութիւնը եղելութեանց փաստով կ՚արդարացնէր, եւ յարձակումը մտացածին ցուցնելով կը հերքէր ( ՕՄԱ. 73): Քննութիւններ եւ զննութիւններ ապրիլ 4-ի բողոքագիրին ելքը կ՚ուշացնէին, ուստի մայիս 6-ին կայսեր եւ յունիս 1-ին նախարարութեան կրկնումներ դրուեցան. վարչական ժողովն ալ պատրիարքին համամիտ գտնուելով` յունիս 6-ին իր նիստերը դադրեցուց իբր նշան համերաշխութեան: Պատրիարքն ալ պահանջումները սաստկացնելով այս անգամ ինքն ալ գործէ քաշուելու միտքը կազմեց, եւ յուլիս 10-ի վարչութեան հաղորդեց, թէ մտադիր ըլլալով հրաժարական ներկայել եւ ընդունուիլը հաւանական երեւնալով, պէտք է որ ինքը գործի գլուխ դառնայ որպէսզի պատրիարքարանը առանց իշխանութեան չմնայ ( ՕՄԱ. 74): Իրօք ալ Օրմանեան յուլիս 20-ին պայմանական հրաժարագիրը կը հասցնէր նախարարութեան եւ կը հաղորդէր արքունեաց եւ վարչութեան, եւ մինչ կառավարութիւնը անընդունելի կը հռչակէր, վարչութիւնը իր համեմատութիւնը կը յայտնէր կրօնական եւ քաղաքական ատենապետներու պատգամաւորութեամբ: Նախարարութիւնը կրկին եւ կրկին հրաւէրներով կը փորձէր պատրիարքը հրաժարականէն ետ դարձնել, աստ եւ անդ յայտնուած խլրտումները կը զեկուցանէր, եւ կայսերական ցասումն ու զայրոյթը կը պատճառէր, բայց երբ այս միջոցներով ալ արդիւնք մը չէր տեսներ, իբրեւ զիջողութեան պայման պատրիարքի եւ վարչական ժողովներու անդամոց անձնական երաշխաւորութիւնը կը պահանջէր, թէ երթեւեկի թոյլտուութենէն որ եւ է անտեղութիւն պիտի չծագի. պատրիարք եւ վարչութիւն չվարանեցան երաշխաւորութիւն տալ օգոստոս 14-ին, կայսերական հրաման արձակուեցաւ եւ 17-ին, թէ Հայոց նկատմամբ միեւնոյն ձեւերը պիտի գործածուին ինչ որ ուրիշ ազգերու համար կը գործածուին: Պատրիարքը գրաւոր յայտարարութիւն ալ պահանջեց, բայց արքունական առաջին քարտուղարը իր պաշտօնական յայտարարութիւնը եւ պաշտօնատուներուն ալ հաղորդուած ըլլալուն լուրը բաւական սեպեց, եւ պատրիարքը օգոստոս 18-ին պարտաւորուեցաւ զիջանիլ ( ՕՄԱ. 75), ոչ միայն զի պնդելը անձնական պատուոյ խնդիր կրնար նկատուիլ, եւ կայսեր գահակալութեան նախընթաց օրը վարմունքի անազնուութիւն մեկնուիլ, այլեւ Կիլիկիոյ խնդիր կար մէջտեղ, զոր մղելու եւ վերջացնելու համար պէտք էր պաշտօնական մարմինը տեղը գտնուէր: Վարչութիւնը օգոստոս 28-ին ժողովական որոշմամբ պատրիարքին ընթացքը հաստատեց եւ իւրացուց, երթեւեկի եւ ուրիշ կէտերու դիւրութիւններ ալ պահ մը իրօք տեսնուեցան ( ՕՄԱ. 76) եւ այսպէս փակուեցաւ 1902-ի տագնապը, որ կրնայ երրորդ ըսուիլ, նախնական 1899-ի (§ 3013), Կիլիկեան 1900-ի (§ 3017) պատրիարքական տագնապներէն ետքը: