Ազգապատում. հատոր Գ

2990. ԴՊՐԵՎԱՆՔԻ ՆՈՐԸՆԾԱՆԵՐԸ

Արմաշի Դպրեվանքի վրայ խօսեցանք մինչեւ անդրանիկ դասարանին 1892-ին սարկաւագ ձեռնադրուիլը (§ 2963): Եռամեայ մըն ալ լրացաւ 1895-ին, եւ կանոնագիրին համեմատ քահանայութեան եւ աբեղայութեան բարձրանալնուն պայմանաժամը լրացաւ: Յարմարագոյն դատուեցաւ զայն կատարել գարնանային ուխտաւորութեան ժամանակին, աշնանային մեծ ուխտաւորութեան ժամանակին, աշնանային մեծ ուխտաւորութեան ժխորէն ազատ եւ ընտրեալ եկաւորներուն ներկայութեան միջոցին: Ըստ այսմ ժամանակին լրացան պատրիարքարանի առջեւ պաշտօնական ձեւակերպութիւնները եւ խնամակալութեան հետ մատակարարական պահանջները, եւ ձեռնադրութեան օրը ծանուցուելով` լաւ բազմութիւն մըն ալ հաւաքուեցաւ Արմաշ: Դպրեվանքին երկրորդ դասարանի հինգ սարկաւագները ձեռնադրուած էին 1893 սեպտեմբեր 26-ին, երրորդ դասարանէ ալ մէկ մը միայն ձեռնադրուեցաւ 1895 յունիս 17-ին, իսկ քահանայական ձեռնադրութիւնը եւ աբեղայական օրհնութիւնը կատարուեցան յունիս 18-ին, Լուսաւորչայ կիրակիին, շքեղ հանդիսութեամբ: Եօթը նորընծաներ այս առթիւ նոր եւ պատմական անուններ ստացան, Բաբգէն, Խոսրով, Զաւէն, Մուշեղ, Սմբատ, Ադան եւ Մաշթոց (95. ԱՐԼ. 3405): Դպրեվանքի հաստատութիւնը որչափ եւ բաղձացուած եւ գովուած, բայց իրեն խծբծողներն ալ ունէր որոշ դասակարգի մը մէջէն, որուն հաճելի չէր եկեղեցականութեան զօրանալը, եւ կրօնական կրթութեան մէջ յետամիտ եւ խաւարասէր ուղղութիւն միայն կը տեսնային եւ լուսաւորութեան դարուն հետ անյարմար կը կարծէին: Այս կարծիքին ներկայացուցիչներէն ալ եկած էին Արմաշ, եւ Դպրեվանքին յաղթանակն ու հռչակը աւելցուց անոնց վկայութիւնը, որոնք Դպրեվանքի աշակերտութեան հետ շփուելով` իրենց կարծիքին հակառակ իսկական զարգացում գտած էին անոր վրայ, լուրջ եւ ուղղամիտ դաստիարակութեան մը արդիւնք: Այս կէտը յայտնապէս լուսաբանուեցաւ նախապաշարեալ կարծիքներուն եւ խոստովանեալ իրականութեան դիմաբաժանեալ բաղդատութեամբ (95. ԱՐԼ. 3408): Նորընծաները իրենց քառասունքը աւարտեցին յուլիս 25-ին Երկոտասան Մարգարէից յիշատակին եւ Ձեռնադրող Վերատեսչին անուան տօնախմբութեան առթիւ, եւ օգոստոս 22-ին յատկապէս Կ. Պոլիս առաջնորդուեցան իրենց յարգանքը պատրիարքին մատուցանելու, ուր ազգային հաստատութեանց ալ այցելելով վանք դարձան օգոստոս 31-ին, եւ ըստ կանոնի տարի մը եւս պարապեցան աւարտական ճառերնին պատրաստելու, զորս լրացուցին մէյ մէկ ստուար պրակներով 1896 ամառուան սկիզբները, նիւթ ունենալով Եղիշէի, Տաթեւացիի, Օձնեցիի, Նարեկացիի, Լամբրոնացիի, Յաճախապատումի եւ Շարականի մատենագրութիւնները, պատմական եւ գրական եւ կրօնական տեսակէտներէն ուսումնասիրուած, որոնք արժանապէս գովուեցան, եւ այդ հիմամբ մայիս 25-ին վարդապետական աստիճանի գաւազան ալ ստացան եւ ընթացքնին կնքեցին: Այս առթիւ կրօնաթերթի մը հրատարակութիւնն ալ կարգադրուեցաւ Օրմանեանի եւ Դուրեանի գլխաւորութեամբ եւ նոր վարդապետներու խմբագրութեամբ, իբրեւ Դպրեվանքի ծրագրին լրումն, որուն առաջին թիւը հրատարակուեցաւ յունիս 1-ին Մասիս անունով, եւ հանրութեան կողմէն գնահատութեան արժանացաւ (96. ԱՐԼ. 3689 եւ 3708), միանգամայն Դպրեվանքի նորահասները գործնական ասպարէզ մտնել սկսան (96. ԱՐԼ. 3687): Երբոր այսպէս Դպրեվանքը իր յաջողութեան գագաթնակէտին կը հասնէր, 1896 տարւոյ ամառուան վերջերը տեղի ունեցած աղէտներով ինքն ալ վնասուեցաւ եւ վտանգուեցաւ, եւ նոյն օրեր սեպտեմբեր 16-ին երկրորդ շրջանի չորս սարկաւագներն ալ քահանայացան եւ աբեղայացան, Թաթուլ, Փառէն, Վահրիճ եւ Թորգոմ անուններով: Սակայն այդ անցքերուն վրայ պիտի դառնանք առաջիկային:

2991. ԽՐԻՄԵԱՆԻ ԱՅՑԵԼՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ

Խրիմեանի կաթողիկոսական օծում ընդունելուն եւ աթոռ բարձրանալուն առթիւ համարձակ կերպով յայտնեցինք մեր տեսութիւնը` անկէ սպասուած գործունէութեան մասին: Նոյն իսկ ընտրութեան օրեր խօսուած էր թէ ընտրութիւնը պիտի կատարուի, բայց մեծ արդիւնք մը սպասելու չէ, հետեւաբար նոր բան մը պիտի չըլլայ եթէ վարչական գործունէութեան նշանաւոր գործ մը չպատմենք անոր կաթողիկոսական արդիւնաւորութեան մասին: Ինքն Խրիմեան ալ սովոր էր ըսել իր մասին, թէ ի՞նչ տուած էք որ ի՞նչ պահանջէք, ի՞նչ կրթութիւն եւ ի՞նչ զարգացում տեսած ենք, որ ինչ կարողութիւն ցուցնենք: Խրիմեան այն գեղապաճոյճ ծաղիկներէն էր, որոնց պէս Եւ ոչ Սողոմոն, յամենայն ի փառսն իւր զգեցաւ իբրեւ զմի ի նոցանէ, բայց վերջապէս դաշտի ինքնաբոյս շուշան էր, որ ոչ ջանայ եւ ոչ նիւթէ ( ՂԿՍ. ԺԲ. 27) զի Խրիմեանի կազմուելուն շրջանը Վանայ լքեալ քաղաքին եւ Վարագայ նախնական վարժարանին մէջ անցաւ: Իրաւ չէին պակսեր իրեն ոչ միտքի ձգտումներ, ոչ սիրտի զգացումներ, եւ ոչ բաղձանքի թռիչներ. միայն կը պակսէր իր նպատակին հասնելու համար ճարտար աշխատանքը, նպատակը պատկերելու համար կիրթ ճաշակը, եւ դիմումը յաջողցնելու համար ճկուն եւ ճարպիկ գործունէութիւնը, եւ այս պատճառով նա մի երեւելի բան չարտադրեց, որովհետեւ նա կառավարչական մարդ չէր ( ՐԱՖ. 18): Ժողովուրդի զաւակ եւ ժողովրդական շրջանակի մէջ մնացած, բարձրագահ աթոռի վրայ չկրցաւ փայլեցնել այն մեծվայելչական եւ վեհափառական կերպերը, որոնք Գէորգի եւ Մակարի զօրաւոր կողմերն էին. այլ աթոռ բարձրացուց անձնական համակրութիւնն ու խանդավառ սիրելութիւնը, որոնք ինքն լաւ գիտէր վարել ու վառել: Զգաց կամ զգացուցին իրեն պատշաճից պահանջած այցելութիւնները կատարել, բայց ոչ զինքն ցուցադրելու զգացմամբ, որ շատ հեռու էր Խրիմեանի բնոյթէն, այլ ժողովուրդը տեսնալու եւ ճանչնալու եւ ուղղութեան եւ համերաշխութեան սկզբունքներ թելադրելու դիտմամբ: Առաջին այցելութիւնը կատարեց դէպի Պաթում, ուր հասաւ 1895 փետրուար 7-ին եւ մնաց մինչեւ 14 Աղեքսանդր Մանթաշեանի կողմէ հիւրասիրուելով եւ տեղական գործերու պանդուխտներու կացութեամբ հետաքրքրուելու համար, ուսկից անցաւ Նովորոսիսկ եւ անկէ Եկատիրինոտար, եւ դարձաւ իջաւ Օտեսա եւ Պաթումի վրայէն դարձաւ Էջմիածին: Նոր կաթողիկոսներու կայսեր ներկայանալու պարագան էր որ յորդորեր էր Խրիմեանը այդ ճանապարհորդութեան, այլ վերջին կարգադրութեամբ ընդունելութեան օրը յետաձգուած ըլլալով ետ դարձաւ, եւ կրկին մայիսի սկիզբները մեկնեցաւ Էջմիածինէ, Տփղիսի եւ Նոր Նախիջեւանի եւ Մոսկուայի ճամբով Պետրբուրգ երթալու, ուր հասաւ 25-ին, միշտ խանդավառ ցոյցերու մէջ, որոնք ճանապարհին ալ կրկնուեր էին ամէն տեղ: Աղեքսանդրիա կայսրուհւոյն ծննդեան տարեդարձին էր հասած օրն եւ քաղաքը բոլոր դրօշազարդուած էր, ուղղակի եկեղեցին առաջնորդուեցաւ, եւ յատկապէս պատրաստուած բնակարանին մէջ հանգստանալու քաշուեցաւ, եւ պետական ներկայացուցիչները ընդունեցաւ: Միւս օր 26-ին այցելեց ռուսական Ս. Պետրոս-Պօղոս եկեղեցին եւ Աղեքսանդր Գ. կայսեր գերեզմանին, եւ ընդունեցաւ հանրային կրթութեան նախարար հայազգի Տելիանեանի այցելութիւնը, եւ փոխադարձ այցելեց նախարարներուն: Հասած օրը Հոգեգալստեան հինգշաբթին էր. Եղիայի կիրակին եկեղեցի իջաւ եւ յաջորդ շաբթուան մէջ յաճախ ներկայ գտնուեցաւ Հռիփսիմեանց, Գայեանեանց, Կարապետի, Լուսաւորչի եւ Էջմիածնի տօներուն առթիւ: Մայիս 31-ին կայսեր տեսակցութիւնը` Կարապետ Եզեանցի թարգմանչութեամբ, նախաճաշով ալ պատուուեցաւ, եւ վեց սպիտակ ձիերով լծուած Աղեքսանդր Բ. -ի պատմական կառքով վերադարձաւ: Յունիս 1-ին այցելեց կայսերազանց եւ նախարարաց, 2-ին այցելեց մետրոպոլիտին, եւ եկող աւագանւոյն, 3-ին ալ նախարարաց եւ պալատականաց այցելութիւնները ընդունեցաւ, 7-ին պտըտեցաւ թանգարանը, 8-ին ռուսական մայր եկեղեցին, 10-ին շոգենաւով Նեվայի գետափները դիտեց մինչեւ Ելագին կղզիները, 11-ին Ղազարի տաճարը գնաց, 12-ին Լեռնային ճեմարանը եւ հրաժեշտի այցելութիւններ ըրաւ, եւ 13-ին Պետրբուրգէ մեկնեցաւ Մոսկուա: Զանց կ՚ընենք խանդավառ ցոյցերու մանրամասնութեանց մտնել, որ ամէն ակնկալութենէ վեր եղան (95. ԱՔՍ. 219-227): Յիշենք եւս որ մի քանի անգամ ներքին եւ կրօնական գործոց նախարարական պաշտօնէից հետ խորհրդակցութիւններ տեղի ունեցան եւ քննուեցան կարեւոր խնդիրներ Հայ եկեղեցու կառավարութեան վերաբերմամբ. եւ այս մասին Խրիմեան զանազան պաշտօնական թղթեր ներկայացրեց (95. ԱՔՍ. 226): Համակրութեան ցոյցեր եւ խնդութեան նշաններ կրկնուեցան Մոսկուայի մէջ ալ, ուր մնաց մինչեւ յունիս 22, եւ անկէ եկաւ Թէոդոսիա (95. ԱՐԼ. 2414), Յովհաննէս Այվազովսքի մեծ նկարչի հրաւէրով, եւ դարձաւ Էջմիածին: Խրիմեանի ուղեւորութեան առթիւ Պետրբուրգի եւ Մոսկուայի եւ ուրիշ տեղերու մեծատունները նշանաւոր գումարներ նուիրեցին Էջմիածնի նորոգութեանց համար: Այս երթուդարձերու մէջ զանց ըրինք առանձինն խօսիլ Տփղիսի վրայ, ուր յաճախակի կրկնուեցան առաջին գալուն ցոյցերը: Միւս տարին 1896 ամառուան մէջ յատուկ այցելութիւն մըն ալ տուաւ Սեւանի վանքը եւ շրջակայ աւանները (96. ԱՐԼ. 3721): Բագուցիներուն ալ խոստացած էր յատկապէս այցելել, բայց յապաղեցաւ մինչեւ 1898 փետրուար եւ հասաւ ամսոյն 5-ին ( ԲԱԳ. 5), եւ մնաց մինչեւ 13: Այստեղ երկու կէտեր աւելի գրաւեցին Խրիմեանի մտադրութիւնը, Նաւթի արդիւնաբերութիւնն ու արդիւնագործութիւնը եւ պանդուխտ գործաւորներուն կացութիւնը: Մտադրութեամբ շրջեցաւ ամէն կողմեր, մտաւ Սեւ Քաղաքը տեսաւ գործարանները, եւ մանաւանդ օրերով դուռը բաց թողուց ամէն աստիճանի եկողներ ընդունելու եւ մխիթարելու: Իրեն ուղեկից էր Գէորգ Երէցեան վարդապետը, եպիսկոպոսական ձեռնադրութեան համար Կովկաս եկած, որ եւ պատարագեց եւ քարոզեց փետրուար 12-ին Վարդանանց տօնին օրը ( ԲԱԳ. 27): Խրիմեան կատարելապէս իր սիրտին մօտ դիրքի մէջ գտաւ ինքզինքը Բագու եղած միջոցին, ուր հազարաւորներ կային հայ պանդուխտ գործաւորներ, որոնց համար նաւթարդիւնաբերներու մօտ ալ բարեխօսեց ( ԲԱԳ. 21): Ինչպէս ըսինք ուրիշ շատ մանրամասնութիւններ չունինք պատմելու Խրիմեանի ներքին գործունէութենէն, եւ նորէն կ՚անցնինք Տաճկահայոց անցքերուն:

2992. ԻԶՄԻՐԼԵԱՆ ՀՐԱԺԱՐԵԱԼ

Տաճկահայոց մէջ այս միջոցին տեղի ունեցող գլխաւոր դէպքը արքունիքի եւ պատրիարքարանի, կամ Ապտիւլհամիտի եւ Իզմիրլեանի միջեւ գոյացած հակառակութիւնն էր, որ կարծես յարաբերութեանց խզումի ձեւն էր առած, եւ անոր հետեւանօք ազգին մէջ ալ ներհակ ուղղութեանց ասպարէզ բացուած էր: Աղիտալի անցքերը, ընդհանուր կոտորածը, եւ կոտորածէն ալ աւելի վնասաբեր եղող ամէն կողմ տարածուած թալանը, յափշտակութիւնն ու աւարառութիւնը իրաւամբ կը զայրացնէին Իզմիրլեանի սիրտը եւ կը փոթորկէին անոր միտքը, եւ հնար չէր, այժմ ալ հնար չէ չարդարացնել անոր յուզմունքը: Կացութիւնը այնպէս խղճալի վիճակ առած էր որ մինչեւ իսկ սնունդը կը պակսէր, մերկութիւնը ծածկելու ցնցոտիներու կարօտութիւն կը տիրէր, որբեր հազարներով եւ բիւրերով կը հաշուուէին, եկեղեցիներու սպաս եւ անօթ եւ զգեստ եւ գիրք չկային, պաշտամունքը վերսկսել անհնար կը դառնար, թող բռնի իսլամացեալներուն շփոթ դիրքը: Այդ ամէնը իրողութիւն եւ իրականութիւն էին, Իզմիրլեանի տագնապն ու տառապանքը իսկական, զգացումը արդար եւ յուզումն իրաւացի, նպաստից անհրաժեշտութիւնը ակնյայտնի, բայց միջոցներու հոգածութիւնը անհնարին դարձած: Այս ստուգութեանց հանդէպ ինչ որ դիտողութիւն կրնար վերցնել դարմանի մասին ձեռք առնուելիք ձեւն էր: Ապտիւլհամիտ ալ զայն զգալով, թէպէտեւ առերեւոյթ, բայց մերձեցման ինչ ինչ ձեւեր ու նշաններ ձեռք կ՚առնէր, ինչպէս էին քաղաքական ամբաստանութեամբ բանտարկեալներու մասնակի ներումներ (95. ԱՐԼ. 3424), կոտորածներու գլուխ կանգնող Հայտարանցի Հիւսէյին փաշային դատի ենթարկուիլը (95. ԱՐԼ. 3522) եւ նշանաւոր Մուսա պէյին կրկին բանտարկութիւնը (95. ԱՐԼ. 3546), մինչ Իզմիրլեան հակառակ ցոյցերէ իսկ չէր քաշուեր, տէրութեան նպաստաւոր յայտարարութիւն տուող Ադրիանուպոլսոյ առաջնորդ Սուքիասեան Մեսրոպ եպիսկոպոսը պաշտօնէ կը դադրեցնէր (95. ԱՐԼ. 3385), եւ անգղիական դեսպանատան դաշտային գիշերահանդէսին անձամբ կը մասնակցէր (95. ԱՐԼ. 3374): Իր համոզումն էր թէ աղէտից սկզբնապատճառը նոյնինքն սուլտանն էր, որով անկէ դարման սպասելը անտրամաբանական կը գտնէր, եւ բոլոր յոյսը եւրոպական միջամտութեան վրայ հաստատած ըլլալով, անոնց հետ յայտնի եւ համարձակ յարաբերութիւն կը մշակէր, միշտ միջնորդ ունենալով կուսակցական գործիչները եւ անոնց համակիր իր թարգմանները: Իզմիրլեանի դժբախտութիւնն եղաւ իր ակնկալութեանց եւ իսկական իրականութեանց մէջ տիրող անջրպետը: Եւրոպական պետութիւնները, ըլլան Պերլինի դաշնագիրը ստորագրող վեցերը, ըլլան գործադրութիւնը ստանձնող երեքները, երեք ամիս շարունակ տեւող կոտորածը արգիլելու իսկ միջամտութիւն չէին ըրած, կոտորածին հետեւանքներուն մտադրութիւն չէին դարձուցած. բայց Իզմիրլեան իր տեսութեանց վրայ ամուր, ապարդիւն խոստումներով կ՚օրօրուէր եւ իր բուռն ու յախուռն ընթացքէն չէր հեռանար, կուսակցական գործիչներէ քաջալերութիւնները կը յարգէր, քաղաքական փորձառութեամբ զօրացած խոհականներու թելադրութիւնները կ՚անարգէր: Այս կացութեան մէջ կը սկսէր 1896 տարին, ներքին արտաքին տագնապներու գագաթնակէտը հասած տարին, եւ ինչ որ կը սպասուէր, սկսաւ երեւան գալ. կայսեր կողմէն պահանջուեցաւ որ պատրիարքը հրաժարի եւ քաշուի, քանի որ անոր ընթացքը իրեն դէմ անձնական հակառակութեան ձեւ էր առած, եւ հակառակութիւնը փոխադարձ ատելութեան հասած: Այս պարագային առջեւ ալ Իզմիրլեան ամուր կը մնար իր տեղը, միշտ միեւնոյն խորհրդակիցներու ազդեցութեամբ զօրացած, եւ միշտ միեւնոյն ակնկալութեանց օրօրներով հրապուրուած: Ազգին մի մասը սկսաւ զգալ պարագայից պահանջը եւ հետեւաբար հարկ տեսաւ Իզմիրլեանը հրաժարելու եւ քաշուելու յորդորել. բայց ասոնց մէջ տէրութեան պաշտօնեաներ եւ ունեւոր վաճառականներ գտնուիլը Իզմիրլեանի կարծել տուաւ թէ իշխանութեան ստրկաբար ծառայողներ եւ ազգային շահը անարգողներ են այդ խրատտուները, ուստի դարձեալ իրեններուն խորհուրդը նախադասեց, եւ երբ զգաց որ կացութիւնը օրէօր կը զայրանար, առանց հրաժարելու գործէ հեռու երեւնալու կերպը ստեղծեց, պատրիարքարան չյաճախելով, վարչութեան ցանցառ նախագահելով, դիմումներ չընդունելով, Հիսարտիպի փողոցի բնակարանը մնալով, եւ յաճախ Իւսկիւտարի բարձունքը հեռանալով. մինչեւ իսկ պատրիարքի հասցէին եկած գրութիւնները բանալու արտօնութիւն կու տար փոխանորդին եւ դիւանապետներուն (96. ԱՐԼ. 3693): Բայց տակաւին հրաժարելէ կը զգուշանար Եւրոպայի միջամտութեամբ մօտալուտ յաղթանակին ակնկալութեամբ: Ահա 1896 յունուարէ յուլիս ժամանակամիջոցին պատկերացումը, զոր ընդհանուր գիծերով միայն կը ներկայացնենք, զանց ընելով հազարումէկ մասնակի միջադէպները: Յուլիս 19-ին իրեն այցելողներուն հրաժարած չըլլալը եւ հրաժարելու միտք չունենալը հաստատութեամբ կը յայտարարէր, բայց 21-ին հրաժարականը կը ստորագրէր, եւ պատճառը գաղտնիք մը չէր: Նոր զեկուցագիրով մը դիմած էր Կ. Պոլսի դեսպանութիւնների, գործը ստանձնող երեքներին եւ խորհուրդ խնդրած ազգին գործերը բարելաւելու համար. իսկ անոնք այդ խորհուրդն ալ զլացան նրան տալ, որով նա այն ժամանակ հրաժարական տուաւ (96. ԱՐՐ. 381): Այդ պարագայն, որ իբր փաստ կը բերուի երկաթեայ պատրիարքին զիջողութիւնը արդարացնելու, մեր տեսութեամբ աւելի հակառակ եզրակացութեան կը տանի. զի քաղաքականութեամբ զբաղող եւ դիւանագիտական յարաբերութեանց հիմամբ գործող անձի համար նախատեսութիւնը պարտաւորիչ հանգամանք է, եւ գործերը մինչեւ անդարմանելի ըլլալու վիճակը հասցնել` թերութիւն է, եթէ յանցանք ալ չէ: Վարիչը պարտի իրողութեանց ներքինը թափանցել եւ եղելութեանց իսկութեան տեղեկանալ եւ ոչ թէ անհիմն ակնկալութիւններով գործը մինչեւ իր յետին կործանումը մղել, այլ գործոց ընթացքին հպատակիլ, կամ թէ վարչութենէ ձեռք քաշել: Յուլիս 21-ին տրուած հրաժարականը 22-ին կ՚ընդունուէր, քանի որ պահանջուած ալ էր, եւ 24-ին պաշտօնապէս կը հրատարակուէր, եւ այսպէս կը վերջանար Իզմիրլեանի պատրիարքութիւնը 1894 դեկտեմբեր 7-ին ընտրուած, եւ 20-ին հաստատուած եւ 26-ին պաշտօնի ձեռնարկած, ուսկից հաշտուելով տեւած կ՚ըլլար 19 ամիս: Տարբեր են կարծիքներ Իզմիրլեանի անձին եւ պաշտօնավարութեան շուրջը կազմուած եւ յայտնուած. ոմանց համար հաստատամիտ եւ անվտանգ երկաթեայ պատրիարքն է նա, ուղղութեան հետեւող եւ իրաւանց պաշտպան, մինչ ուրիշներու համար անհեռատես եւ կամակոր պաշտօնակալն է` աղէտից առիթ ընծայող եւ պարագաները գործածել չգիտցող, եւ աւելորդ կը սեպենք մատնանիշ ընել ներհակընդդէմ կարծիքներու տէրերը: Եթէ կը ներուի մեզ ալ անկաշկանդ տեսութիւն մը յայտնել, չենք երկմտիր յայտարարել, թէ պաշտօնավարութեանց եւ գործունէութեանց մէջ ոչ վերացեալ տեսութիւններն են որ անձը կ՚արդարացնեն, այլ իրականութիւններն են որ գործողին պիտի առաջնորդեն:

2993. ԱՌԺԱՄԵԱՅ ՎԱՐՉՈՒԹԻՒՆ

Պատրիարքի հրաժարելովը պէտք էր որ Խառն ժողովը տեղապահի ընտրութիւն կատարէր. սակայն այս անգամ պատրիարքի հետ գործող վարչութեան վրայ ալ կը տարածուէր հարուածը, եւ վարչական ժողովներու պայմանաժամը լրացած եւ անդամներէ շատերուն հրաժարած ըլլալը իբր պատճառանք կը ծառայէր զիրենք պաշտօնէ եւ իրաւունքէ զրկելու. եւ անոնց տեղ նոր խառն յանձնաժողով մը կազմելու յուլիս 24-ի պաշտօնագիրով, ութը եկեղեցական եւ ութը աշխարհական անդամներով` իբրեւ աւելի վստահելի անձերով, որոնք եղան Մեսրոպ Սուքիասեան, Բարթողիմէոս Չամիչեան, Մելքիսեդեկ Մուրատեան եւ Վահրամ Մանկունի եպիսկոպոսներ, Գաբրիէլ Ճէվահերճեան եւ Գէորգ Երէցեան վարդապետներ, եւ Յովհաննէս Մկրեան ու Գաբրիէլ Խանճեան քահանաներ. իսկ աշխարհականներէն Աբրահամ Երամեան, Յովհաննէս Նուրեան, Էլիաս Չայեան եւ Սեպուհ Մաքսուտեան պետական շրջանակներէ, եւ Պատրիկ Կիւլպէնկեան, Գրիգոր Գարակէօզեան, Կարապետ Գարամաճեան ու Տիգրան Մանուկեան առեւտրական դասակարգէն: Ասոնք 25-ին պատրիարքարան հրաւիրուեցան (96. ԱՐԼ. 3736), ուր կրօնից տեսուչ Զիվէր պէյ անձամբ պաշտօնագիրը հաղորդեց եւ տեղապահ մը ընտրելնին յանձնարարեց: Մուրատեան եպիսկոպոսէ եւ Երամեան փաշայէ զատ 14-ներ ներկայ էին այն օր (96. ԱՐԼ. 3734): Իրենց առաջին նիստը կազմեցին 26-ին եւ ժողովին կազմակերպութիւնը լրացուցին, Երամեանն ու Նուրեանը ատենապետութեան եւ Չայեանն ու Մկրեանը ատենադպրութեան կոչելով, եւ Չամիչեանն ալ տեղապահ ընտրելով (96. ԱՐԼ. 3735), որուն վաւերացումը ստացան 29-ին եւ 30-ին գործի ձեռնարկեց (96. ԱՐԼ. 3737-3738), եւ օգոստոս 2-ին կայսեր ներկայացաւ ուռուցիկ ուղերձներով, որոնց մէջ կը յայտարարէր թէ ինքն սուլթանին ստրուկն է, ազատագրուիլ յանձն չառնող ստրուկ մը, եւ թէ այս կեանքին եւ թէ հանդերձեալ կեանքի մէջ իւր ամենէն մեծ պատիւն ու երջանկութիւնը կայսերական փափաքները իրականացնելու բախտաւորութիւնն ունենալն է (96. ԱՐԼ. 3741): Իսկ առժամեայ վարչական ժողովին գործունէութենէն Մուրատեան եւ Կիւլպէնկեան ընդհանրապէս հեռու մնացին, Երամեան ատենապետութիւնը պատուակալ ձեւով միայն պահեց, իսկ գործին եռանդեամբ փարող, եւ կայսերական կամաց կատարեալ համակերպութեամբ փայլողներն եղան Չամիչեան տեղապահը եւ Նուրեան իսկական ատենապետը. ոչ միայն հաւատարմութեան շրջաբերականներ ամէն կողմ տեղացուցին, այլեւ շնորհակալութեան մաղթանքներ եւ հանդէսներ կատարելու հրամաններ ղրկեցին բոլոր գաւառներու առանց խտրութեան: Կառավարութեան ալ յիշատակագիրներ մատուցին յայտնապէս մեղադրելով Հայ ուղղութեան ընթացքը եւ զայն իբր յանցապարտ ներկայելով, եւ ամենայն չարեաց պատճառ Սահմանադրութիւնը ցուցնելով: Ժողովուրդը շուարած եւ ընկճուած` կրաւորական համակերպութենէ զատ եղանակ չունէր, մանաւանդ որ գաւառներու մէջ իսպառ դադարած չէին սպանութիւնները եւ յափշտակութիւնները, եւ մայրաքաղաքն ալ ինքզինքը ազատ չէր զգար նմանօրինակ վտանգներէ եւ շշուկներ օրէօր կ՚աւելնային: Կուսակցական գործիչներ եւ իրենց խումբեր բոլորովին խանգարուած տեսնալով իրենց գործունէութեան ասպարէզը, եւ Իզմիրլեանէ Չամիչեան անցքը դիւրաւ չկրնալով տանիլ, նորէն բուռն ցոյցի մը որոշման կը յանգէին, միշտ նոյն համոզմամբ թէ որեւէ արկածալից աղէտք մը պիտի կարենար եւրոպական տէրութիւնները գործունէութեան ստիպել եւ օսմանեան կառավարութիւնը բարենորոգմանց գործադրութեան պարտաւորեցնել: Անորոշ ձայներ սկսած էին լսուիլ, բայց շատերուն անհասկանալի կ՚երեւար, իբր զի նախընթաց անպտուղ ցոյցերու օրինակը պէտք էր գործիչներն իսկ չկրկնելու համոզած ըլլար: Առժամեայ վարչութեան առաջին օրերը կ՚անցնէին, երբոր յանկարծ ծագեցաւ օգոստոս 14-ը, Աստուածածնայ պահոց աղիտալի չորեքշաբթին:

2994. Կ. ՊՈԼՍՈՅ ԿՈՏՈՐԱԾԸ

Օգոստոս 14-ին առտուն որոշ բան մը չէր լսուեր եւ որոշ նշան մը չէր տեսնուեր, թէպէտ վերջին օրեր կասկածներ շատցած էին. կէսօրին ատենները ձայն ելաւ թէ Սամաթիա թաղի մէջ շփոթ մը տեղի ունեցեր է, եւ միեւնոյն ատեն Ղալաթիա տագնապի եւ խուճապի մատնուեցաւ: Քսանեւհինգ հոգիէ խումբ մը Կարնեցի Գարեգին Փաստրմաճեանի, կեղծ անուամբ Արմեն Կարօյի առաջնորդութեամբ մէկով երկուքով, Վօյվօտա փողոցի վրայ գտնուող օսմանեան կայսերական դրամատան շէնքը կը մտնային, եւ սանդուխներու վրայ եւ ճեմելիքներու անկիւնները դիրք բռնելով յանկարծ ձեռքի ռումբեր կը պայթեցնեն, կը սպառնան, կը պահանջեն, փողոցի վրայ ալ ռումբեր կը նետեն իբր թէ դրամատան տիրացած ըլլան: Սարսափահար կը մնայ ոչ միայն ներքին պաշտօնէութիւնը այլեւ դուրսը գտնուող ժողովուրդը, եւ քաղաքը, նաեւ անմիջապէս դրամատունը պաշարող կանոնաւոր զօրաց վաշտը: Միեւնոյն ատեն երեք լեզուով տպագրուած պահանջագիր մը կը ցրուեն, որուն մէջ յիշեցնելով կոտորածները, բողոքները, Եւրոպիոյ լռութիւնը եւ օսմանեան կառավարութեան ընթացքը, 12 գլուխ պայմաններ կ՚առաջարկեն ( ՕԶԱ. 259-260): Օսմանեան դրամատան վտանգը շարժումի դրաւ դեսպանատունները, եւ յատկապէս գաղղիականն ու անգղիականը, որոնց ազգութեան կը պատկանի այդ օսմանեան սեղանաւորական հաստատութիւնը: Միւս դեսպանատուներ եւ կայսեր կողմանէ թիկնապահներ ալ միջամտեցին եւ գործողներու գլուխ կանգնեցաւ Մաքսիմով ռուսական թարգման եւ անգղիացի Վինսըն եւ գաղղիացի Օպուանօ դրամատան վարիչներու հետ բանակցութիւնները վերջացուց. յարձակողներէն 17-ին եւրոպական երաշխաւորութեամբ եւ օտար շոգենաւով օսմանեան սահմաններէն ելլելուն, եւ 3 սպանուածներուն պատուաւոր թաղումին, եւ 5 վիրաւորներուն օրինաւորապէս դարմանուելուն պայմաններով ( ՕԶԱ. 261-263): Սակայն արդէն ցոյցին սկիզբէն Կ. Պոլսոյ քրիստոնէաբնակ թաղերու մէջ խուժան մը սկսած էր կազմուիլ ձեռուընին բիրերով, որով անխնայ կը զարնէին եւ կը սպաննէին որչափ Հայ որ դիմացնին ելլար կամ հայ կարծէին. առաւելապէս Ղալաթիոյ ու Կ. Պոլսոյ մաքսերու եւ նաւամատոյցներու կողմերը եւ Ոսկեղջիւրի Խասքէօյը, ուր բազմութեամբ կը մնան հայ պանդուխտ գործաւորները եւ բեռնակիրները: Շարժումն ու կոտորածը սաստկացաւ երբոր դրամատուն յարձակողներ շոգենաւ մտան: Խորհրդաւոր զուգադիպութեամբ Համիտիյէ քուրդերու վաշտ մը քիչ օր առաջ եկած էր Կ. Պոլիս, եւ քուրդի զգեստով մարդիկներ բազմաթիւ երեւցան ամբոխին մէջ, սպանութեանց գործիք եղող բիրերն ալ նմանօրինակ էին ամէն յարձակողներուն ձեռքերը: Յայտնի էր որ կառավարութիւնը լուր ունեցած էր ըլլալէն առաջ, եւ կանխաւ կատարած էր իր պատրաստութիւնները (96. ԱՐՐ. 420), ինչպէս եւ Համիտիյէ գունդը կոտորածէն անմիջապէս ետքը արդէն մեկնած էր մայրաքաղաքէ: Հայոց կողմէ տեղտեղ, գլխաւորապէս Սամաթիա, ընդդիմութիւններ եւ անձնապաշտպանութեան ձեռնարկներ տեղի ունեցած են, բայց անոնք կոտորածի ոչ սկզբնաւորութեան, եւ ոչ արդարացման պատճառ կրնան ըլլալ: Արկածը երեք օր տեւեց եւ հազիւ չորրորդ օրը 18-ին սկսաւ մեղմանալ, սպաննուածներուն թիւը 10. 000-ը անցաւ, որոնց իբր 3. 000-ը Խասքէօյի մէջ մերձակայ ծովակալութեան խումբերուն ձեռքով: Բերայի մէջ ալ դեսպանատուներու դուռներուն առջեւ կոտորածներ եղան, եւ դրամատունը ազատելու համար վայրկենապէս իրարու անցնող եւրոպական դեսպանութիւններ եւ կառավարութեան վրայ զիջանելու բռնութիւն գործածող ներկայացուցիչներ, կրցան անտարբերութեամբ ականատես ըլլալ իրենց աչքին առջեւ կատարուած անլուր անգթութեանց եւ եղերական տեսարանները դիտեցին, աղբակիր կառքերով դիակներու եւ տեղափոխուիլը նկատեցին, որոնց մէջ կիսակենդանիներ ալ գտնուեցան: Սպանելոց դիակներէն մի մասը միայն Պալըքլըի, Շիշլիի, Խասքէօյի եւ ուրիշ տեղերու գերեզմաննոցները տարուեցան, մեծ մասը Ղալաթիոյ եւ Ստամպօլի քարափներէն ծովամոյն եղան, փորերնին ճեղքելով որ ուռելով ջուրին երեսը չելլան: Մայրաքաղաքի կոտորածը գաւառներու մէջ ալ իր արձագանգն ունեցաւ, եւ շատ տեղեր կրկնուեցան 1894-ի կոտորածներուն յաւելուածները ( ՕԶԱ. 236, եւ 96. ԱՐՐ. 381): Գործին նկատելի կողմերէն մին եղաւ ջարդին յաջորդ օրէն սկսելով մնացածներէն հարիւրաւորներ իբր յանցապարտներ ձերբակալել եւ արտասովոր ատեանի դատարանին յանձնել, եւ միւս կողմէն Կ. Պոլիս մնացած պանդուխտ Հայերը հաւաքել, եւ իբր 20. 000 հոգի յատուկ նաւերով ասիակողման գաւառները դարձնել, գործաւորներու եւ բեռնակիրներու կայանները ջնջելով քուրդերու յանձնել (96. ԱՐՐ. 420), եւ այնպիսի ահուսարսափ մը ազդել տուներ ալ կոխելով, որ ժողովուրդը ցերեկները քաշուած եւ գիշերները մութին նստելու պարտաւորուեցաւ: Այս կացութեան մէջ տեղապահը վտարման գործը դիւրացնելու միջոցներ կը մատակարարէր ոստիկանութեան, եւ օգոստոս 19-ին կայսեր գահակալութեան տարեդարձին օրը հանդիսաւոր մաղթանք կը կատարէր, կոտորածին նախընթաց օրը դադրած ըլլալուն երախտագիտութեամբ: Վտարելոց կարգին մտադրութիւն դարձուեցաւ Իզմիրլեանի վրայ ալ, իբր թէ Ղալաթիոյ կուսակցական շարժումը իր պաշտպանութեամբ եւ իր դրդմամբ եղած ըլլայ, եւ կայսերական հրաման ելաւ անմիջապէս Երուսաղէմ հեռանալու, որ եւ կատարուեցաւ տեղապահական միջնորդութեամբ, գուցէ եւ ներքին մասնակցութեամբ, որով հրաժարելէն իբր ամիս մը ետքը հսկողութեան ներքեւ Կ. Պոլիսէ մեկնեցաւ, եւ սեպտեմբեր 1-ին կիրակի օր Երուսաղէմ մտաւ, ուր եւ մնաց 12 տարիներ:

2995. ԸՆՏՐՈՂԱԿԱՆ ՊԱՏՐԱՍՏՈՒԹԻՒՆՔ

Բարթողիմէոսի տեղապահութիւնը շատ միտքերու վրայ ախորժ տպաւորութիւն չէր թողած, բայց գոնէ կը սպասուէր որ ջարդերու վերջ տրուէր. այլ Կ. Պոլսոյ կոտորածը այդ մասին ալ յուսախաբութիւն յառաջ բերաւ, եւ աւելի եւս խարբալեց հասարակաց ըմբռնումը, եւ նոր զայրոյթ պատճառեց կուսակցական գործիչներու վրայ, եւ սկսան ուղղակի իր կեանքին սպառնալ: Չամիչեան շուարած պատրիարքարանի վերածեց Նշանթաղի իր բնակարանը, եւ պաշտօնապէս հրատարակել տուաւ, թէ ինքն իր տան մէջ պիտի կարգադրէ ընդհանուր խնդիրները, իսկ օրական եւ մասնաւոր գործերը պատրիարքարանի մէջ պիտի նայի եւ կարգադրէ ժողովի անդամներէն Սուքիասեան եպիսկոպոսը, որ արդէն Եէնիգաբու կը բնակէր (96. ԱՐԼ. 3747): Իր տունին մօտը զատ տեղ մըն ալ վարձեց, ու սկսան աշխատիլ դիւանական պաշտօնեաները: Միւս կողմէն ոստիկանութեան պաշտպանութեան ալ դիմեց, եւ հինգ վեց ծպտեալ հսկողներ տրուեցան իրեն, որոնք տունին մէջ կը մնային եւ դուրս ելած ատեն կառքին ետեւէն կը ձիավարէին վտանգներէ պահպանելու համար: Բայց այս աւելի եւս իր դիրքը կը տկարացնէր, զի ասով իրեններէն երկիւղ ունենալը կը յայտնէր: Միեւնոյն ատեն հրապարակագիրներու վրայ ալ ճնշում կը գործածէր որ զինքը գովաբանեն, իր գործերը ներբողեն, եւ պատրիարքակերպ ձեւերով բարձրացնեն: Բայց միւս կողմէ չէր կրնար այսչափով ալ յագենալ, ուստի պատրիարքական ընտրութիւն կատարել տալու ձեռնարկներուն կը հետեւէր պետական հովանաւորութեան վստահելով եւ քուէարկուներ շահելու աշխատելով: Իրեն այդ պատրաստութիւններէն օգտուիլ ջանացին նաեւ անոնք, որ անոր իշխանութեանը վերջանալուն կը սպասէին, եւ ընտրութեան արտօնութենէն օգտուելով կ՚աշխատէին ուրիշ մը բարձրացնել պատրիարքական աթոռը, որչափ ալ կառավարութեան կողմէ տեղապահին ուղղուած պաշտօնագիրը յանուանէ զինքն մատնանիշ կ՚ընէր իբրեւ հաճոյական ընտրելի: Բարթողիմէոսի հեռացումը փափաքողներ այլեւս միայն կուսակցականները չէին, եւ ոչ անոնց համակիրներ, այլ նոյն իսկ ազգին խոհականագոյն դասակարգը, որուն ծանր կու գար ազգին ղեկը յանձնուած տեսնել այնպիսի մէկու մը, որ պարզապէս իր անձնական շահին ու փառքին ետեւէն զակատեալ, անփոյթ եւ անզգայ կը մնար ժողովուրդին զգացած նեղութեանց եւ կրած տառապանաց հանդէպ: Այս խոհական դասակարգին համարձակ գլուխ կանգնեցաւ Յարութիւն փաշա Տատեան, արտաքին գործոց նախարարութեան խորհրդական, արքունիքէն գնահատուած եւ յարգուած, եւ միջազգային յարաբերութեանց համար ձեռնհաս եւ վստահելի ընդունուած անձ մը, եւ միանգամայն ամենալաւ հայ ճանչցուած, եւ իւր փափուկ դիրքին չնայելով իւր ազգութեան դէմ երբէք չմեղանչած մէկ մը (96. ԱՐՐ. 576): Երբոր Բարթողիմէոս իր պատրիարքանալուն համար միջոցներ կը գործածէր, եւ անհամակիր կարծուածներու հանդէպ եթէ չէր խստանար, գոնէ անկարեկիր կը մնար, Տատեան իր Պէշիկթաշի բնակարանին մէջ գումարումներ եւ խորհրդակցութիւններ կը կատարէր, կարծիքներ կը փոխանակէր եւ լուսաբանութիւններ կը ստանար յարմարագոյն ընտրելին որոշելու եւ համեմատութիւն գոյացնելու, միանգամայն կայսերական հաճութիւնն ալ վաստակելու համար պարտուպատշաճ միջոցները կը պատրաստէր, եւ կայսեր գոհունակութեան յարմար յայտարարութիւններն ալ չէր ագահեր թէ անձամբ եւ հանրագրական ձեւերով, մինչեւ որ հաւանութիւն կը ստանար Բարթողիմէոսի անձին չկապուելու, ալ ընտրել մէկ մը, որ կայսեր խօսքով թող իւր ազգը սիրէ, բայց իրեն դէմ սուր չքաշէ: Արկածելոց կարօտութեան նպաստը ժամանակին պահանջներուն առաջիններէն էր, բայց Բարթողիմէոս համարձակութիւն չունեցաւ հասարակաց գթութեան դիմումներ ընելու, եւ միայն կայսերական նուէրով ստացուած քանի մը հարիւր ոսկիներու բաշխումով շատացաւ. հետեւաբար երբոր տեղապահը չէր համարձակեր հանգանակութիւն բանալ, դժուար էր մասնաւորներու այդ մասին ձեռնարկներ ընել: Ժամանակին գլխաւոր գործունէութիւնը երկու կողմերէն ալ պատրիարքական ընտրութեան շուրջը կը դառնար, թէպէտ տարբեր ուղղութիւններով, Չամիչեան իր ընտրութիւնը ապահովելու, եւ Տատեան ուրիշ ընտրելի գտնալու: Վերջինիս միտքով յարմարագոյնը Մուրատեան Մելքիսեդեկն էր, եթէ օտարահպատակ ծնած ըլլալու դժուարութիւնը դարմանուէր, կամ եթէ ինքն ալ, որ կաթողիկոսութեան հովերով կ՚օրօրուէր, պատրիարքութեան զիջանելու հաւանէր, զի արդէն այդ միտքով Կիլիկիոյ աթոռին ընտրելի ըլլալն ալ մերժած էր (§ 2989): Անկէ ետքն իբր ընտրելի կը յիշուէին Հմայեակ Դիմաքսեան, Գրիգորիս Յովհաննէսեան, Գրիգորիս Ալէաթճեան, Պետրոս Թահմիզեան, սակայն ամէնն ալ պահանջներուն բաւարարութիւն չէին ընծայեր:

