Ազգապատում. հատոր Գ

3085. ԽՐԻՄԵԱՆԻ ՄԱՀԸ

Խրիմեանի գործունէութեան վերջը հնչած էր այլեւս, երբ 1907 ապրիլ 4-ին իր ծննդեան 87-րդ տարեդարձը կը կատարուէր եւ 88-րդ տարին կը թեւակոխէր (07. ԱՐՐ. 330). զի վախճանական ծերութեան տկարութիւններուն ենթարկուած էր, արդէն իր սովորական կեանքը, իր պտոյտները ու շրջագայութիւնները պարտաւորեալ կը քիչցընէր, նոյն իսկ Բիւրականի ամառնային օդափոխութիւն ալ լիապէս կատարելու ոյժ չէր զգար (07. ԱՐՐ. 657): Բայց ոչ ախտ մը ունէր եւ ոչ ցաւ մը կը կրէր, այլ տարիքի պահանջելով ուժաթափութիւնն էր որ իր վրայ հետզհետէ կը ծանրանար: Ասոր հետ մէկտեղ բոլորովին անգործ չէր կենար, գիրերը եւ լրագիրները դիւանադպիրին կարդալ կու տար, կը խօսակցէր, ամէն եղելութեանց լիովին տեղեկանալ կ՚ուզէր: Սեպտեմբերի մէջ օրէ օր տկարանալը զգալի կերպով կը յայտնուէր, թէպէտ Խրիմեանի քաջողջութեան եւ կորովին վրայ կազմուած համոզումը մօտալուտ վտանգի մը գաղափարը կը հեռացնէր, եւ երկարակեցութեան բարեմաղթութիւններով կը տօնուէր սեպտեմբեր 30-ին Վարագայ Խաչին օրը իր կաթողիկոսական օծման 14-րդ տարեդարձը, եւ ինքն առանց դժուարութեան ընդունելութիւն կը կատարէր բազմախուռն շնորհաւորողներուն (07. ԱՐՐ. 896): Բայց նուազումը կը յառաջէր, եւ փոփոխութիւններ ակնյայտնի էին իր կենսական դրութեան վրայ, եւ իրեն հետ եղողներ արթուն կը հսկէին ամէն մի տարբերութեան վրայ: Հոկտեմբերի կէսին այլեւս որեւիցէ բանով զբաղելու ոյժ չէր զգար. Սահակ վարդապետ Աստուածատուրեան, իր անձնական եւ փութաջան խնամածուն, հոկտեմբեր 28-ին Գիւտխաչի կիրակի առտուն խշրտուքի ձայներ կ՚առնէր անոր կոկորդէն, իսկոյն լուր կու տայ սինոդի նախանդամ Սուրէնեան Գէորգ եպիսկոպոսին սինոդականներ եւ բժիշկներ կը հաւաքուին, վտանգը կը հաստատուի, երեկոյին արձանագրութիւն կը կազմուի, գիշերը վարդապետ եւ բժիշկ անքուն կը հսկեն, հետզհետէ հոգեվարքի նուազումը կը դիտեն, գիտակցութիւնը կէս գիշերէն ետքը կը դադրի, եւ երկուշաբթի կէսօրէն երեք ժամ առաջ, սինոդականաց ներկայութեամբ եւ կատարեալ խաղաղութեամբ, առանց որեւէ բուռն շարժման հոգին կ՚աւանդէ, պարզապէս կենսական շունչին դադարելովը, ձէթը սպառած կանթեղի մը պէս (07. ԱՐՐ. 2): Մկրտիչ կաթողիկոս Խրիմեան կը վախճանէր 87 տարեկան եւ 7 ամսական, 6 օր միայն պակաս, ձեռնադրութենէն 53, եւ եպիսկոպոսութենէն 39 տարին լրացուցած, կաթողիկոսական ընտրութենէն 15 տարի 5 ամիս, իսկ օծումէն 14 տարի 1 ամիս ապրած: Բարձրահասակ, անձնեայ, վեհ դէմքով եւ առողջ կազմով անձ մըն էր Խրիմեան. բնութեամբ զուարթ, պարագայից յարմարող, ոչ ձախորդութեամբ ընկճուող եւ ոչ յաջողութեամբ ճոխացող, արտաքնայարդար ձեւերէ հեռու, փառքի երեւոյթները անարգող, միշտ ժպտուն եւ կատակախօս, հմտութեամբ ազգային շրջանակի մէջ հարուստ, տոսպական աւիւնով երգիչ մը, որ մինչեւ վերջի ատեններ խօսող մը ու գրող մը մնաց իմաստալից գիւտերով եւ գրաւիչ ոճով: Ահա Խրիմեանը իր անհատական նկարագիրին մէջ: Մարմինը երկուշաբթիէն շաբաթ վեհարան մնաց հանապազօրեայ հոգեհանգիստներով. շաբաթ օր 3 նոյեմբեր լուացման կարգը կատարուեցաւ եւ Մայրտաճար փոխադրուեցաւ. կիրակի 4 նոյեմբեր պատարագ մատուցուեցաւ եւ եկեղեցւոյ կարգը կատարուեցաւ, եւ երեքշաբթի 6-ին հողին յանձնուեցաւ Մայրտաճարի աւագ դրան հարաւակողմը, Աշտարակեցի Ներսէս կաթողիկոսի գերեզմանին կից, որուն շատ կէտերով նմանութիւնը կը բերէր, մանաւանդ ազգասիրական զգացումներովը ու հայրենասիրական ճիգերովը, եւ որուն մահուան թուականին արդէն 37 տարեկան, եւ գործիչ եւ վարդապետ կը գտնուէր: Թաղման առթիւ ընդհանուր եղան սգակիր համակրութեան նշանները, դագաղին վրայ 11 արծաթեայ, 15 մետաղեայ եւ 7 թարմ ծաղկեայ պսակներ նուիրուեցան. պատգամաւոր ներկայացուցիչներ եկած էին Ռուսահայոց ամէն քաղաքներէն եւ ամէն հաստատութիւններէն, եւ արտասահմանէ փոխանորդներ նշանակուած էին (07. ԱՐՐ. ԺԹ. ԻԵ. ): Իսկ սգակիր հեռագիրներ անթիւ եւ անհամար եղան (07. ԱՐՐ. ԻԶ. - ԾԶ ): Յուղարկաւորութեան արարողութիւնը կատարուեցաւ երիցագոյն եպիսկոպոս Մեսրոպ Սմբատեանի նախագահութեամբ եւ տասն եպիսկոպոսներու համախմբութեամբ: Ամենափառաւոր պաշտօն մըն ալ Օրմանեան կատարեց Գումգաբուի Մայրեկեղեցւոյն մէջ նոյեմբեր 6-ին թաղման օրը, ինքն պատարագեց եւ դամբանական խօսեցաւ, հոգեհանգիստ ալ Մաշտոցի պատշաճներով կատարուեցաւ. ներկայ եղան ամէն դեսպանատանց թարգմաններ, բոլոր պատրիարքարանաց ներկայացուցիչներ, ազգային հաստատութեանց վարիչներ, հայազգի եւ օտարազգի խուռն բազմութիւն, եւ կարգադրութիւնք եւ պատրաստութիւն, ամէն պարագաներով կատարեալ եղան (07. ԲԻԶ. 3378): Խրիմեանի թողած գրական արդիւնքներն եղած են Արարատեան եւ Երկրին Աւետեաց Հրաւիրակները, Հայգոյժն ու Վանգոյժը, քանի մը ազգային վէպեր, եւ ցրիւ հրատարակուած ոտանաւորներ, բայց ոչ մի ուսումնական երկասիրութիւն: Թափուր աթոռին տեղապահութիւնը պօլօժէնիէի օրէնքով սինոդի նախանդամին վիճակուեցաւ, որ էր Գէորգ Սուրէնեան, իսկ պայմանաժամը նոյն օրէնքով տարիի մը կապուած ըլլալով եւ այն ալ ձմեռնամուտին հանդիպելուն, թէ' սինոդ իր կողմէն եւ թէ' Օրմանեան պատրիարք խառն ժողովի համաձայնութեամբ սինոդին եւ դեսպանին դիմելով, ուզեցին վեց ամիսէն մայիսին ընտրութիւն կատարելու արտօնութիւն ստանալ կառավարութենէ, այլ խնդրանքը չընդունուեցաւ, եւ ընտրութիւնը մնաց մինչեւ 1908 նոյեմբեր 1: Աթոռոյ պարապութեան ժամանակ նշանաւոր դէպքեր պակաս չեղան, զորս մենք պիտի շարունակենք պատմել Մկրտիչ Ա. Վանեցի կաթողիկոսին անունին ներքեւ:

3086. ԱՐԴԻՒՆՔՆ ՈՒ ԱՐԺԱՆԻՔԸ

Պատմութեանս կարգին նկատի առած ենք Խրիմեանը իբր պաշտօնական անձնաւորութիւն ու հանրային գործիչ, այն ամէն կերպարներուն ներքեւ որոնցմէ անցաւ հետզհետէ իբրեւ գաւառացի վարժապետ, եկեղեցւոյ վարդապետ, Վարագայ վանահայր, Տարոնոյ առաջնորդ, Կ. Պոլսոյ պատրիարք, վարչութեան մասնակից, Երուսաղէմի աքսորական, եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս. եւ իւրաքանչիւր կերպարանին նկատմամբ ալ անաչառ եւ անկաշկանդ կերպով յայտնած ենք մեր համոզումը ու քննադատութիւնը, սակայն իր կեանքը վերջանալուն առթիւ չենք կրնար բոլորովին լռութեամբ անցնիլ եւ առանց վէմ մը թաւալելու բաց թողուլ իր գերեզմանին բերանը: Եթէ ազգային ժամանակակից պատմութիւնը առեղծուածական դէմք մը կ՚ընդունի, եւ հին դէմքերու հանգիտակ անբացատրելի անձնաւորութեան մը գոյութեան կը հաւանի, այն ալ Մկրտիչ Խրիմեանն է անշուշտ, պաշտելի դարձած իր Հայրիկ մակդիր կոչմամբը, ինչպէս իրօք ալ այսօր իր գերեզմանը իբրեւ ուխտատեղի կը պատուուի Կաթողիկէ Մայրտաճարին մուտքին առջեւ: Բայց ի՞նչ է տիրապէս Խրիմեանի արդիւնքը: Գաւառացի վարժապետի գործունէութիւն սովորական երեւոյթ մըն է. աշխատող վարդապետներ ցանցառ չեն. Տարոնոյ առաջնորդութիւնը ապարդիւն ճիգերով անցաւ. Կ. Պոլսոյ պատրիարքութիւնը անյարմարութեան եւ անկարութեան վճիռ ստացաւ. վարչական գործունէութիւնը աչքառու հետեւանք մը չունեցան. Երուսաղէմի աքսորականութիւնը արդիւնք արտադրելու հանգամանք չունէր. գերագահ կաթողիկոսութիւնը նշանաւոր եւ արդիւնաւոր հետք մը չթողուց. Վարագայ վանահայրութեան յաջողութիւնն ալ մարդ մը անմահացնելու բաւական չէր, այնպէս որ պայմանագիրը կը վարանի ինչո՞վ արդարացնել Խրիմեանի անունին վայելած ընդհանուր համակրութիւնը. զի եթէ մենք արդիւնքի նուազութիւնները յիշենք, ուրիշներ արժանիքի պակասութիւններն ալ շեշտելու կը յառաջեն: Բայց իրականութիւն մըն է որ Խրիմեանի անունը համակրելի եղաւ իր թերութիւններովը մէկտեղ, գովելի մնաց իր պակասութիւններով, եւ կը շարունակէ նոյնպէս մնալ այսօր ալ, եւ գուցէ աւելնայ իսկ ապագային մէջ: Եւ որ եւսն է, ոչ մենք եւ ոչ ուրիշ մը պիտի համարձակի ըսել, թէ խարդախութեամբ վաստակուած, կեղծաւորութեամբ կազմուած եւ նենգութեամբ պահուած հռչակ մը եղած է Խրիմեանի հանդէպ ցուցուած ընդհանուր համակրութիւնը: Սակայն եթէ ժողովրդային ըմբռնմանց խորը թափանցենք, կը տեսնենք որ շատ անգամ կերպը իրին կը յաղթանակէ, զգացմունքը մտածմունքէն վեր կը բարձրանայ, եւ իսկութիւնը յօժարութեան տեղի կու տայ: Խրիմեանի զարգացումն ու հմտութիւնը միակողմանի էր, լոկ հայերէնով սահմանափակուած, միջազգային եւ օտարազգի տարրներով ճոխացած չէր, գործի ճաշակ եւ չափակցեալ համեմատութիւն չէր ճանչնար, վարչական հանճարը պակաս ըլլալու չափ քիչ էր, հեռատես եւ նախատես զգուշաւորութիւնը իր ասպարէզը չէր, հանդարտ նախապատրաստութեամբ եւ կշռադատութեամբ ձեռնարկները իրեն սովորական չէին: Բայց ունէր բնածին ուշիմութիւն մը, որ իր ըմբռնելու եւ յիշելու եւ որոշելու կարողութիւնը կը կազմէր. ունէր բնատուր ճարտարութիւն մը, որով ամէն պարագայէ անվնաս դուրս ելլելու կերպը կը գտնէր. ունէր գրաւիչ ոճ մը եւ ազդեցիկ խօսք մը, որով գիտէր սիրտերու վրայ տիրապետել. եւ ամենուն վրայ ունէր անկեղծ եւ ուղիղ զգացում մը, որ ամէն թերութիւն կը լրացնէր, աւրուածը կը շինէր, ծուռը կը շտկէր, եւ որեւէ պակասութիւն կը ծածկէր: Ահա' նկարագիր մը, որ եթէ կատարեալ պատկեր չէ, բաւարար ստուերագիծ մըն է Խրիմեանի առեղծուածային դէմքին գաղափարը տուող: Առեղծուածային ըսինք եւ կը կրկնենք, թէ իսկապէս այսպէս է անձ մը, որ մեծ գործեր արտադրած չէ, որ ետեւէն մեծ հետք մը թողած չէ, որ պաշտօններուն մէջ ընդհանրապէս յաջողած չէ, որ դիտողութեանց եւ ստգտանաց ներքեւ ալ ինկած է, եւ տակաւին անբասիր մնացած է, համակրութիւն կորուսած չէ, եւ համարձակաձայն գովեստներով յիշատակուած է: Հետք մը թողած չէ ըսինք խօսքերնիս իրական եղելութեանց պարունակին մէջ ամփոփելով, ապա թէ ոչ զգացմանց շրջանակին մէջ, ինքն գտիչն ու ստեղծիչն եղած է ազգասիրական եւ հայրենասիրական զգացումներուն, որոնցմով ազգը տոգորուեցաւ յիսուն վաթսուն տարիներէ ի վեր, եւ որ պատահական զեղծումներու բացառութեամբ, նոր կեանք ներշնչեց, նոր գործունէութիւն ազդեց, եւ նոր առաւելութիւն բերաւ հայ տարրին վրայ: Խրիմեան Մկրտիչ այդ զգացումը շնչեց ու տարածեց ազգային պարունակին մէջ, Վարժապետեան Ներսէս նոյն զգացումը հռչակեց եւ ընդարձակեց միջազգային շրջանակին մէջ, եւ այդ երկու կէտերն են որ նոյն երկու անուններուն ազգին մէջ վայելած պաշտելութիւնը եւ ազգէն դուրս գտած համբաւը կ՚արդարացնեն եւ անաղարտ կը պահեն: Գիտենք եւ կը ճանչնանք որ այդ զգացումները կրցան ոմանց գայթակղութեան քար ըլլալ, ոմանց զեղծումներու առիթ ընծայել եւ ոմանց սուտակասպաս կեղծիքներու գործիք դառնալ: Սակայն ընտիր իրեր եւ ուղիղ գործեր իրենց ներքին իսկութեամբը կ՚արդարանան, եւ պատահական անտեղութիւններով չեն այլափոխուիր:

3087. ԵՐԵՔ ՄԱՀԵՐ

Էջմիածնի պատահարներուն եւ եղելութեանց շարքը չփակած, յիշատակենք հրապարակէ պակսող քանի մը նշանաւոր եւ խօսուած դէմքերը: Առաջին կը հանդիպենք Գալստեան Երեմիա եպիսկոպոսի որուն արդէն ակնարկեցինք (§ 3084): Երեմիա բնիկ Վաղարշապատցի, 1840-ին ծնած, 1862-ին Մայրաթոռոյ միաբանած, 1864-ին ձեռնադրուած, եւ 1873-ին եպիսկոպոսացած, յանկարծամահ կը վախճանէր 1897 նոյեմբեր 3-ին 57 տարեկան: Գէորգի օրով եւ Մանկունիի պաշտպանութեամբ առաջ քաշուածներէն մէկն էր Գալստեան. կանուխէն եպիսկոպոսացած, եւ միանգամայն սինոդի անդամակցած, եւ կաթողիկէի լուսարարապետութեան կոչուած: Մակարի մահուան ատեն սինոդի նախանդամ գտնուելով` տեղապահութիւնը ստանձնեց, եւ Խրիմեանի գալէն ետքն ալ դիրքը պահեց: Գալստեան ուսումով եւ դաստիարակութեամբ աղքատ, այլ տենչով եւ ձգտումով հարուստ, արժանեաց պակասը նախանձով եւ քսութեամբ լրացնելու ճամբան մտած էր. բայց իր ձեռնհասութեանը չվստահելով` օգնականներու պէտքը կը զգար, եւ անոնք շահելու համար հետեւող եւ գործիք դառնալու կը պարտաւորուէր: Յիշած ենք արդէն Օրմանեանը Էջմիածինէ հեռացնելու մէջ վարած դերը (§ 2927), պատմած ենք Մակարի մահուանէ ետքը կաթողիկոսանալու տենչով կատարած անորակելի դարձուածքները, եւ մինչեւ եպիսկոպոսներ աքսորել տալու ձեռնարկը (§ 2954-2955): Իբրեւ բարձրանալու սանդուխ կառավարութեան դիտումներուն ծառայելը կը գործածէր, եւ այս դիտմամբ պրոկուրորներու խուլ գործունէութեան գործիք էր եղած, վերջին ատեններ ալ Վահան Տէր-Գրիգորեան եւ Նահապետ Նահապետեան վարդապետները բամբասելու եւ ամբաստանելու կ՚օգնէր, որով անոնց աքսորը իր ձեռքով պատրաստուած կ՚ըլլար: Սակայն իր ձախորդութեանն ալ միանգամայն պատճառ կ՚ըլլար. զի յանկարծական մահն ալ նոյն տխուր ձեռնարկէն յառաջ եկած ըլլալը յայտնուեցաւ, երբ որ դիազննական գործողութեամբ հաստատուեցաւ, որ սիրտը ճարպակալուած է եղեր, եւ երկուց տեղից ճեղքուած, եւ մահը սիրտի պայթումից է առաջ եկել: Այդ ալ պատահած էր առտուն կանուխ, երբոր անկողնոյ մէջ լուացուելիս Կանչելի պրոկուրորէն մտերմաբար լուր կը հասնէր, թէ Տէր-Գրիգորեանի եւ Նահապետեանի գործը փափաքանաց համեմատ կատարուած է, եւ սաստիկ ուրախութեան յուզումն ու ցնցումը ախտացեալ սիրտին վրայ կը ներգործէր: Իրօք ալ թաղումէն քիչ օր ետքը երկու վարդապետները Ռուսաստանի ներսը հեռացուեցան: Սակայն ինչպէս Խրիմեան դամբանականին մէջ ըսած էր, հերիք է որքան դատեցինք Երեմիա Սրբազանը, մահից յետոյ ամէն ինչ Աստուծոյ դատաստանին կը մնայ, եւ մենք ալ աւելի առաջ չենք երթար: Իբր պատմական եղելութիւն աւելցնենք թէ դիազննութիւնը կառավարութեան հրամանով կատարուեցաւ, յանկարծական մահէն ծագած կասկածի վրայ, եւ այս պատճառով հարկ եղաւ մարմինը եկեղեցի տարուելէ ետքը դուրս բերել, ինչպէս կաթողիկոսն ալ բացառաբար հաւանեցաւ, ցանկանալով որ ամէն մի կասկած փարատած լինի (97. ԱՐՐ. 519-520): Կաթողիկոսական ընտրութեան առթիւ կատարուած անորակելի դարձուածներուն Գալստեանի ընկեր, եւ մինչեւ աստիճան մը Գալստեանի ուղղեցոյց ցոյց տուինք Սեդրակեան Արիստակէս եպիսկոպոսը, եւ այն ալ թէպէտ Գալստեանէ իբր տասը տարի ետքը, բայց Խրիմեանէ առաջ գերեզման կ՚իջնէր, 1906 նոյեմբեր 10-ին (06. ԱՐՐ. 711): Սեդրակեանի համար չենք կրնար կրկնել Գալստեանի մասին ըրած քննադատութիւննիս: Սեդրակեան բնիկ Ղալֆալու գիւղէն 1844-ին ծնած, մանկութենէ Մայրաթոռի աշակերտած, եւ անկէ ետքն ալ ինքնօգնութեամբ զարգացած, 1865-ին ձեռնադրուած, 1882-ին եպիսկոպոսացած կը վախճանէր Տփղիսի մէջ` 62 տարեկան: Իր առաջին կեանքը իբր գործունեայ վարդապետ եւ իբր եպիսկոպոս առաջնորդ գովութեանց արժանի եւ արդիւնաւոր եղած է ամէն պաշտօններու մէջ, զորս հետզհետէ վարած է. գրական երկասիրութիւններ ալ հրատարակած է, որոնց մէջ թարգմանութեանց եւ կենսագրութեանց հետ կան նաեւ գնահատելի կրօնական ուսումնասիրութիւններ: Այս կերպով արժանացած է հասարակութեան գովեստին եւ համակրութեան, մանաւանդ նոր սերունդին մէջ, իբրեւ նորարծարծ գաղափարներով օժտուած միտք մը: Սեդրակեանի ընթացքը կը փոխուի Մակարի օրով, երբոր կը համարձակի կաթողիկոսական հեղինակութեան հետ մաքառիլ, եւ կը զայրանայ երբոր Տփղիսի առաջնորդութենէն կը հեռացուի: Ժողովրդական համակրութեան վրայ յենելով, Մակարի վաղահաս մահէն ետքը, անոր յաջորդութեան թեկնածու կը դառնայ, եւ իրեն գործիք կ՚ընէ միամիտ Գալստեան տեղապահը, եւ անոր բարձրացումին քօղին ներքեւ իր անձնականը կը յառաջացնէ: Այդ նպատակով չքաշուիր տարբեր երեւոյթներով տարբերներու ներկայանալ, եւ թունդ ազգամոլութեան հետ պրոկուրորներու գործակցութիւնը զուգակցել եւ իրեն նպատակին ծառայել, միակ նպատակ ունենալով որեւիցէ կերպով իր բարձրացումը ապահովել: Երբոր ընտրողական ժողովէն ձեռնունայն կ՚ելլէ (§ 2969), եւ Խրիմեանի հրաւիրակ երթալով զայն իրեն շահիլ եւ գործիք ընել չյաջողիր (§ 2971), պահ մը Խրիմեանի նեղութիւն ալ կը պատճառէ (§ 3084). բայց վերջապէս քաշուելու հեռանալու որոշումը կու տայ, եւ 1895 յունիսին Աստրախանի առաջնորդութիւնը կը ստանձնէ եւ նոյն պաշտօնին վրայ կը մնայ 11 տարի, իսկ Տփղիսի մէջ վախճանիլն հետեւանք է բուժուելու համար հոն եկած ըլլալուն (07. ԱՐՐ. 51-52): Այդ վերջին առաջնորդութեան միջոցին շատ աչքի զարկաւ Պարզեանցի հետ Պլէվէէ Պետրբուրգ կոչուիլը կալուածոց գրաւման խնդիրին պատճառով. իսկ Պետրբուրգէ Պարզեանցի աքսոր եւ Սեդրակեանի Էջմիածին ղրկուիլը, կամ որ նոյն է, ազգային ու եկեղեցական մեծ խնդիրին երեսէն եւ Պլէվէի կողմէն մէկուն պատժուիլը եւ միւսին պատուուիլը: Նշանաւոր դէմք մըն ալ հանդիսացաւ Նահապետ եպիսկոպոս Նահապետեան, Ներսիսեանի եւ Ճեմարանի Արշակ Նահապետեան տեսուչը, որուն վախճանը ճիշդ քառասունք մը կանխած էր Սեդրակեանի մահէն: Նահապետեան բնիկ Ախլցխացի 848-ին ծնած, բնական գիտութեանց համալսարանական ընթացք լրացուցած, անդստին սկիզբէն իր գործունէութիւնը ազգային հոգեւորական բարձր վարժարանաց նուիրեց, եւ աշխարհական ըլլալով եկեղեցականութիւն բարձրացնելու եւ զարգացնելու նպատակին ծառայեց, ինչպէս պատմած ենք իր կարգին (§ 2927): Այս նպատակով եւ իր նախաձեռնութեամբ Օրմանեան Ճեմարանի ուսուցչութեան կոչուեցաւ, որ թէպէտ միամեայ դասատուութիւնից յետոյ ստիպուած էր հեռանալ կառավարութեան որոշմամբ, բայց նորա ներկայութիւնը էական նշանակութիւն ունեցաւ մտքերի պատրաստութեան համար (07. ԱՐՐ. 47): Այդ փոփոխութիւնը ոչ միայն աշակերտներու այլեւ տեսուչի վրայ ալ տեսնուեցաւ, զի ինքն ալ եկեղեցականութեան մտաւ եւ ձեռնադրութիւն ստացաւ 1889-ին, 41 տարեկան եղած ատեն: Նահապետեանի եկեղեցական պաշտօնէութիւնն ալ արդիւնաւոր եղաւ, միշտ ուսումնականին զուգընթացութեամբ, մինչեւ որ 1897 նոյեմբերին աքսորուեցաւ, եւ հազիւ եօթնուկէս տարի ետքը դառնալու հրաման ստացաւ 1905 մայիսին, եւ յունիսին եպիսկոպոսացաւ, այլ 16 ամիսէ վախճանեցաւ Նորնախիջեւան 1906 հոկտեմբեր 1-ին: Վերջին ատեններ սինոդական ալ եղաւ եւ գլուխ նշանակուեցաւ գրաւուած գոյքերը ու կալուածները յետ ստացող յանձնաժողովին, եւ գլխաւոր դեր ունեցաւ ջուրի առատութեան եւ ելեքտրական ոյժի հաստատութեան ձեռնարկելուն մէջ (§ 3084): Նահապետեանի սկզբունքի մը զօրութեամբ եկեղեցականութեան մտած, ինչպէս իր առաջին նոյնպէս վերջին կեանքին մէջ ալ կարգապահութիւն, պարտաճանաչութիւն, ճշդապահութիւն, մաքրութիւն եւ ուղղութիւն իբրեւ սեփական դրոշմ պահեց, եւ ըստ այնմ ալ գործեց (07. ԱՐՐ. 44-50): Նպատակնիս մահացուցակ կազմել չըլլալով, կը բաւականանանք երեք նշանաւորագոյն դէմքերը յիշատակել, որոնք թէպէտ իրարմէ տարբեր տեսակէտի ներքեւ, բայց պատմական դիրք մը գրաւեցին: Նմանապէս զանց կ՚ընենք առ այժմ աթոռոյ պարապութեան առթիւ սկսած ընտրողական պայքարին վրայ խօսիլ, վերապահելով ամբողջութիւնը մէկ անգամէ տալ, երբոր ընտրութեան վրայ խօսելու կարգը հասնի:

3088. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Նորէն պիտի դառնանք Կ. Պոլսոյ աթոռին եւ Օրմանեան պատրիարքին, որուն պաշտօնին վերջանալուն մօտ կը գտնուինք, նոյեմբերի սկիզբէն մինչեւ յաջորդ յուլիսին կէսը, միայն ութուկէս ամսու համառօտ միջոցով դատուած: Այդ միջոցին համար նոր եւ նշանակելի եղելութիւն մըն ալ չունինք ընդարձակօրէն բացատրելու, զի 1906 յուլիս 25-ին ընտրուած եւ սեպտեմբեր 20-ին պաշտօնի ձեռնարկած վարչութիւնը (§ 3076), սովորական գործունէութեամբ կը շարունակէր նախընթացաբար գծուած ծրագիրին համեմատ, եւ օրական պարագայից պահանջներուն հետեւելով: Օրմանեանի պատրիարքութեան օրով տեղի ունեցած եղելութիւններէն, միայն նոյնութեամբը եւ հետեւանքովը նշանաւորագոյն եղողները յատկապէս պատմելու եւ պարագներով պարզաբանելու մտադրութիւն դարձուցինք մինչեւ հիմա. սակայն դիպուածներովը կարեւոր եւ մերձաւորութեամբը շահագրգիռ եւ քննադատութիւններով հետաքրքրական դարձած այդ պատրիարքութեան ժամանակ, տեղի ունեցած են ուրիշ շատ եղելութիւններ, ընդհանուր կացութիւնը եւ վարչական գործունէութիւնը լուսաբանողներ, որոնք պէտք է գիտցուին պատմական ամբողջութիւնը լրացուցած ըլլալու համար: Ուստի ի դէպ կը կարծենք զանազան ճիւղերու համար թափուած ճիգերէն եւ ստացուած արդիւնքներէն ինչ ինչ կէտեր յառաջ բերել նիւթերու կապակցութեան հետեւելով, եւ այսպէս լրացնել այն ընդհանուր տեսութիւնները, զորս կանխած ենք բացատրել (§ 2998-3011), եւ մանրամասնութիւնները վերապահել պատմական գլխաւոր գիծերը տալէն ետքը լրացնելու: Այդ ոճը նախադասեցինք նմանօրինակ պարագայից վրայ կրկին եւ կրկին չվերադառնալու, եւ պարագայից կապակցութեան վրայ ամփոփ գաղափար մը տուած ըլլալու համար: Մանաւանդ որ Օրմանեան պաշտօնավարութիւնը, թէպէտ ներքին գոհունակութեամբ ամրացած եւ յարգուած էր տասներկու տարիէ ի վեր, սակայն երկրին օրինական կացութեան եւ քաղաքական տեսութեանց փոփոխուելովը բնական էր որ տարբեր գնահատման հանդիպէր, եւ ենթադրուածէն աւելիին ալ հանդիպեցաւ, ինչպէս իր կարգին պիտի յիշենք. ուստի պատմական պահանջը կը սեպենք լիուլի տեղեկութիւններով խնդիրները լուսաբանել, աւելի պատմագիրի դերի մէջ մնալով, քան թէ քննադատի կամ ջատագովի դերը ստանձնելով:

3089. ՆՊԱՍՏԻՑ ՀԱՍՈՅԹՆԵՐԸ

Առաջին ձեռք կ՚առնենք նպաստից ճիւղը, որուն կազմակերպութիւնն ու ընդհանուր գիծերը տուած ենք արդէն (§ 3003), իսկ մանրամասնեալ համարատուութիւնը արդէն մաս առ մաս գործին ընթացքին ժամանակ պատրաստուած էր, եւ ամբողջականը ներկայեց Օրմանեան 1908 օգոստոս 6-ին, եւ տպագրել տալով ցրուեց եւ տարածեց 12 հաշուական տախտակներով եւ 55 մեծադիր երկիջեան երեսներէ կազմուած տեղեկագիրով ( ՆՊՍ. ): Անոր մէջ մի առ մի ցուցուած են թէ հասոյթները եւ թէ ծախքերը, տարիներու եւ տեսակներու եւ գումարներու մանրամասնութիւններով. եւ հաշուական մայր տոմար մըն ալ կազմուած է պատրիարքարանի համար, որուն մէջ յանուանէ նշանակուած են մինչեւ իսկ 10-20 դահեկանի նուէր տուողները, կամ եղած ծախքերը. սակայն այսչափ մանրամասնութիւններ հնար չէր համարատուութեան անցունել կամ տպագրութեան տալ առանց ստուար հատոր մը կազմելու, որուն աշխատութիւնն ու ծախքը կարեւորութեանը չէր համապատասխանէր: Մենք այստեղ գումարներ յիշած ատեննիս` պիտի բաւականանանք ամբողջ օսմանեան լիրաներու կամ ոսկիներու թիւերը տալ, զանց ընելով կոտորակ ղուրուշներու կամ դահեկաններու թիւերը, պարզապէս յօդուածնիս չծանրաբեռնելու համար, որոնք ամենայն ճշդութեամբ կը տեսնուին թէ' տպագրեալ տետրակին եւ թէ' պատրիարքարանի մայրատոմարին մէջ: Նպաստից հասոյթներէն սկսելով, նախ պիտի յիշենք թէ Իզմիրլեան պատրիարքի օրով կատարուած հանգանակութեանց եւ բաշխուած նպաստներու մնացորդ 1227 գումարէն միայն 389 անցաւ նպաստից յանձնաժողովին, մնացեալը Չամիչեան տեղապահի օրով պատրիարքարանի ծախուց գործածուած ըլլալուն համար ( ՆՊՍ. 4): Կայսերական հրամանով պետական յանձնաժողովէ կամ սնտուկէ ստացուած գումարն եղաւ 4856, ուսկից 2689 առաջին եւ 1425 երկրորդ տարւոյն մէջ ( ՆՊՍ. 5): Կոստանդնուպոլիս մայրաքաղաքէն հանգանակուած գումարը եղաւ բովանդակ 4111, որ թերեւս նուազ երեւի, սակայն միտքէ վրիպեցնելու չէ որ Կ. Պոլիս ինքն ալ արկածուեցաւ. գաւառներուն աւերն ու աւարը Կ. Պոլսոյ վաճառականներուն վրայ ծանրացաւ, եւ նպաստից յանձնաժողովին յանձնածէն զատ, ամէն ոք նպաստներու պարտաւորուեցաւ: Մայրաքաղաքի ընդհանուր գումարը կը ստորաբաժնուի, 2606 անհատական նուէրներէ, 757 թաղական հանգանակութիւններէ, 100 վարժարաններէ, 391 լրագիրներու ձեռքով, եւ 256 եկեղեցիներու պնակներէ ( ՆՊՍ. 5-6): Գաւառներէ սպասուած նուէրը նշանաւոր չէր կրնար ըլլալ, քանի որ գաւառներն էին օգնութեան կարօտ արկածեալները. այսու հանդերձ եւրոպակողման երկու վիճակները նուիրեցին 494, իսկ ասիակողման բոլոր գաւառները 2595, առաւելապէս արկածէ զերծ մնացող Զմիւռնիա, Աֆիօնգարահիսար եւ Պանտրմա, մինչ Պրուսա եւ Նիկոմիդիա ակնկալութիւնները չարդարացուցին ( ՆՊՍ. 6-7): Օսմանեան գերիշխանութեան ներքեւ գտնուող երկու իշխանութիւններէն Եգիպտոս նուիրեց 1443 եւ Պուլկարիա 1115: Նշանաւոր եղան ռուսահայ ազգայինք տաճկահայ ազգակցաց օգնութեան հասնելու մէջ. զի եթէ այստեղ նշանակուած 14631 ընդհանուր նպաստներու միացնենք որբանոցներու համար յատկապէս նուիրուածները, կ՚ունենանք 37832, կամ ուրիշ բացատրութեամբ նպաստից սնտուկին մատակարարած գումարին հարիւրին քառասունուհինգ մասը ( ՆՊՍ. 7): Ռուսահայոց ընդհանուր նուէրներն ալ կը ստորաբաժանենք 3274 կաթողիկոսէ, 2170 Ջանշեանցէ, 1078 Պետրբուրգէ, 1663 Մոսկուայէ, 3270 Տփղիսէ, 2538 Պաքուէ, եւ 637 ուրիշ քաղաքներէ ( ՆՊՍ. 7-8): Արտասահմանի երկիրներէն ստացուած ընդհանուր նպաստներ արտադրեցին. Պարսկաստանէ 256, Հնդկաստանէ 57, Ջաւայէ 342, Անգղիայէ 2730, Գաղղիայէ 1097, Պելճիգայէ եւ Հելուեդիայէ 95, Գերմանիայէ 112, Իտալիայէ 131, Ռումանիայէ եւ շրջականերէ 428, եւ Ամերիկայէ 3894: Այս մանրամասնութիւնները միայն իբրեւ ճաշակ մը քաղեցինք, ապա թէ ոչ պարտաւորութիւն չենք զգար տեղեկագիրին բոլոր մանրամասնութիւնները տալ: Նպաստից գործը յատուկ մտադրութիւն դարձուց որբերու խնամքին, կամ ահեղ կոտորածներէ ազատած անտէրունչ էակներուն խնամքին, որոնց ծանօթ եւ հաշուուած թիւը 50. 000-ի հասաւ, թո'ղ հաշիւներէ դուրս անծանօթ մնացածները: Որբերու վիճակը աւելի ազդու էր սիրտերու եւ միտքերու վրայ, եւ անոնց անունով շատ աւելի շարժուեցան ողորմած նուիրատուները, այնպէս որ բովանդակ հասոյթին չորս տասներորդը որբոց անունով ստացուած է: Որբոց անունով նուէրներ կերպ կերպ եղան, կամ ամբողջապէս որբանոց մը պահելու յանձնառութեամբ, կամ որոշ թիւով որբեր որդեգրելով, կամ իրենց առձեռն նուէրներին տեղը որոշելով: Ասոնք որբախնամ եւ սանատէր եւ մասնաւորող անուններով զատուած են հասոյթներու կարգին, թէպէտ ամէնքն ալ որբոց համար յատկացուած նուէրներ: Որբանոցներու հետ միացած են գաւառական վարժարաններու համար յատկացուած մանր նուէրները, որոնք վարժանուէր անունով յիշուած են տեղեկագիրին մէջ: Գլխաւոր գումարները յիշած ըլլալու համար բաւական ըլլայ գիտնալ, թէ որբախնամ անունի ներքեւ Տաճկաստանէ ստացուած է 2360, Ռուսիայէ 22893, Եւրոպայէ 2299, Ամերիկայէ 3636, սանատէրներէ 932, մասնաւորողներէ 1226: Թէպէտ անուններ չենք յիշեր, սակայն բացառութիւն պէտք է ընենք Գրիգոր Ջանշեանց ռուսահայ խմբագիրին համար, որ յատուկ հրատարակութեամբ մը գոյացուցած արդիւնքով 6191 ընձեռեց իր յանձնարարութեամբ բացուած որբանոցներուն, 2169 ալ ընդհանուր նուէրներուն մէջ ունէր, որ է ըսել համագումար 8360 օսմանեան ոսկի: Նպաստից սնտուկին մաս կը կազմեն նոյն միջոցին զանազան կողմերէ եւ զանազան անուններով ստացուած գումարներ, ինչպէս են մասնաւոր նպատակներու համար հանգանակուած 2884, Կովկասի համար 208, Կիլիկիոյ համար 2071, նոյնպէս դադարեալ կամ նոր հաստատութիւններու հասոյթէն, Միացեալէն 695, Ազգանուէրէն 180, մասնաւոր յանձնաժողովներէ 958, Պոպով կտակէ 135, Եօանէսքու կտակէ 1242, նպաստից յանձնաժողովին հրատարակած դասագիրքերէ 696, իրեղէն նուէրներէ 188, յատուկ յանձնարարութիւններէ 843: Վերջապէս յիշենք 1918 գումար մըն ալ որ ձեռք ձգուեցաւ հասած դրամները ընթացիկ հաշուի յանձնելով ստացուած պահեստի տոկոսներէ, որոնց ամբողջ գումարը եղած է 82, 447 ( ՆՊՍ. 10-25). գումար մը` որուն հասած չէր երբեք մինչեւ այն ատեն նպաստի անունով բացուած որեւէ ձեռնարկ մը, նոյն իսկ 1880-ի սովելոց յանձնաժողովը, որ իր նախընթացները գերազանցած էր (§ 2857):