2996. ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Դպրեվանքի նորընծաներուն վրայ խօսած ատեննիս յիշեցինք, թէ Դպրեվանքը իր գագաթնակէտին հասած վայրկեանին յանկարծ զինքն անկման վտանգին դիմացը գտաւ (§ 2990): Օրմանեան որ յաճախ Կ. Պոլիս կու գար խնամակալութեան հետ խորհրդակցելու եւ կարգադրելու, վերջին անգամ ալ եկած էր 1896 յուլիս 18-ին, ուսկից մէկ երկու օր ետքը Իզմիրլեան պատրիարք հրաժարականը կու տար, որ 24-ին պաշտօնապէս կը ծանուցուէր (§ 2992), եւ օգոստոս 14-ին ալ տեղի կ՚ունենար մայրաքաղաքի աղիտալի կոտորածը, որուն վտանգէն ինքն Օրմանեան ալ ազատելու բախտը կ՚ունենար, եւ կասկածաւոր կարծուածներու հալածանքի կարգին, Կեդրոնական Վարժարանի խնամակալներէն Աբիկ Ունճեան եւ Յարութիւն Նորատունկեան ալ կը ձերբակալուէին: Ունճեանի բանտարկութիւնը Դպրեվանքը անտէրունչ կը թողուր եւ առձեռն միջոցներէ կը զրկէր: Իսկ Օրմանեան, Խաչի ուխտաւորութեան առթիւ տեղը գտնուելու համար, հարկ կը սեպէր սեպտեմբեր 10-ին Արմաշ դառնալ, թէպէտ ոչ միայն բնաւ ուխտաւոր չէր հասնէր, այլեւ Արմաշ եւ Խասկալ գիւղերու կոտորածի սպառնալիքներուն հանդէպ զգուշութեան միջոցներու կը պարտաւորուէր, եւ միայն չորս սարկաւագները աբեղայութեան կը բարձրացնէր, Թաթուլ, Փառէն, Վահրիճ եւ Թորգոմ անուններով: Դուրսէն մայրաքաղաք գալու բացարձակ արգելքը իրեն Կ. Պոլիս դառնալն ալ անհնար կ՚ընէր, ամէն միջոցներէ զրկումը կը տիրէր, օրապահիկը հայթայթելու անհնարութիւն կը սկսէր եւ աշտուճ հացով ագարակին խնձորը կը մնար իբրեւ սնունդի միակ միջոց: Սաստիկ հոգածութիւնը Օրմանեանի առողջականին ալ կ՚ազդէր, եւ հազիւ թէ Բարթողիմէոսի մօտ ընդունելի միջնորդութիւններ Կ. Պոլիս գալու պետական արտօնութեան դուռը կը բանային, որով հոկտեմբեր 15-ին Կ. Պոլիս կը հասնէր Դուրեան Եղիշէ վարդապետի ընկերակցութեամբ: Առաջին տեսակցութեան մէջ Չամիչեան տեղապահ եւ Նուրեան ատենապետ Դպրեվանքին աւելորդ հաստատութիւն մը ըլլալը, եւ անոր օգնութեան պէտք չըլլալը կը յայտարարէին, որուն վրայ Օրմանեան իր հրաժարականը գրաւոր կը մատուցանէր, եւ Կ. Պոլիսէ հեռանալու համար արտօնութիւն եւ անցագիր կը խնդրէր: Պատրիարքական ընտրութեան ճիգերուն վերջին օրերն էին, եւ Օրմանեանի Կ. Պոլիս հասնելուն լուրը Տատեանի տան խորհրդակցութեանց մէջ անոր անունն ալ ընտրելեաց մէջ յիշելու առիթ կ՚ընծայէր, եւ քանիներ այդ մասին Տատեանի միտքին վրայ ազդելու կ՚աշխատէին, եւ տեղեկութեանց եւ բացատրութեանց նոր գլուխ մը կը բացուէր: Իսկ Օրմանեան արդէն տկարացած եւ առջեւ նետուելու դժկամակ, եւ իրեն նախընթացին հետեւանօք ընտրելիներու կարգը չդասուելուն համոզուած, բոլորովին քաշուած եւ Դպրեվանքի հոգէն ալ հրաժարած, պահ մը հանգստութեան օրեր կ՚անցունէր, որչափ ալ ասոր անոր բերանով իր ընտրելիութեան մասին խօսքեր ականջը կը հասնէին: Հոկտեմբեր 20-ին համագումար ժողովը կը հաւաքուի, եւ Օրմանեան կրօնական ժողովոյ ընտրելեաց մէջ կը գրուի 24 քուէով, եւ պատրիարքական ընտրելեաց եօթներորդը կ՚ըլլայ 13 քուէով: Աւելի քուէ ստացողներն եղած էին առաջին Հմայեակ Դիմաքսեան 43 քուէով, եւ յետոյ Բարթողիմէոս Չամիչեան, Գրիգորիս Յովհաննէսեան, Մեսրոպ Սուքիասեան եւ այլք: Հոկտեմբեր 31-ին կրօնական ժողովը կ՚ընտրուի, եւ 4 եպիսկոպոս անդամներէն մէկը կ՚ըլլայ Օրմանեան 57, քուէարկուներու 47 քուէով. մնացեալներն են 5 վարդապետ եւ քահանայ: Նոյն օր ընտրուեցաւ քաղաքական ժողովն ալ փորձառու եւ խոհական անդամներով, որոնց մէջ կը գտնուէին Յարութիւն Տատեան, Ստեփան Ասլանեան, Գաբրիէլ Նորատունկեան, Տիգրան Եուսուֆեան, Էլիաս Չայեան, Զարեհ Տիլպէրեան, Գրիգոր Խտրեան, Միհրան Սեթեան, եւ այլք, ամէնն ալ ծանօթ եւ ողջամիտ անձնաւորութիւններ: Նոյեմբեր 4-ին վարչական ժողովներով կը վաւերացուին, 5-ին քաղաքականը կը կազմակերպուի Տատեանի եւ Ասլանեանի ատենապետութեամբ, եւ Չայեանի եւ Սեթեանի ատենադպրութեամբ, միանգամայն յանձնարարելի ընտրելեաց հնգանուն ցուցակը կը կազմուի, գլուխը անցունելով Օրմանեանի անունը, մէկի բացառութեամբ բոլոր ներկաներու միաձայնութեամբ, ինչ որ Տատեանի գլխաւորութեամբ կատարուած ըլլալով կատարուելիք ընտրութեան նախագուշակութիւնն էր, եւ Օրմանեանի ականջը հասնելուն տխրութեան եւ յուզման առիթ կը դառնար: Միւս չորսերն էին Բարթողիմէոս Չամիչեան, Խորէն Մխիթարեան, Ստեփանոս Յովակիմեան եւ Մամբրէ Մարկոսեան: Նոյեմբեր 6-ին կը հաւաքուէր Ընդհանուր ժողովը, ուր նախապէս Տատեանի առաջարկութեամբ կ՚որոշուէր սահմանադրութեան վերաքննութիւնը պետական պահանջից զօրութեամբ, եւ քննիչ յանձնաժողովոյ պաշտօնը, փոփոխութիւնները վաւերացնել տալու եւ վաւերացուածը գործադրելու իրաւունքով մէկտեղ կը յանձնուէր նորընտիր խառն ժողովին: Ուսկից ետքը պատրիարքական ընտրութեան անցնելով 62 ներկաներու 48 քուէով պատրիարք կը հռչակուէր Մաղաքիա եպիսկոպոս Օրմանեան: Այնչափ էր Բարթողիմէոսի իր ընտրութեան մասին բռնադատութիւնը եւ հակառակ քուէ տուողներու երկիւղը, որ կը պատմուի թէ շատեր քուէի երկու թերթիկներ պատրաստելով, եւ մէկուն Բարթողիմէոսի անունը գրելով եւ իրեն ցուցնելով, երկրորդը նետած են քուէատուփին մէջ: Բարթողիմէոս ալ քուէհամարի ատեն իր յուսախաբութիւնը չկրնալով զսպել, զայրացմամբ քուէհամարի շարունակութիւնը աւելորդ դատած է, ժողովականաց միտքին արդէն իմացուած ըլլալը բարձրաձայն յայտարարելով:

2997. ԸՆՏՐՈՒԹԵԱՆՑ ՀՈԳԻՆ

Իր տեսակին մէջ անօրինակ եւ աչքառու էր Օրմանեանի պատրիարքութեան ընտրուիլը, զի օտար դաւանութենէ վերադարձողի մը այդ աթոռին բարձրացած ըլլալուն նախընթացը չկար, եւ պակաս չէին այդ մասին կանխաւ դիտողութիւն ընողներ. բայց ոչ ոք դժգոհութիւն յայտնեց ընտրութեան լրանալէն ետքը: Օրմանեան առաջին օրէն իսպառ թօթափած էր իր վրայէն հռոմէականութեան կերպերն ու հակումները, մինչեւ Ներսէս իսկ պատրիարք, Լիմայ վարդապետի մը կը նմանիս, ըսած էր անոր, ինքն ալ կը պարծենար թէ գիտակցաբար ընդունած է հայադաւանութիւնը, մինչ ուրիշներ անգիտակցաբար գտնուած են անոր մէջ, եւ իր գիտակցութիւնը ցուցուցած էր հայ դաւանութեան ուղղափառութիւնը եւ Հայ եկեղեցւոյ ինքնուրոյնութիւնը հրապարակաւ պաշտպանելով: Իր ներշնչած վստահութեամբ առաջին օրէն ամենէն փափուկ պաշտօնները յանձնուեցան իրեն: Վերադարձի առաջին ամիսներու մէջ Կարնոյ կարեւոր վիճակին առաջնորդ ընտրուած էր` հինգ յարակից վիճակներու յաւելուածով. Մակար կաթողիկոսի նման աւանդապահ հայրապետէ մը հայկական աստուածաբանութեան ուսուցիչ նշանակուած էր, Խորէն Աշըգեանի պէս կրօնքի եւ եկեղեցւոյ մենամոլ պատրիարքէ մը Դպրեվանքի կազմակերպող եւ վարիչ եւ ուսուցիչ ընտրուած էր, միթէ՞ միայն պատրիարքութիւնն է կ՚ըսէին հանրութեան ըմբռնմանց թարգման եղողները, որ շատ պիտի տեսնէինք այսքան արժանաւոր, այսքան ընդունակ, այսքան կարող եկեղեցականի մը (96. ԱՐՐ. 576): Օրմանեանի ընտրութեան առաջնորդող տեսութեանց մէջ նկատի առնուած կէտերն եղան գլխաւորապէս, համալսարանական զարգացում ունեցած, օտար լեզուաց հմուտ, քաղաքական կենաց ծանօթ, եւրոպական յարաբերութեանց վարժ ըլլալը, որով թէ պետական եւ թէ դեսպանական անձանց հետ կրնար ուղղակի խօսակցութեան մտնել: Նկատի առնուեցաւ նաեւ ազգային ձգտումներու եւ կենցաղական պէտքերու անկեղծ հետեւող ըլլալը, որ ոչ Աշըգեանի պէս պատրիարքական գահը սուլթանին գործիք կը դարձնէր, եւ ոչ ալ ինքնամատոյց անձնուիրութեամբ մը իր խիղճն եւ ազգային զգացումները կը սպաննէր ( ՕԶԱ. 232). միւս կողմէ Իզմիրլեանի պէս ալ պատշաճից եւ շահեցողական ձեւերը անարգելով եւ քաղաքագիտական ճկունութիւնը մոռանալով զայրոյթ չգրգռել, եւ վտանգները չմօտեցնել եւ չաճեցնել: Այդ մտայնութեան հետեւանքն էր որ առաջինը չափազանց կակուղ եւ երկրորդը չափազանց պինդ նկատուած ատեն, Օրմանեանը իբր երկուքէն խառն ընթացքի տէր նկատուեցաւ ( ՕՄԱ. 21), եւ նոյն իսկ կուսակցականներ, յիշելով որ 1883-ին Օրմանեան ալ պետական կասկածներու ենթարկուած էր (§ 2888), վստահութեամբ նայեցան անոր ընտրելիութեան վրայ: Միեւնոյն նպատակին իբր նպաստաւոր պայմաններ նկատուեցան Օրմանեանի կանոնական եւ ճշդապահ եղած ըլլալը, որով ո'ւր տեղ եւ ի'նչ գործի որ կոչուեցաւ առանց դիտողութեան հետեւած էր, բնաւ բամբասուած չէր, իրեն հասցուցած Դպրեվանքցիներով օգնականներ եւ գործակիցներ պատրաստուած էր, եւ գաւառական կեանքին եւ Մայրաթոռոյ ընթացքին եւ եւրոպական կենցաղին անձամբ ծանօթութիւն եւ փորձառութիւն ունէր, որով ոչ մի յարաբերութեան հանդէպ օտար չէր գտնուեր (96. ԱՐՐ. 572-574): Ասոր հետ մէկտեղ մենք հեռու չենք կարծելէ, որ ժամանակին տագնապն ու կացութիւնը ուժգնապէս ազդած են բոլոր եպիսկոպոսներու վրայ, որոնք յօժարակամ խուսափած են ընտրելի ըլլալէ, միակ Չամիչեանի բացառութեամբ, որ ոգեւին կը հետապնդէր, բայց զայն ալ հանրային կարծիքը չէր ընդուներ, որով ոչ խնդրող եւ ոչ միտքէն անցունող, եւ իր պատրիարքանալի չկարծուիլն ալ շատերուն համարձակ խօսող Օրմանեանի ( ՕՄԱ. 18) վիճակեցաւ ահագին պատասխանատուութեան եւ անտանելի պաշտօնավարութեան բեռը: Այդ ծանրութիւնը ինքն ալ զգացած էր, որով ընտրութեան առաջին լուրը յուզմունքէն զինքն հիւանդ թողուց, եւ հոկտեմբեր 7-ին առտուն երեսփոխանութեան կողմէ պաշտօնապէս ներկայացող Գաբրիէլ Գաբրիէլեան ատենապետ եւ Յակոբ Գուրգէն ատենադպիրին, որոնք յանձնառութեան յորդորներ կը խօսէին, յայտնապէս պատասխանեց, թէ դատապարտութենէ հրաժարելու սովորութիւն չէ եղած, որ իմ վրայ դրուած վճիռէն կարենայի հրաժարիլ ( ՕՄԱ. 21): Կացութիւնն ալ կը ստիպէր զինքն առանց վարանման յանձնառութեան, զի ընդհանուր ժողովոյ գումարման եւ պատրիարքի ընտրութեան արտօնութիւնը հազարումէկ դժուարութեամբ ստացուած էր, եւ առաջինը վիժել տալով երկրորդ արտօնութիւն ստանալը անստոյգ էր, եւ ազգը անգլուխ թողուլ կամ տեղապահական իշխանութիւնը շարունակել տալ, ազգային կեանքի դէմ յայտնի դաւաճանութիւն եղած պիտի ըլլար: Այդ ընտրութեան մէջ ազգային հանրութեան կամ ազգային ժողովին ունեցած մտայնութեան յայտնի նշան մըն էր վարչական կրկին ժողովներուն, եւ յատկապէս քաղաքական ժողովին կազմութիւնն ալ, որուն բոլոր անդամները չափաւորութեան եւ ճկունութեան անձնաւորութիւններ էին, որով պատրիարքարանի առաջիկայ ուղղութեան ուղեգիծը ցուցուած կ՚ըլլար: Այս ամէն տեղեկութիւններով մէկտեղ չպակսեցան կառավարութեան եւ արքունեաց միտքը պղտորելու եւ Օրմանեանի կասկածելի անձ մը եղած ըլլալը յիշեցնելով վաւերացումը արգիլելու աշխատողներ, որոնց մէջ տեղապահին ալ գտնուած ըլլալը հաստատողներ եղան: Իրօք ալ հաստատութիւնը տասնումէկ օր յապաղեցաւ եւ հազիւ 17-ին ստացուեցաւ, այն ալ Տատեանի յատուկ աշխատութեամբ եւ դեսպանատանց միջամտութեամբ, որով հազիւ նոյեմբեր 20-ին կրցան կատարուիլ ուխտին նիստը` եւ գործի ձեռնարկելը սկսուիլ:

2998. ԱՌԱՋԻՆ ՔԱՅԼԸ

Օրմանեան պատրիարքական գործունէութեան առաջին քայլին դիմացն ելած դժուարութիւնը սահմանադրական խնդիրն էր: Կառավարութիւնը նախապէս Չամիչեան-Նուրեան թելադրութեանց համաձայն մտադիր էր պատրիարքական ընտրութիւնը սահմանադրութեան վերաքննութենէն եւ վաւերացումէն ետքին թողուլ, որ անպայման պիտի յետաձգէր առժամեայ վարչութիւնը: Բայց Տատեան յաջողեցաւ կայսրը համոզել թէ առանց օրինաւոր գլխոյ վերաքննութիւն եւ վաւերացում անհնար է, եւ պատրիարքական ընտրութիւնը պէտք էր յառաջէր. բայց միանգամայն յանձնառու եղած էր ընտրութենէն անմիջապէս ետքը վերաքննութեան ձեռնարկել տալ, եւ այդ նպատակով յատուկ որոշում կայացնել տուեր էր ընտրողական ժողովին սկիզբը: Իսկ հանրութեան մէջ սահմանադրութեան վերաքննութիւնը վտանգաւոր եւ փոփոխութիւնը հակազգային նկատուած էր, եւ երեսփոխանութեան որոշման զօրութեամբ սահմանադրութիւնը իբրեւ առժամապէս դադարած նկատողներ ալ կային, եւ հետաքրքրութեամբ կը սպասուէր նորընտիրին ուխտին բանաձեւը, մինչեւ իսկ ինքն Տատեան վարանոտ դիմումներ ըրած էր Օրմանեանի վաւերացման յապաղելուն օրերուն մէջ: Օրմանեան վստահացուցած էր թէ դժուար չէ մէջէն ելլել, եւ սիրտերու մեծ հանդարտութիւն տրուեցաւ, երբոր 20-ի գումարման մէջ Օրմանեան իր ուխտը արտասանեց ճիշդ սահմանադրութեան մէջ գրուած բանաձեւով ( ՍՀՄ. 16). բայց պետական պահանջման եւ ժողովական որոշման կէտն ալ զանց ըրած չըլլալու համար, տեղապահին ձեռքէն պատրիարքական գաւազանը ընդունելով եւ ժողովականաց դառնալով յայտարարեց, թէ իր ուխտին առարկան այսօր ոյժ ունեցող սահմանադրութիւնն է, եւ կը փոխուի միայն երբոր ամէն օրինական եւ վաւերական ձեւակերպութեանց լրմամբ նոր սահմանադրութիւն մը այսօր ոյժ ունեցողին կը յաջորդէ: Սիրտերու անհուն գոհունակութեամբ ընդունուեցան այս յայտարարութիւնները եւ սկզբնական լաւ տպաւորութիւն գործեցին: Իսկ ազգին դէպ առ կայսրն ունենալիք զգացմանց կէտն ալ ճարտարօրէն հեռաւոր անցեալին եւ ապագայ ակնկալութեան վրայ հիմնելով, տեսակ մը վերապահութիւն ըրած եղաւ ներկային եւ մօտաւոր անցեալին վրայ: Տատեան փաշա, որ անդրանիկ ատենաբանութեան պատճէնը անմիջապէս թարգմանելով կայսեր ներկայացուց, բարձր գոհունակութեան արտայայտութեամբ հանդարտեցաւ, եւ զինքն արդարացած զգաց, մանաւանդ երբ անմիջապէս 22-ին կայսերական ընդունելութեան հրամանը արձակուեցաւ, բայց օրը ուրբաթ ըլլալուն` հրամանը կարեւոր տեղեր ժամանակին չէր հասած, եւ հարկ եղաւ որ հրամանին կրկնուելովը շատ ուշ ատեն կատարուեր ընդունելութիւնը նոյեմբեր 23-ին պատուոյ ամէն պայմաններով: Այդ առթիւ Ապտիւլհամիտ կայսր յայտարարեց թէ պատրիարքի անձին եւ զգացմանց մասին վստահացուցիչ տեղեկութիւններ ստացած էր պետական խորհրդոյ նախագահ Սաիտ փաշայէ, նոյն ինքն Քիւրտ Սաիտ մականուանեալը, որ Կարին քննիչ եկած էր Օրմանեանի առաջնորդութեան միջոցին, եւ թէ ինքն իմացած էր որ գիտնական մէկ մըն է, եւ համոզուած է որ գիտնական անձը առաքինի ալ կ՚ըլլայ: Նոյեմբեր 23-ին շատ ուշ ատեն ընդունելութիւնը կատարուած ըլլալուն, բարձրագոյն դուռը այցելելու ատեն չէր մնացած, ուստի 26-ին պալատական կառքեր կրկին անգամ պատրիարքարան եկան բարձրագոյն դրան եւ արդարութեան եւ կրօնից նախարարութեան պաշտօնական այցելութիւնները լրացնելու, որ իբր անօրինակ եւ բացառիկ շնորհ մը նկատուեցաւ. եւ թէպէտ շատ կշիռ ունեցող պարագայ մը չէր, բայց ժամանակին բերմամբ մեծ տպաւորութիւն գործեց, եւ արքունեաց ու պատրիարքարանի յարաբերութեանց քաղցրանալուն բարեգուշակ համարուեցաւ: Երկրորդ յաջող պարագայ եղաւ բանտարկելոց ազատութիւնը, զի հարկ էր որ զգալի գործով մը հաստատուէր բարեգուշակ յեղաշրջման իրականութիւնը: Օրմանեան նոյեմբեր 28-ին առհասարակ քաղաքական յանցանքով ամբաստանեալ եւ դատապարտեալ Հայոց ազատութեան համար խնդրամատոյց եղաւ, եւ ելքը փութացնելու համար քանի մը օր ալ տկարութեան պատճառանքով գործերը դադրեցուց, եւ դեկտեմբեր 10-ին ընդհանուր ներման կայսերական հրամանը ստացաւ, բացարձակ ներումն եւ ազատութիւն կայսրութեան ամէն կողմերը թէ դատաստանի ներքեւ եղող եւ թէ դատական վճիռով մինչեւ ցկեանս թիապարտութեան դատապարտուած բանտարկեալներուն, որոնց անուանական ցուցակը հազար երկու հարիւրէ աւելի եղաւ: Միայն մահուան դատապարտուածներուն ներումը` կեանքի շնորհումն եղաւ, սպանութեանց յանցապարտ նկատուելուն պատճառով, եւ պատիժնին ժամանակաւոր բերդարգելութեան փոխուելով մինչեւ զգաստանան: Ասոնք ալ հարիւրի չափ էին ( ՕՄԱ. 57), եւ մէջերնէն չորսը եկեղեցականներ, որոնք երկրորդ դիմումով բոլորովին ազատ արձակուեցան, պատրիարքարանի հսկողութեան ներքեւ մնալու պայմանով: Այս չորսերն էին Եզնիկ եպիսկոպոս Ապահունի Խասքէօյի քարոզիչ, Յակոբոս վարդապետ Շահպաղլեան Բաղէշի տեղապահ, Յուսիկ քահանայ Քաջունի Արաբկիրի փոխանորդ եւ Վահան քահանայ Խոյեան Տրապիզոնի փոխանորդ, որոնք մայրաքաղաք բերուելով զանազան եկեղեցիներու մէջ պաշտօնավարութեան յատկացուեցան: Կայսերական հրամաններուն բարեհաճ կամօք կատարուած ըլլալուն իբր նշանակ` դեկտեմբեր 29-ին ալ նորընտիր պատրիարքը մէճիտիէ առաջին աստիճանի շքանշանով պատուուեցաւ:

2999. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԿԱՑՈՒԹԻՒՆԸ

Օրմանեանի պատրիարքութիւնը բաւական երկար եղաւ, եւ մինչեւ 12-րդ տարին լրացնելու մօտ տեւեց. ժամանակին պարագաներ եւ նկատելի միջադէպեր անոր կարեւորութիւնը աւելցուցին, եւ ներքին տեղեկութիւններն ալ առիթ կ՚ընծայեն մանրամասնօրէն զբաղելու. բայց որպէսզի երկարաբանութեանց դուռ բացած չըլլանք, աւելի յարմար կը սեպենք նիւթերու բաժանմամբ ամփոփումներ տալ, քան ժամանակագրութեան հետեւելով կրկնութեանց պարտաւորուիլ: Այս նպատակով հարկ կ՚ըլլայ նախապէս ընդհանուր կերպով պատկերացնել ժամանակին կացութիւնը: Գաւառներու ջարդերն ու թալանները 1894-է ի վեր իսպառ վերջացած չէին, մանաւանդ անոնց տխուր հետեւանքները դարմանուած չէին: Մայրաքաղաքի կոտորածը եկած էր պսակել աղէտից բազմադիմի եւ երկարատեւ շարքը, ահն ու սարսափը, խեղճութիւնն ու նեղութիւնը կը տիրէին ամէն կողմ: Տիրապետող շրջանակներու մէջ հաստատուած էր այն գաղափարը, թէ պէտք էր նկատառութեան հրապարակէն վերցնել հայը, թէ պէտք էր զայն չքացնել եթէ ոչ նիւթապէս գոնէ բարոյապէս ( ՕՄԱ. 42). որովհետեւ եւրոպական քրիստոնեաներուն մասին եղած ձեռնարկները անոնց ինքնութիւնը շեշտած էին եւ անոնց համար քաղաքական գոյութիւններ կազմած էին, ասիական քրիստոնեայ հայուն համար ալ արձակուած էր Եւրոպիոյ նպաստաւոր ձայնը, ուրեմն կրնար միւսներուն չափ յառաջել: Այս տեսութեամբ ծագեցան 1894-1896-ի արիւնռուշտ գործերը, որոնց աւելցան թալանն ու աւեր, եւ Հայոց համար արգիլուեցան երթեւեկներ, առուտուրներ, պաշտօնավարութիւններ, յարաբերութիւններ, գործունէութիւններ, դիւրութիւններ, վերջապէս այն ամէն միջոցներ, որոնք շահուելու եւ ոգեւորուելու եւ կազդուրուելու կրնային ծառայել: Մինչեւ իսկ Հայոց համար յատուկ օրէնքներ շինուած էին, եւ Հայերը դիւրաւ դատապարտելու համար նոր դատարաններ կազմուած էին: Ամէն միտք շփոթած, ամէն սիրտ կոտրած, քաջալերութիւն կորած, հանդարտութիւն վրդովուած, փողոցի վրայ երեւնալու իսկ երկիւղ, ամէն վայրկեան լրտեսի կամ քսուի մը թակարդին իյնալու վախ, ամէն մէկ քայլի համար վարանոտ կասկած, կեցած տեղը ահուդող, կատարեալ անապահովութիւն, մինչեւ իսկ եկեղեցի երթալու անվստահութիւն, գիշերները ճրագ վառելու կամ ճրագ շատցնելու սարսափ ( ՕՄԱ. 40-43): Ահա 1896 տարւոյ վերջին օրերուն ընդաղօտ նկարագիրը: Երբոր նոր պատրիարքը ընտրութենէն քանի մը շաբաթ ետքը հռչակաւոր եւ յաճախեալ Ղալաթիոյ ուխտատեղին իջաւ կանխաւ ծանուցումներով, եկեղեցին գրեթէ դատարկ գտաւ: Ս. Ստեփանոս նախավկայի տօնին ալ երբ Խասքէօյի եկեղեցին գնաց, հնոտիներով եւ ցնցոտիներով ծածկուած ցանցառ ժամաւորներէ աւելի ժողովուրդ չտեսաւ: Այս բարոյական երեւոյթին հանդէպ կը կանգնէր կարօտութեանց ամբարտակը: Գաւառներու ամէն կողմերէն անօթութեան աղաղակներ կը լսուէին, անսուաղ մեռնողներու գոյժերը կը հասնէին, մերկութեան ամօթէն կիներ եւ աղջիկներ ոտքի վրայ կանգնելու չէին համարձակեր. եւ այդ անտանելի նեղութեան զուգընթաց եղող ախտեր հազարաւոր կեանքեր կը հնձէին, որոնց թիւը կ՚երթար աճեցնել սուրի եւ հուրի, բիրի ու զէնքի, դաշոյնի ու հրազէնի զոհ գնացող հազարաւորները, եւ կը լրացնէր երեսուն բիւր կորուստներուն թիւը (§ 2982): Ծնողազուրկ որբերու բազմութիւնն ալ առանձինն տագնապ մը կ՚աւելցնէր, զորս վերիվերոյ ցուցակ մը առաջին օրերուն իսկ 22. 000-ի կը հասցնէր (98. ԱՔՍ. 160), եւ լրացեալ հաշիւները 50. 000-ի կը բարձրացնէին (97. ԱՐՐ. 272), եւ փողոցներու մէջ անտէրունչ լքուած էակներ պաշտպան ձեռքի կը կարօտէին: Օտարազգիներու կողմէ ընձեռուած առաջին նպաստները սկսած էին, բայց ոչ միայն բաւական չէին, այլեւ խիթալի էր որ միասին չբերեն մարդորսութեան նպատակը, յատկապէս կաթոլիկ միաբանութեանց ձեռքով բաշխուածները, զի հեռու երկիրներ ալ կը տարուէին կատարելապէս իւրացնելու վտանգով: Բարոյական եւ նիւթական խղճալի կացութեան աւելցնենք պաշտօնականն ալ: Վիճակներ մեծ մասամբ առանց առաջնորդի եւ առանց վարչութեան, դպրոցներ գոցուած, եկեղեցիներ փակուած, եթէ ոչ քանդուած, սպաս եւ զարդ եւ անօթ եւ զգեստ եւ կարասի կողոպտուած, պաշտամունք դադարած, քահանաներ նուազած, քրիստոնէութեան պատիւն ու պէտքը անարգուած, ժողովուրդէն ալ լաւ մաս մը բռնի իսլամացած, մէկ խօսքով ամենայն ինչ խառն ի խուռն եւ անկերպարան, վայրավատին եւ լքուած: Այս պարագաներուն մէջ կը սկսէր Օրմանեանի պատրիարքութիւնը: Նորա մասին ամէնքն ալ կ՚ընդունէին թէ փշալից էր գրաւած աթոռը. իսկ ինքն կը պատասխանէր թէ փուշերէն աւելի աթոռին խախուտ ըլլալը իր միտքը կը տանջէր, զի անհնար կ՚ընէր սաստիկ միջոցներով փուշերը ճզմել: Միակ յաջող պարագան օտարազգեաց նպաստներէն զատ, դեսպանատանց միջամտութեամբ, բռնադատեալ իսլամութեանց անպաշտօն եւ անվաւեր համարուելուն համար տրուած կայսերական հաւանութիւնն էր:

3000. ՊԱՐՏԱՒՈՐԵԱԼ ԸՆԹԱՑՔ

Յիշատակեալ դժուարութեանց հանդէպ նկատողութեան եւ բացատրութեան կարեւոր կէտ մը կը դառնայ նոր պատրիարքի եւ նոր վարչութեան համաձայնութեամբ ընդգրկուած յարաբերական ընթացքը, եւ օսմանեան կառավարութեան հանդէպ, կամ աւելի ճիշդ Ապտիւլհամիտ կայսեր հանդէպ. զի ոչ ոքի գաղտնիք է թէ այդ միջոցին կառավարական ամբողջ կազմը, մինչեւ իսկ ամենամանր պարագաները կայսեր բացարձակ կամքին կը հպատակէին եւ անոր ձեռքը ամփոփուած էին, եւ նախարարութիւնն ու նախարարները բարձրագոյն հրամանաց եւ հրահանգաց պարզ գործակատարներն էին, զոր չէին քաշուիր իրենք ալ խոստովանիլ, թէ ի զուր են իրենց եղած դիմումները եւ պէտք էր որ արքունիքին դիմուէր ամէն գործի համար: Մեծեպարքոսն իսկ, փոխանորդն ալ փոխանորդուողն ալ արքունիքին մէջն են, կ՚ըսէր երբոր կայսեր փոխանորդէ իրմէ բան մը կը խնդրուէր: Պալատական պաշտօնակալներն ալ պարզ քարտուղարէ աւելի դեր մը չէին վարեր, եւ որեւիցէ գործի համար հրահանգ չստացած պատասխան տալու համարձակութիւն չունէին: Ասկէ կը հետեւէր որ ամէն գործի համար, մեծ ըլլայ կամ փոքր, արտասովոր կամ սովորական, կայսերական պալատ դիմելը կանոնաւոր եւ պարտաւորեալ դարձած էր: Հոն ալ իւրաքանչիւր պաշտօնակալի ճիւղը որոշուած էր, եւ Հայոց գործերուն ճիւղը առաջին քարտուղար Թահսին փաշայի յանձնուած էր: Եթէ նախարարներուն ալ դիմումներ կը կատարուէին, կամ միտքերնին նախապատրաստելու, կամ քաղաքավարական ձեւերը զանց չընելու, կամ աւելի յաճախ արքունիքէն տրուած հրամանին կամ հրահանգին գործադրութիւնը փութացնելու եւ դիւրացնելու համար էր: Այս էր յարաբերական գործունէութեան ընթացքը, որուն պիտի աւելցուին դիմումներու առարկայ եղող կէտերը եւ դիմումի ձեւերը: Նախորդ պատրիարքներէն Աշըգեանը չափազանց կակուղ եւ Իզմիրլեանը չափազանց պինդ նկատուած ատեն, երրորդին կը մնար երկուքէն խառն ընթացք մը գործածել, որ է երկու կողմերն ալ շօշափել, եւ այս եղած էր ընտրողներու ալ տեսութիւնը, ինչպէս գիտեցինք վարչական ընտրութիւնները բացատրած ատեննիս (§ 2996): Ըստ այսմ դիմումներու առարկաներն եղան, հնարաւոր չափի մէջ, բռնութիւնները մեղմացնել, սպառնացող նորանոր վտանգները հեռացնել, հարստահարութիւնները չափաւորել, տեղի ունեցած վնասները դարմանել, եւ ազգին հարուածեալ եւ վիրաւորեալ վիճակին կազդուրման միջոցներ հոգալ: Իսկ միւս կողմէն շատ առջեւ չերթալ զիջումներու մէջ, այլ ազգային իրաւունքներու աւանդը պաշտպանել, ազգին կացութեան բարւոքումին հետամուտ լինել, եւ ազգային դատին պատկանող սկզբունքները չվտանգել: Իսկ դիմումներու ձեւին գալով այնպիսի ոճ մը գործածել, որ ըլլայ երկու ծայրերը միանգամայն նկատի առնող, հանդարտութեամբ եւ խոհեմութեամբ գործերը վարող, հնարաւորը բացարձակին նախադասող, հարուածեալ ազգին վրայ նոր հարուածներ չհրաւիրող, մէկ խօսքով լատին առածին հետեւողութեամբ գործին ուժեղ, կերպին համեղ վարմունք մը (Fortiter in re, suaviter in modo) ( ՕՄԱ. 21): Այս ընթացքին հետեւելու համար իբր ոյժ տուող եւ համոզող պարագաներ նկատի առնուեցան, եւ նախապէս եւ գլխաւորապէս հանրութեան մէջ յայտնուած ըմբռնումը, զի այս տեսութիւններ ամէնուն բերնէն կը լսուէին, եւ ժողովրդական արտայայտութիւններ միեւնոյն դիտումը կը պնդէին ( ՕՄԱ. 21): Բայց ժողովուրդ ըսելով կ՚իմանանք անշուշտ այն հանրութիւնը, որ երկրին մէջ կ՚ապրէր եւ փորձանքներուն հետեւութիւնները կը կրէր, եւ անձնական փորձառութեամբ օգտակարը անօգուտէն եւ երեւակայականը իրականէն զատել ուսած էր, եւ ոչ անոնք որ աղէտալի կացութեան նկարագիրը իբր նկար միայն կը տեսնէին, իսկ կրելու զգացումը չունէին ( ՕՄԱ. 55), եւ ազատ երկիրներ ապրելով ազատօրէն իրենց հաճոյքին կրնային ծառայել, մեծ մեծ ջարդելով եւ գրգռութիւններ պատճառելով, որոնց հետեւանքները իրենք պիտի չկրէին: Այսպիսիներու ուղղակի ազդարարութիւն հասցնելու ալ փոյթ տարուեցաւ, որ խիղճի հակառակ է այնպիսի ձեռնարկներ ընել, որոնց ձախող հետեւանքը ուրիշներ պիտի կրեն եւ ոչ իրենք: Ուրիշ պատճառ մըն ալ, որ այդ ընթացքին կը ստիպէր, հայաբնակ գաւառներու բարեկարգութիւնը երաշխաւորող տէրութեանց հանդէպ անտարբերութիւնն էր, նոյն իսկ իրենց պաշտօնական յանձնառութեանց հանդէպ: Անոնք ներքին գաւառներու կոտորածները եւ ոչ իսկ բողոքի նիւթ ըրած էին. Կ. Պոլսոյ կոտորածը երեք չորս օր իրենց դեսպանատանց դուռներուն առջեւ շարունակուած էին եւ ձայն չէին հանած. վեց կուսակալութեանց խնդիրը մէկ կողմ թողլով` ընդհանուր կայսրութեան ծրագիր մշակել սկսած էին, քանի մը ամիս ետքը յունական պատերազմին ծագելովը ընդհանուր ծրագիրն ալ ծալլեր վերցուցեր էին. վերջերս ուղղակի եւրոպակողման կուսակալութիւններով զբաղիլ սկսեր էին համարձակ յայտարարելով, թէ առաջին փորձը եւրոպակողման վրայ յաջողցնելու կ ՚ աշխատին, որ ետքը ասիակողման վրայ տարածեն: Երբոր ներքին գաւառներու աղէտները իրենց կը հաղորդուէին, կը պատասխանէին թէ մենք առայժմ միջամտել չենք կրնար, եւ օսմանեան նախարարութեան խօսելու հրահանգը կու տար ամենէն արգահատող կարծուած տէրութեան ներկայացուցիչը ( ՕՄԱ. 44-46): Ուրիշ դեսպան մըն ալ պատրիարքին կ՚առաջարկէր թէ ի՞նչ կը մտածէ ընել բարեկարգութեանց խնդիրին մասին, որուն Օրմանեան կը պատասխանէր, թէ դաշնագիրը ստորագրող եւ երաշխաւորող տէրութեանց կարգին Հայեր չեն յիշուիր ( ՕՄԱ. 87): Երբոր այսպէս եւրոպական երաշխաւորողները կը խուսափէին, անհրաժեշտ էր դէմ առ դէմ գտնուիլ կառավարութեան հետ, որուն անկարեկիր հալածանքին զօրութիւնը ամենայն ուժգնութեամբ կը տիրէր կացութեան վրայ ( ՕՄԱ. 21): Այդ կացութեան մէջ գործելու ստիպուած պատրիարքն ու վարչութիւնը մէկէ տարբեր ճամբայ չունէին, եւ անկէ քալելէ տարբեր ընթացք չէին կրնար ունենալ: Ինչ որ իրենց կը մնար ընել միջասահման ձեւերէն չշեղիլն էր, համակերպութիւնը ստրկութեան չտանիլ, աղէտները չծածկել, բողոքները չդադրեցնել, անտեղութիւնները նշաւակել, դարմանները պահանջել: Այս պարագային մէջ ալ, որովհետեւ ամենայն ինչ կայսեր անձէն եւ կամքէն կը սպասուէր, իրմէ իրեն բողոքել հնար չէր. ուստի ճարտար դարձուածքով մը պաշտօնակալները կ՚ամբաստանուէին իբրեւ կայսեր կամքին հակառակ վարուողներ, եւ Կ. Պոլսոյ մէջ ոստիկանութեան նախարարը, եւ գաւառներու մէջ կուսակալները պատրիարքարանի գանգատներով կը նշանակուէին, եւ անոնք ուղղելն ու սաստելը կայսրէն կը պահանջուէր, գիտնալով հանդերձ թէ անոնք պարզ հրամանակատարներ են ( ՕՄԱ. 47): Հազիւ թէ Օրմանեան պատրիարքական աթոռ կը բազմէր, կուսակցականներէն ազդարարութիւն կ՚ընդունէր թէ զինքն իրենց համամիտ կը ճանչնան, եւ կը սպասեն որ իրենց ձեռնարկներուն գործակցի եւ իրենց ծրագիրներուն գործադիր ըլլայ: Որչափ ալ Օրմանեան իրեն նախընթացովը եւ գործունէութեամբը, քարոզներով եւ ատենաբանութիւններովը կրնար այդ գաղափարը ներշնչած ըլլալ, բայց ոչ մի կուսակցութեան որդեգրուած կամ անուն տուած չէր, զի իր վրայ ազդող հեղինակութիւն մըն ալ չէր զգար կուսակցութեան մէջէն: Ուստի կը փութար անոնց իմացնել թէ պաշտօնի վրայ անձնական ուղղութիւնները չեն որ պիտի տիրեն, այլ պաշտօնին պահանջը եւ պաշտօնավարութեան կոչումը, թէ պաշտօնի մը պահանջին համակիր եւ համակերպ չեղողը կրնայ պաշտօնը չընդունիլ կամ պաշտօնէ քաշուիլ. բայց եթէ պարտաւոր կը լինի պաշտօնը ընդունիլ, ինչպէս իրեն հանդիպած էր (§ 2997), այլեւս պէտք էր ուղղութեանը հնազանդիլ, այն ուղղութեան զոր արդէն բացատրեցինք ( ՕՄԱ. 22): Ուստի իրենց կը զգացնէր թէ ազգը վիրաւորուած եւ հարուածուած եւ շատ արիւն կորսնցուցած եւ տկարացած հիւանդ մըն է, որուն վրայ անհնար է սաստիկ դեղեր եւ բուռն ցնցումներ փորձել, եւ ոչ ալ անոր մարմինէն արիւն հանելու համարձակութիւն ունենալ, հիւանդը ամէն կողմէ հանդարտութեան պէտք կը յայտնէ եւ կը պահանջէ, եւ այլապէս գործել հնար չէ ( ՕՄԱ. 46): Հրապարակաւ ալ բեմերուն վրայէն կը յայտարարէր թէ փոթորիկի մատնուած նաւապետէն չի կրնար պահանջուիլ որ հովերը զսպէ եւ փոթորիկը հանդարտեցնէ, այլ իր ընելիքն է միայն չշփոթի եւ միտքի հանդարտութիւնը չկորսնցնել, չյուսահատիլ եւ նաւը չլքանել, կոհակներուն եւ հովերուն ուղղութեան համեմատ դառնալ, մինչեւ իսկ պատահական եւ մասնաւոր զոհողութիւններէ չքաշուիլ, բաւական է որ նաւը ողջառողջ պահէ եւ նաւահանգիստ առաջնորդէ, հոգ չէ որ ճանպան փոխէ եւ երկնցնէ ( ՕՄԱ. 45): Համարձակաձայն բարբառով ալ կը յայտարարէր թէ իրեն առաջին պարտք կը ճանչնայ ազգին գոյութեանը աշխատիլ, եւ թէ զայդ ապահովելէ ետքը հնար է ապագայի եւ զարգացման խնդիրներ յուզել: Այդ տեսութիւնները կը կանխենք արձանագրել, որպէսզի պատրիարքի եւ վարչութեան հետեւած ընթացքին իսկութիւնը միանգամ ընդմիշտ բացատրած ըլլանք, պարզապէս պատմական տեսակէտով եւ ոչ ջատագովական նպատակով:

3001. ԸՆԹԱՑՔՆ ՈՒ ԱՐԴԻՒՆՔԸ

Օրմանեանի պաշտօնավարութեան առաջին ժամանակամիջոց կրնանք համարել 1896 նոյեմբեր 20-ի ուխտի օրէն մինչեւ 1897 օգոստոս 6-ի արկածին օրը անցնող ութ ու կէս ամիսները: Այս ամիսները գրեթէ փոխադարձ պայմանագրեալ փորձի մը միջոց եղած էր, որպէսզի պատրիարքի կողմէն գործադրուած հանդարտեցուցիչ ձեռնարկները փոխանակուին արքունեաց կողմէ գործադրուած բարեացակամ տնօրինութիւններով եւ հալածանաց դադարմամբ: Վերեւ յիշուած 1896 դեկտեմբերի ներումը (§ 2998) արդիւնքէ աւելի գրաւական կը նկատենք եւ անոր վրայ չենք ծանրանար: Բայց արդիւնքն էր փախստականներու ազատ եւ ապահով վերադարձին համար ստացուած պայմանաժամը, ուսկից 12. 000 հոգիներ (97. ԱՐՐ. 526) եւ աւելի ալ օգտուեցան իրենց տուները դառնալու եւ լքած ընտանիքնին հոգալու ու գործերնին շարունակելու: Արդիւնք էին նաեւ նորէնոր կասկածի ներքեւ ինկողներու եւ զանազան պատճառներով ձերբակալուածներու եւ դատապարտուածներու համար ստացուած մասնաւոր ներումները: Արդիւնք էին նմանապէս առաջնորդներէն հալածանքի եւ հակառակութեան ենթարկուողներուն անհակառակ տեղերնին թողուիլը, եւ պակսած տեղեր տեղապահներ հասցնելու դիւրութիւնները: Արդիւնք էին վերջապէս յետամնաց տուրքերու ներումը, եւ նոր գանձումներու յետաձգման համար ստացուած հրամանները: Ամենէն աւելի մեծ եղած է կոտորածներու պաշտօնապէս դադարման արդիւնքը: Մոլեգին խուժանը տակաւին զգալի նշան մը տեսած չէր, որ ստիպուէր ձեռք քաշել ջարդէն ու թալանէն, ուստի համարձակեցաւ նոր փորձ մը եւս ընել Եւդոկիոյ վրայ, 1897 մարտ 7-ին: Պատրիարքը ուժգնակի բողոքեց, եւ մինչ նախընթաց առիթներուն մէջ ջարդուողները կը դատապարտուէին, այս անգամ յատուկ քննիչներ յղուեցան Կ. Պոլիսէ, ատեան կազմուեցաւ, դատաստան տեսնուեցաւ, ջարդին մասնակցող թուրքերէն 72 հոգի զանազան դատապարտութիւններ կրեցին, եւ պատիժնին լրացնելու համար ափրիկեան Տրիպոլիս փոխադրուեցան: Ասով ամբոխը զգաց թէ այլեւս ազատ չէ անպատիժ կերպով ջարդել եւ կոտորել, աւերել եւ աւարել, եւ միանգամ ընդմիշտ կոտորածներուն վերջ տրուեցաւ ( ՕՄԱ. 57): Արդիւնքներու շարքին պէտք է անցնի նաեւ պատրիարքարանի հանդէպ ցոյց տրուած վստահութիւնը, որուն պարզ խօսքին կամ առաջարկին վրայ արգիլեալ երթեւեկները կը դիւրանային, եւ դուրսէ եկողներուն մասին քննութիւններ կը կարճէին: Պանդխտութեան վարժուող Քղեցիներէն երեք հարիւր հոգւոյ խումբ մը մայրաքաղաք վերադառնալ արտօնուեցաւ, այլ անոնց անմիջապէս արտասահման մեկնիլը գործին շարունակութիւնը չքաջալերեց ( ՕՄԱ. 57): Համարձակ պէտք է ըսենք, թէ Օրմանեան Ղալաթիոյ քարոզչութեան եւ Կարնոյ առաջնորդութեան օրերէն սկսելով յայտնի հակառակորդ եղած էր գաւառացիներու պանդխտութեան, որ հայաբնակ գաւառներու հայաբնակութիւնը կը նուազեցնէր, լքեալ ընտանիքները խեղճութեան կը մատնէր, եւ քաղաքներու ու նաւահանգիստներու մէջ պանդուխտ բազմութեան կենցաղականն ու բարոյականը կ՚ապականէր: Նա Հայերուն իրենց ծննդավայրին մէջ մնալուն եւ աճելուն մեծ քարոզիչն եղած էր որ եթէ գաւառացին տեղական դժուարութիւններու դիմաց կը գտնուէր, այն ալ օգտակար կը սեպէր անոր միտքը սրելու եւ սիրտը ժրելու եւ իր բնագաւառին մէջ իր բարօրութիւնը պատրաստելու: Այդ ձեւը նպաստաւոր կը դատէր նոյն իսկ հայկական խնդիրին տեսակէտով. զի հայկական տարրին նուազելովը հայկական խնդիրին գետինն ալ կը վնասուէր, կալուածն ալ կը վտանգուէր: Այս վնասէն ազատելու համար հարկ էր հայ տարրը աճեցնել, ընդարձակել, դաստիարակել, հարստացնել, հողատէր ընել եւ հոգալ, հայկական խնդիրին ամրանալուն ծառայել: Ահա Օրմանեանի եւ վարչութեան տեսակէտը, անպատրաստ եւ ապաժաման եւ անբաւական փորձերէ եւ ցոյցերէ խուսափիլ, որոնք ազգը եւս քանզեւս տկարացնելու եւ վտանգելու կ՚առաջնորդէին: Այս նպատակով էր որ չաշխատեցան Հայուն տեղէն ելնելը դիւրացնելու, այլ մանաւանդ աշխատեցան դուրս ելնողներուն անպայման եւ համարձակ վերադարձին, եւ բոլոր փախստական եւ ցրուած Հայերուն իրենց տեղերը դառնալուն: Նոր վարչութեան առաջին ժամանակամիջոցին մէջ հաստատուած հանդարտութիւնը եւ պետական կասկածներ արթնցնող դէպքերու նուազումը, հետզհետէ բարձրագոյն վստահութիւն ալ կ՚արդիւնաւորէր, եւ ասոր իբր յայտնի նշանակ պէտք է ընդունիլ 1897 յունիս 18-ի ներքին գործոց նախարարութեան պաշտօնական հրահանգը, յատկապէս հայաբնակ վեց կուսակալութեանց ուղղուած, որով վեց պետութեանց հետ համաձայնութեամբ հաստատուած 32 յօդուածները կը յիշատակուին, եւ պաշտօնեաներու, ոստիկաններու եւ դատարաններու անձերուն եւ խառն կազմութեան համար որոշակի կերպեր եւ թիւեր կը ցուցուին (97. ՃԷՐ. 3630), եւ այն որ ժամանակին ծածկուած եւ կոտորածի առաջնորդած էր, այս անգամ կը յայտնուէր եւ պաշտպանութեան կերպարան կը զգենուր: Հետեւաբար իրաւամբ կրնանք եզրակացնել թէ ազգին համար ամենէն աւելի նպաստաւոր ատեններէն մին եղած էր 1897 տարւոյ ամառը, երբ նոր վարչութեան գործի ձեռնարկելէն ի վեր գրգռիչ պատահարներ դադրած էին ( ՕՄԱ. 18). սակայն դժբախտաբար 1897 օգոստոսի ռումբը վերիվայր յեղաշրջեց յառաջացեալ պատրաստութիւնը ( ՕՄԱ. 19):