3090. ՆՊԱՍՏԻՑ ԾԱԽՔԵՐ

Նպաստից ծախքերուն զանազան ճիւղերը յիշած ենք արդէն (§ 3003), եւ առաջին դրած ենք վիճակներուն պէտքը, այսինքն կարօտ եւ տառապեալ ժողովուրդին յատկացուած օրապահիկի գումարներ: Ասոնք բաշխուած են վիճակներու վրայ, եւ վիճակներն ալ ամփոփուած են վեց կուսակալութեանց համեմատ, որոնք են. Կարին, Վան, Բաղէշ, Տիարպէքիր, Խարբերդ եւ Սեբաստիա, եօթներորդ բաժին մը եղած է Կիլիկիա, եւ ութերորդ ասոնցմէ դուրս մնացած այլեւս վիճակներ: Այդ նպատակին յատկացուած է 27, 858 ոսկի, եւ առաւելագոյն ստացող վիճակներն եղած են, Վան 5980, Մուշ 3843, Կարին 2474, Բաղէշ 1476, Զէյթուն 1253: Իսկ տարիներու մէջ ամենէն շատ բաշխուած է 1899-ին 7100, 1897-ին 4285, 1900-ին 3386: Վիճակներ որ նպաստ ընդունած են, եղած են 36. Կ. Պոլիս ալ առանձինն նշանակուած է 1921, ոչ ամէնը Կ. Պոլսեցիներուն, այլ առհասարակ ուղղակի պատրիարքարան ներկայացողներուն: Այդ նպաստներուն որոշ գիծեր սահմանել դժուար էր. զի տեսնուածին եւ պատշաճին յարմարցնել պէտք էր բաշխումները, բաշխողներուն խիղճին թողլով մնացածը, որոնք տեղւոյն ընտրելագոյններէն կազմուած յանձնաժողովներ էին ( ՆՊՍ. 25-30): Երկրորդ ճիւղը կը կազմէին որբանոցները: Որբերուն խնամքին համար պահ մը խորհուեցաւ կեդրոն բերել, եւ Կ. Պոլսոյ, Զմիւռնիոյ, Ադրիանուպոլսոյ եւ Արմաշի մէջ խնամել, սակայն շուտով եւ թողուեցաւ այդ ձեւը, եւ լաւագոյն սեպուեցաւ իւրաքանչիւր վիճակի մէջ մասնաւոր որբանոցներ ունենալ որոշ որբերու թիւով, եւ իւրաքանչիւր որբի համար տարեկան հինգ ոսկւոյ վարկով: Հրահանգ մըն ալ պատրաստուեցաւ, յանձնարարելով որբանոցները վանքերու մէջ բանալ եւ անոնց արդիւնքները գործածել, գաւառական կեանքի պայմաններով ապրեցնել, ուսմանց համար տեղական զբաղումներ հաստատել, մատակարարութիւնը հոգեբարձութեան մը եւ ներքինը տեսուչի մը յանձնել, որբերը փոխանակելով որոշուած թիւերու մէջ պահել: Իսկ որբանոցներու պայմանաժամը չորս տարւոյ վրայ հաստատուեցաւ ( ՆՊՍ. 31): Այս ոճով 36 որբանոցներ բացուեցան զանազան վիճակներու մէջ ըստ պահանջից. Կիլիկիոյ մէջ 11. Վանայ մէջ 7, Բաղէշի մէջ 5, եւ 13 ուրիշ կուսակալութեանց մէջ: Ծախուց բովանդակութիւնը եղաւ 30. 048, եւ աւելի ստացողներն եղան Մուշ 2162, Մարաշ 2318, Զէյթուն 1648, Եդեսիա 1559, Սեբաստիա 1545, Սալնապատ 1403, Վարագ 1218, Մուշ աղջկանց 1210, Տիարպէքիր 1116, Արաբկիր 1106, Գլակ 1001: Առաւելագոյն ստացողները ընդհանրապէս կարողագոյն որբախնամ ունեցողներն եղան: Որբանոցներուն 36 թիւը հաստատուն մնաց 1899-էն 1902 քառամեային մէջ, անկէ ետքը քառամեայն լրացնողներ եւ նուազ պէտք ունեցողներ հետզհետէ փակուեցան, եւ որբանոցները մինչեւ 16 նուազեցան ( ՆՊՍ. 32-41): Որբանոցներուն նուազելուն առթիւ աւելի զարկ տրուեցաւ գաւառական վարժարաններու, աւելի կարօտ գիւղերը նկատի առնելով քան քաղաքներուն վարժարանները բարձրացնելով: Նպաստից սնտուկին բանալ տուած եւ պահած վարժարանները 34 եղան, որոնց գլխաւորապէս վարժապետի թոշակը կը հայթայթուէր եւ պիտոյք կը ղրկուէին, տեղացիներն ալ հրաւիրելով մասնաւոր օգնութիւն ընել նիւթական նպաստներով եւ տեղ պատրաստելով: Ուսման ծրագիրն ալ յատուկ կազմուեցաւ համեստ պայմաններու շրջանով, կարդալ ու գրել ու հաշուել, եւ կրօնք ու ազգ գիտնալու չափով: Վարժարաններու համար բովանդակ ծախքը եղաւ 10. 189 եւ աւելի ստացողներն եղան Զէյթուն 1390, Սղերդ 1002, Բաբերդ 603, Ալաշկերտ 546, Չարսանճագ 537, Մարաշ 495, Բալու 445, Մալաթիա 345 ( ՆՊՍ. 42-48): Առաջնորդարաններու անունով ալ ծախքեր եղած են վիճակներ յղուած առաջնորդներուն եւ տեղապահներուն եւ փոխանորդներուն ուղեւորութիւնը, հրովարտակը, առձեռն պէտքերը եւ երբեմն պահեստն ալ հոգալու համար, այն մեծ համոզմամբ, թէ տեղւոյն վրայ գլուխ մը եւ հոգածու մը ունենալ շատ աւելի մեծ բարիք է վիճակին, քան թէ դրամական գումար մը հասցնել: Այս կողմէն ծախքերը եղած են 2820, ուսկից առաւելագոյն օգտուողներն եղած են, Վան 437, Մուշ 240, Բաղէշ 148, Տրապիզոն եւ Ճանիկ 138, Բալու 132, Երզնկա եւ Կամախ 120, Սղերդ 113, Չմշկածագ 102 ( ՆՊՍ. 48-50): Յատուկ գլուխ մըն ալ մտցուած է աքսորի եւ բանտի մէջ գտնուողներուն ղրկուած նպաստներուն համար, որոնք բովանդակ եղած են 1112, եւ առաւել նպաստաւորուած են, Շամթարապլուս եւ Աքեա 226, Երուսաղէմ 206, Տիարպէքիր 122, Երզնկա 75, Ղարպթարապլուս 73 ( ՆՊՍ. 50): Եղած են նաեւ ընդհանուր ծախքեր, կարօտութեանց եւ նեղութեանց համար առհասարակ, ըստ պարագայից յատկացուելու համար, եկեղեցւոյ եւ վարժարանի պիտոյք 469, որբոց եւ տնանկաց պիտոյք 366, փոխադրութեանց ծախք 127: Ընդհանուր ծախքեր են եւս նամակի եւ հեռագրի եւ տպագրութեան համար դիւանական ծախքերը 416, եւ դրամական գանձմանց եւ յղմանց համար 86, իսկ գրութեանց համար բնաւ ծախք հաշուուած չէ. զի առաւելագոյն աշխատութիւնը սիրով կատարած են պատրիարքարանի պաշտօնեաները գիշերներ ալ զոհելով, քանի որ ամէն թղթակցութիւն եւ յարաբերութիւն ձեռագիր նամակներով կատարուած են, եւ երեսուն ընդօրինակութեան տոմարներ լեցուած են, եւ գրական պիտոյք ալ պատրիարքարանի սնտուկէն հայթայթուած են: Գլխաւոր հաշուակալութիւնը Օրմանեան անձամբ կատարած է ( ՆՊՍ. 50-52): Վերջապէս տեղեկագիրը առանձին բաժինով կը յիշատակէ յատուկ հաշիւներու ծախքերը, ինչպէս հասոյթներն ալ առանձինն նշանակուած էին, եւ պէտք էր փոխադարձաբար համեմատել, աւելին կամ պակասը իմանալու համար: Այս յատուկ ծախքեր արդէն նշանակուած կարգով եղած են, մասնաւոր հանգանակութեանց համար 216, Կովկասի 385, Կիլիկիոյ 1741, դադարեալ կամ նոր հաստատութիւններէն Միացեալի 1083, նոր հրատարակութեանց 797, մանր յանձնարարութեանց 804, Եօանէսքու կտակին 181, որ է բովանդակ 5206 ( ՆՊՍ. 53-55): Իսկ բովանդակ ծախքերուն գումարը եղած է 79, 398, որով սնտուկի պատրաստը Օրմանեանի հաշիւները փակած օրը եղած է 3049: Տեղեկագիրը կը ցուցնէ թէ ո'ւր կը գտնուին այդ գումարը կազմող մասերը, եւ որչափ ինչ որոնց կը պատկանին, որով զուտ տրամադրելի կը մնայ միայն 783: Ըսուած է եւս թէ հաշիւները կանոնաւորապէս փակուած են 1908 յուլիս 15-ին, եւ թէ պարտք չունի բնաւ նպաստից սնտուկը ( ՆՊՍ. 55): Հարկ չենք տեսներ նպաստի գործէն յառաջ եկած օգտակար արդիւնքները յիշել, որոնք յայտնի կ՚ըլլան գումարներու քանակը եւ կիրառութեանց եղանակները կշռելով: Անօթութենէն եւ մերկութենէն խնայուածներուն մօտ շատ աւելի գնահատելի կը դատենք որբանոցներուն եւ վարժարաններուն դարձուած մտադրութիւնը, եւ եղած ծախքը համագումար 41, 320 ոսկւոյ կը հասնի, որ է տրամադրելի գումարին կէսը: Այդ ծախքը նոր սերունդի մը պահպանութիւնը ապահոված եւ քիչ ու շատ ժամանակին պիտոյից համեմատած է:

3091. ՊԱՏՐԻԱՐՔԱՐԱՆԻ ՇԷՆՔԸ

Որչափ ալ խեղճութեանց եւ կարօտութեանց ժամանակ մըն էր Օրմանեանի պատրիարքութեան միջոցը, սակայն հնար չէր զանց ընել այնպիսի ձեռնարկներ, որոնք յայտնի պահանջներ էին, թէպէտ տրամադրելի գումար չգտնուելուն բարեսէրներու առատաձեռնութեան եւ զուարթառատ տուրքին դիմելու հարկ կար: Պատրիարքը այդ մասին ալ անգործ եւ անպտուղ չմնաց եւ յարմար դիտումներով յաջողեցաւ գոնէ անհրաժեշտ ձեռնարկները ի գլուխ հանել: Այս կարգին առաջին եղաւ պատրիարքարանը, որ թէ' նեղ եւ անձուկ էր պահանջուած պայմաններուն հանդէպ, եւ թէ' հնացեալ եւ խաթարեալ կերպարան ստացած էր անպատիւ երեւնալու աստիճան: Ժամանակով պատրիարքարանի կից Ճանիկ ամիրայի մեծ տունը, եւ երուսաղեմատան եւ պատրիարքարանի միջեւ գտնուած փոքր տնակը գնուած էին նոր պատրիարքարան կառուցանելու դիտմամբ, որուն սակայն միջոցները կը պակսէին եւ խեղճ կացութիւնը կը շարունակէր, եւ նորստացիկ տուները պանդուխտներու բնակարան էին եղած: Օրմանեան փափաքեցաւ գոնէ եղածը կարգադրելով հնարաւոր վայելչութիւնը տալ. ուստի պանդուխտները տեղափոխելով փոքրիկ տունը քակուեցաւ, ամիրայական տունը նորոգուեցաւ եւ հոն փոխադրուեցաւ պատրիարքարանի դիւանը, իւրաքանչիւր ճիւղին, անձնականին, վարչականին յարաբերականին, կրօնականին, գործակատարութեան, արձանագրութեան, ելեւմտից, հաշուակալութեան եւ ազգահամարի զատ զատ սենեակներ յատկացնելով, որոնք առաջ երկու նեղ սենեակներու մէջ ամփոփուած էին. լրագիրներու լրաբերներուն իսկ յատուկ սենեակ, եւ գործի սպասողներուն մեծ սրահները յատկացնելով, եւ պատրիարքարանէ դիւաններուն անցնելու թէ վերնայարկէն եւ թէ գետնայարկէն հաղորդակցութիւններ բանալով: Այս կերպով նախկին պատրիարքարանը պատրիարքին եւ փոխանորդին մնաց, ժողովասրահ եւ սպասման սենեակ որոշուեցան, եւ մեծ դահլիճին հետ վայելչապէս թղթապատուեցան, կարասին ամբողջ նորոգուեցաւ, միակտուր գորգեր սփռուեցան, պատրիարքներու պատկերներ գծագրուեցան եւ շարուեցան, բոլոր մասերը յարդարուեցան, մեծ սանդուխին վրայ գտնուող սենեակը վերցուելով անցքը բացուեցաւ, եւ հեծելութեան յարմարցուած սանդուխին վարի գլուխը փոխուելով ուղղուեցաւ, եւ մուտքի գաւիթին փողոցային սալայատակն ալ մեծ սալաքարերով փոխանակուեցաւ: Արտաքին ճակատն ալ մտադրութենէ չվրիպեցաւ եւ երկու շէնքերու միացմամբ բաւական յարմար կերպարան մը առաւ: Այնպէս որ պատրիարքարանի երեւոյթները ամենուն աչքի զարնելու չափ վայելուչ եւ զարդարուն ներկայանալ սկսաւ: Ծախքերը եւ նիւթեղէնները մասնաւոր դիմումներով հաւաքեց Օրմանեան կարող ազգայիններէն իւրաքանչիւրին յարմարութեան համեմատ, բոլորը իբր 1300 լիրայով փակեց, ու հաշիւն ալ ընկալագիրերով մէկտեղ տնտեսականին ներկայեց: Նորոգութեան ձեռք զարնուեցաւ 1901 փետրուար 26-ին եւ մարտ 24-ին վերջացաւ ( ՕՄԱ. 145): Պատրիարքարանի արտաքին կերպարանին հետ ներքին գործառնութեանց կարգուսարքին ալ պէտք էր մտադրութիւն դարձնել, եւ դարձուեցաւ ինչպէս սկիզբէն բացատրուեցաւ (§ 3011) եւ կրկնելու հարկ չի մնար:

3092. ՇԻՆԱՐԱՐ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆ

Պատրիարքարանէ ետքը պիտի յիշենք մայրաքաղաքի եկեղեցիները, որոնց վրայ նշանաւոր նորոգութիւններ կատարուեցան պատրիարքի դիմումներով եւ քաջալերութիւններով: Գումգաբուի Մայրեկեղեցին անկեալ եւ պատառատուն կերպարան ստացած էր, եւ նորոգուեցաւ սպիտակ մարմարի ոճով եւ ոսկեզօծ գիծերով, սիւնազարդ յաւելուածով եւ նոր ջահերով եւ նստարաններով, Սմբատեան Մանուկ Վանեցի վաճառականի առատաձեռնած գումարով, եւ 1902 դեկտեմբեր 28-ին օրհնուեցաւ եւ 29-ին հանդիսաւոր պատարագ մատուցուեցաւ, եւ բարերարն ալ վախճանելուն, իբրեւ եկեղեցաշէն, Մայրտաճարին քովը թաղուեցաւ: Նոյնին հրաւէրով Գասըմփաշայի Ս. Յակոբ եկեղեցւոյն վրայ ալ նորոգութիւններ կատարուեցան: Ֆէրիքէօյի Ս. Վարդան փայտաշէն եկեղեցին վտանգ սպառնալու աստիճանին հասած էր, Զենոբ Մէրամէթճեան ճարտարապետի ձեռքով եւ ծախքով վերաշինուեցաւ: Պալաթի Ս. Հրեշտակապետ եկեղեցին բարեզարդութիւններ ստացաւ Ստեփան Թելլիեան թաղական ատենապետին ծախքով: Նոյնպէս Խասքէօյի Ս. Ստեփանոս եկեղեցին ալ ատենապետ Եղիա Շահպազեանի ջանքով եւ նուէրով վերանորոգուեցաւ: Գուրումչէշմէի Ս. Խաչ եկեղեցին ներքնապէս եւ արտաքնապէս կարգադրուեցաւ թաղեցւոց ծախքով: Պէօյիւքտէրէի Ս. Հռիփսիմէ եկեղեցւոյն մուտքը ձեւակերպուեցաւ Երամեան Աբրահամ փաշայի ծախքով: Պէշիկթաշի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյն կրած վնասները դարմանուեցան ընդհանուր հանգանակութեան արդիւնքով: Բերայի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցին ներքնապէս յարդարուեցաւ թաղական հասոյթներով: Սամաթիոյ Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ ժամատունը եւ կալուածները կառուցուեցան Յակոբեան Միքայէլ վաճառականի բարերարութեամբ: Մաքրիքէօյի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ եւ ժամատան պակասները լրացան թաղեցւոց առատաձեռնութեամբ ( ՕՄԱ. 146): Եկեղեցական բարեզարդութեան գլխաւոր օժանդակը եւ շինուածներէն ալ աւելի ներքին բարեկարգութիւններն են, եւ այդ մասին դարձուած մտադրութիւնը բացատրած ենք դպրաց դասերուն եւ եկեղեցական երգեցողութեանց վրայ խօսած ատեննիս (§ 3011): Նոյն նպատակին ծառայելու համար կազմակերպուեցան Կաղզուանցի Զաքարիա պատրիարքին մահուան հարիւրամեակի հանդէսը, 1899 մայիս 16-ին Գուրուչէշմէի Ս. Խաչ եկեղեցւոյն մէջ, ուր է բազմարդիւն պատրիարքին գերեզմանը (99. ՍՐՀ. 60): Մեծահանդէս տօնախմբուեցան Բերայի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյն հարիւրամեակն ալ, 1907 յունիս 10-ին (07. ԲԻԶ. 3253), եւ 1903 յունիս 8-ին Էջմիածնայ Մայրտաճարին 16-րդ դարադարձը Գումգաբուի Մայրեկեղեցւոյն մէջ (03. ԲԻԶ. 2044), եւ առհասարակ մեծ փոյթ տարուեցաւ եկեղեցական հանդէսներու կարգաւորութեան եւ շքեղութեան, իբր զի երբ ազգային հանդէսներու դէմ պետական արգելքներ կը տիրէին, գոնէ եկեղեցականները անարգել կը կատարուէին, եւ կրօնքի հովանաւորութեան ներքեւ ազգայնոց սիրտն ու միտքը պարարելով, զգացումները վառ պահելու կը ծառայէին: Ձախող պարագայ մը եղաւ Գարակէօմրիւքի Ս. Յովհան Ոսկեբերան եկեղեցւոյ հրդեհը 1900 յուլիս 6-ին, ուր կը պատուուէր Խնդրակատար Ս. Աստուածածնայ պատկերը եւ մայրաքաղաքացւոց նշանաւոր ուխտատեղի էր Փոքր-Արմաշ անունով (00. ԲԻԶ. 1140): Պատկերը լուսարար Թաշճեան Արիստակէս քահանայի ձեռքով ազատած` Պալաթի Ս. Հրեշտակապետ եկեղեցին զետեղուեցաւ յատուկ կոնդակով (00. ԲԻԶ. 1152) եւ ուխտաւորութիւնը շարունակեց: Եկեղեցական բարեզարդութեանց կարգին կրնանք յիշել գերեզմաննոցներու վրայ դարձուած մտադրութիւնն ալ: Շիշլիի բարձունքին վրայ Բերայի նոր գերեզմանատան որմափակը 1884-ին կարգադրուած էր, Օրմանեանի քարոզչութեան միջոցին (§ 2889), բայց դուռը չէր շինուած եւ խեղճ տախտակորմով կը մնար: Այդ պակասը լրացնելու ձեռնարկուեցաւ 1902-ին (02. ԲԻԶ. 1736), եւ երկյարկանի գեղեցիկ շէնք մը բարձրացաւ, քահանայի, տնօրէնի, պահապանի եւ գերեզմանափորերու յատկացեալ սենեակներով, եւ յուղարկաւորներու հանգիստին տրամադրելի սրահներով, եւ 1904 մայիս 16-ին հանդիսապէս օրհնուեցաւ (04. ՍՐՀ. 1603): Ծախքերը հոգացուեցան կալուածներու հոգաբարձութենէն գերեզմաննոցի հասոյթներուն հաշուոյն: Պալըքլըի ընդարձակ եւ Էտիրնէգաբուի յատուկ հնօրեայ գերեզմաննոցներն ալ որմափակուեցան, եւ Պէշիկթաշի եւ Օրթաքէօյի գերեզմաննոցներն ալ, որ Եըլտըզի արքունիքին մօտ էին, գրաւմանէ ազատուեցան ( ՕՄԱ. 146): Բարեգործութիւնն ալ բարեպաշտութիւն է, եւ հիւանդանոցն ալ կը կցենք եկեղեցիներուն: Հիւանդանոցի պահպանութեան եւ կատարելագործման համար եղած ջանքերը եւ կարող հոգաբարձութեամբ մը օժտուելու համար ձեռք առնուած միջոցները (07. ԲԻԶ. 3261), իբրեւ յայտնի կէտեր մանրամասնելու չենք մտներ. սակայն յատուկ յիշատակութեան արժանի են Աբիկ Ունճեան եւ Յովհաննէս Յակոբեան եւ Պատրիկ Կիւլպէնկեան նուիրատուաց ծախքով կառուցուած երեք նոր ընդարձակ տաղաւարները, որ գիտական պահանջմանց համեմատ կառուցուեցան, Միքայէլ Խօրասանճեան բժշկապետի նուէրով կազմուած եւ կազմակերպուած նոր դեղարանը, նոյնպէս հականեխական հաստատութիւնը, եւ Թահթապրունեան Ագաթան եւ Կարապետ եղբարց ծախքով իրենց հանգուցեալ եղբօր Դիոգինէսի յիշատակին շինել տուած նոր եկեղեցին: Երեք յարկերը հիմնուեցան 1905 մայիս 25-ին (05. ԲԻԶ. 2616), իսկ եկեղեցին 1909 փետրուար 10-ին եւ օծուեցաւ նոյն տարւոյ դեկտեմբեր 3-ին (06. ԲԻԶ. 2867 եւ 3118): Հիւանդանոցի բարգաւաճման պարագայ մը եղած է նաեւ կառավարութեան կողմանէ յատկացուած օրական պարէնին 600 քաշ հացի եւ 150 քաշ միսի բարձրանալը, որ կայսեր կողմանէ շնորհուեցաւ 1898 օգոստոս 20-ին Օրմանեան պատրիարքի կողմէ բացատրուած կարօտութեան եւ խնդրուած օժանդակութեան վրայ: Այս փոքրիշատէ յիշատակները բաւական ըլլան նեղ պարագաներու մէջ շինարար գործունէութեան դարձուած մտադրութիւնը բացատրելու:

3093. ԿՐԹԱԿԱՆ ՁԵՌՆԱՐԿՆԵՐ

Ուսմանց եւ դպրոցաց համար Օրմանեանի ունեցած ընդհանուր հոգածութիւնը առիթ ունեցանք յիշատակել (§ 3004, 3011, 3090), այստեղ աւելցնենք քանի մը մասնաւոր յիշատակներ եւս: Օրմանեան պատշաճ դիմումներով պետական զանազան վարժարանաց մէջ ձրիաբար զետեղեց 25 աշակերտներ 1898 ապրիլ 15-ին (98. ՃԷՐ. 3885), եւ 6 ալ Սուլթանիէ երկրորդական վարժարանին մէջ 1906 սեպտեմբեր 10-ին (06. ԲԻԶ. 1196): Դպրոցականներու քաջալերութեան առիթներ են ամավերջի հանդէսները` վկայականաց կամ մրցանակաց բաշխման համար, որ վերջերը արգիլուած էին կամ ոստիկանական հսկողութեան յանձնուած: Օրմանեան անձնական նախաձեռնութեամբ առաջին անգամ համեստ հանդէս մը սարքեց պատրիարքարանի մէջ 1899 նոյեմբեր 4-ին, եւ իր ներկայութեամբ ոստիկանական միջամտութիւնը խափանելով` հետզհետէ բոլոր թաղերու տարածեց եւ այդ հանդէսները սովորականի վերածեց: Նոյնպէս դպրոցականներու քաջալերութեան համար Ծնունդի եւ Զատկի պաշտօնական ընդունելութեանց աւելցուց ուսուցիչներու եւ աշակերտական խումբերու ընդունելութիւնը. փոյթ տարաւ դպրոցական շինուածներու նորոգութեան եւ առողջապահիկ պայմաններու, իր յորդորներով դաստիարակութեան ծախքերը աւելցուց, աշակերտական բարեկրթութեան հոգ տարուեցաւ, ուսուցիչներուն ընտրութիւնը եւ ընթացքը հսկողութեան ներքեւ առնուեցան, եւ գլխաւորապէս ազգային վարժարանաց նորէն պատրիարքարանի եւ առաջնորդարանի իրաւասութեան ներքեւ անցնիլը յաջողցուց, որ կրթական ջանքերուն պսակն եղաւ ( ՕՄԱ. 147): Մասնաւոր ձեռնարկներու կարգին առանձինն յիշատակութեան արժանի են Խասքէօյի թաղական վարժարանին վերաշինութիւնը Բարաղամեանց ծախքով, Գալֆայեան որբանոցին անկեալ վիճակէն բարձրացումը, եւ տիկնանց խնամակալութեամբ պաշտպանուիլը, եւ կարող մայրապետի մը (02. ԲԻԶ. 1883) եւ քոյրերու հոգածութեան յանձնուիլը, շէնքին հիմնապէս նորոգուիլը, եւ յարկ մը եւս աւելնալը, եւ յարակից Ճեզայիրլեանց ապարանքին կայսերական շնորհիւ ստացուիլը 1908 մայիս 6-ին, որուն հաղորդակցութեան բացումը անձամբ կատարեց Օրմանեան յունիս 27-ին: Ազգային որբանոցին վրայ ալ յատուկ մտադրութիւն դարձուեցաւ` երբ տակաւին Զէյթինպուրնուի Ս. Յակոբի հին շէնքին մէջ կը գտնուէր, հնարաւոր նորոգութիւններ եւ կարգադրութիւններ հոգացուեցան, եւ գլխաւորապէս որբերու ապագան ապահովելու համար արհեստանոցներ բացուեցան չորս առձեռն արհեստներու, կօշկակարութեան, ատաղձագործութեան, թիթեղագործութեան, դերձակութեան գործարաններով եւ կարող ուսուցիչներով. միանգամայն որբանոցի նախակրթարան ուսմանց ալ յատուկ մտադրութիւն դարձուեցաւ, այնպէս որ տարեկան քննութեանց եւ ընդհանուր մրցմանց մէջ, որբանոցի աշակերտութիւնը թաղականներէ բարձր յաջողակութիւն արդարացուց: Նոր որբանոցի կառուցման համար ալ ամէն հոգ եւ ջանք թափուեցաւ, եւ Եէտիգուլէի հիւանդանոցի պարտէզին կամ Իւսկիւտարի Պալեան Վագըֆ գետնին մէջ շինելու արտօնութիւնն ալ ստացուեցաւ (07. ԲԻԶ. 3204), բայց շինութեան ծախքին դժուարութեանց առջեւ վերջէն Տիգրան Գարակէօզեան կտակին արդիւնքովը իրականացաւ (§ 3035): Ռէթէոս Պէրպէրեանի վարժարանին համար ըրածն ալ նշանաւորագոյն եղաւ, ուրիշ մասնաւոր վարժարանաց համար ըրածներուն կարգին, իբր զի բաւական տարիներէ ի վեր արդիւնաւոր հաստատութիւն մը եղած էր, եւ քանիցս վարժարանին համար կրկնուած կառավարական դիտողութիւններ պատրիարքին միջնորդութեամբ հարթուած էին: Երբոր Պէրպէրեանի նախկին սաները փափաքեցան քսանեւհինգամեայ յոբելեանի առիթով հանդէս մը եւ օժանդակութիւն մը ընել իրենց ուսուցչին, Օրմանեան ամենայն ինչ իր անձնական պատասխանատուութեան ներքեւ առաւ, որով կառավարական դժուարութիւններ հարթուեցան, հանգանակութիւնը արդիւնաւորուեցաւ, եւ 1901 հոկտեմբեր 28-ի եկեղեցական եւ դպրոցական հանդէսները ամենայն փառաւորութեամբ եւ ոգեւորութեամբ կատարուեցան. Պէրպէրեան հիմնարկութեան 1876 թուականը, Ռ. Պ. Հ. Զ., Ռէթէոս Պէրպէրեան Հայր Զարգացելոց վերտառութեամբ արձանագրուեցաւ, Պէրպէրեան ուսուցչապետի կոչմամբ պատուուեցաւ, եւ պատրիարքի քարոզին բնաբանը, Սիրեաց զիմաստութիւն եւ յարգեցաւ ( ԱՌԿ. Զ. 9), վարժարանին նշանաբանը դարձաւ, եւ իրօք ալ ամէն բանէ վեր իմաստասէր մըն էր Պէրպէրեան: Իսկ երբ Ռէթէոս Պէրպէրեան անակնկալ կերպով վախճանեցաւ 1907 ապրիլ 8-ին եւ զաւակները չափահաս չէին (07. ԲԻԶ. 3201-3203), Օրմանեան թէ' վարժարանին եւ թէ' զաւակաց խնամակալութիւնը ուղղակի իր վրան առաւ, ժառանգական եւ կառավարական գործոց համար պաշտօնէական յանձնաժողով մը կազմեց (07. ԲԻԶ. 3201), վարժարանին տեսչութիւնը Պետրոս Կարապետեանի յանձնեց, ամէն պարագայից անձամբ հսկեց, եւ Ռէթէոս Պէրպէրեանի յաջողակ եւ կարող հսկողութեամբ ազգին մեծապէս օգտակար եղած երեսուն եւ միամեայ հաստատութիւնը անվտանգ պահպանեց, եւ ամավերջի հանդէսն ալ կանոնաւորապէս կատարեց (07. ԲԻԶ. 3270): Այստեղ յիշենք եւս ԼՈՅՍ կրօնաթերթին հրատարակութիւնը 1905 յունուար 1-ին, Բաբգէն Կիւլէսէրեան վարդապետի խմբագրութեամբ եւ Կարապետ Խօրասանճեանի դրամական ձեռնտուութեամբ, որուն պատրիարքն ալ լայնօրէն գործակցեցաւ, եւ իր տեսակին մէջ լաւագոյն հրատարակութիւնն եղաւ. սակայն միայն երկու տարի կեանք ունեցաւ: Կրթական ջանքերուն մասին այս քանի մը ակնարկները բաւական կը սեպենք, ճաշակ մը տուած ըլլալու համար:

3094. ՑՐԻՒ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆ

Պաշտօնական շրջանակի ուրիշ ճիւղերն ալ չվրիպեցան Օրմանեանի մտադրութենէ: Քաջ գիտնալով որ կերպերը աւելի դիւրամատոյց կ՚ընծայեն գործերը քան իսկութիւնները, եւ թէ յարաբերութիւններ իրաւունքներէ եւ փաստերէ աւելի կազդեն դժուարութիւններ հարթելու, Օրմանեան յատուկ մտադրութիւն դարձուց ամէն շրջանակի հետ լաւ յարաբերութիւններ պահելու, առանց ստրկութեան հասցնելու եւ առանց բախումներ յառաջ բերելու: Այդ նկատմամբ թէ' արքունիքը, թէ' նախարարութիւնները եւ թէ' դեսպանատունները իրեն մօտիկ եւ իրեն հանդէպ բարեմարդիկ պահեց, ի հարկէ առաւելապէս անոնք որոնց հետ գործերու կամ դիմումներու շփոթներ յաճախ էին: Հայոց պատրիարքարանը արքունեաց եւ նախարարութեանց շրջանակներու մէջ պատուաւոր դիրք պահեց, դեսպանատուններու մէջ գնահատելի տեղ բռնեց, արտաքիններու աչքին յարգելի վիճակ ունեցաւ, պատրիարքարաններու հետ բարեկամական կապ հաստատեց, եւ հանրութեան կողմէ ակնածելի վերաբերում տեսաւ ( ՕՄԱ. 148): Օրմանեան հաստատեց տարին մէկ անգամ պատրիարքներու անձամբ այցելելու սովորութիւնը, ինքն կանխելով Յունաց պատրիարքարանը երթալ (98. ԱՐՐ. 208), իսկ Կաթոլիկաց եւ Պուլկարաց պատրիարքարանները անոնց գալէն ետքը փոխադարձ այցելել: Ծնունդի առթիւ այցելութիւնները դարձեալ փոխանորդներուն թողուց, զի այլապէս ինքն պարտաւոր պիտի ըլլար ամենուն կանխել, Հայոց Ծնունդը ամենէն վերջը տօնուելուն պատճառով: Մերթընդմերթ մասնաւոր այցելութիւններ ալ աւելցուց, պատրիարքներու համերաշխ դիմումներ պատրաստելու համար, որով կը զօրանային իր ընելիք դիմումները: Մօտէն յարաբերութիւններ պահեց եւրոպական թղթակցութեանց եւ հեռագրութեանց ներկայացուցիչներուն հետ, որով թէ' արտաքին անցուդարձերու կը տեղեկանար, եւ թէ' պէտք եղած տեղեկութիւնները հաղորդելու եւ հասցնելու դիւրութիւն կ՚ունենար: Իսկ ազգային շրջանակի մէջ ոչ մէկու հետ յարաբերութիւնները խզեց կամ համառօտեց, որչափ ալ իրեն հանդէպ հակակիր ըլլային, եւ գործերու գլուխ պաշտօնեաներ բերելու առիթներուն, կարողութիւնն ու կամեցողութիւնն էր իր փնտռածը եւ ոչ համակիր կամ հակակիր զգացումները, ամէն բանէ առաջ գործը յաջողցնելու եւ նպատակին հասնելու տեսակէտին հետեւելով: Այս նպատակով էր որ գաւառական առաջնորդներն ու տեղապահները եւ տեղական ժողովներու հայ անդամները շքանշանով կամ աստիճանով բարձրացնելու միտ կը դնէր, որ յաջող եւ ակնածելի ըլլան իրենց պաշտօններուն վրայ: Գործ յաջողցնելու նպատակով թղթակցութեանց շատութենէն ալ չէր խուսափեր, եւ կրնանք ըսել թէ շատ ցանցառ էին անպատասխանի թողուած նամակներ, անոնք ալ որոշ պատճառի մը հիմնուելով. կարեւոր գրութիւններն ալ անձամբ կը խմբագրէր, զոր աւելի դիւրին կը գտնէր քան թէ իր ըմբռնումները փոխանցելը եւ պատրաստուած սեւագրութիւններ ուղղելը: Երբոր ընդհանուր էր պէտքը հրահանգներ ու հրամաններ կը սփռէր իբրեւ գործերու ուղեցոյց, ինչպէս եղան որբանոցներու հրահանգը (98. ԱՐՐ. 303), արհեստանոցներու շրջաբերականը (02. ԲԻԶ. 1606), Գալֆայեան որբանոցի կոնդակը (02. ԲԻԶ. 1891), եկեղեցական գոյից պահպանութեան հրահանգը (05. ԲԻԶ. 2580) թեմօրէից փոխանորդներու կարգադրութիւնը (05. ԲԻԶ. 2537), կալուածոց կանոնագիրը (05. ԲԻԶ. 2722), առաջնորդական ընտրելեաց ցուցակը (07. ԲԻԶ. 3237), ամուսնական դատերու հրահանգը (07. ԲԻԶ. 3283), եկեղեցեաց եւ թաղականութեանց շրջաբերականը (07. ԲԻԶ. 3089), եւ քահանայացուաց ընտրութեան խնդիրը (07. ԱՐԼ. 6393), եւ ուրիշ շատեր, որոնցմէ յիշած ենք արդէն դպրաց կանոնագիրը, եւ եկեղեցեաց բարեկարգութեան ծրագիրը, եւ պատրիարքական սնտուկին (08. ԲԻԶ. 3164), եւ նպաստից գումարներուն համարատու տեղեկագիրները: Խոհական զգուշաւորութեանց հետեւողութիւնը, որչափ ալ մօտ էր Օրմանեանի միտքին իզուր խնդիրներ չշատցնելու համար, սակայն հարկ եղած դիտողութիւններէն եւ բողոքներէն եւ նախաձեռնութիւններէն ալ երբեք չէր խուսափեր: Չեղաւ անտեղութիւն կամ անիրաւութիւն, որուն համար լռութիւն պահած ըլլար ( ՕՄԱ. 314-332). ազգօգուտ բայց կառավարութեան անհամակիր անձանց մասին ալ պարտուպատշաճը զանց չըրաւ, եւ փառաւոր հոգեհանգիստներ կատարեց Նուպար փաշայի, Գրիգոր Ջանշեանցի, եւ Խրիմեան կաթողիկոսի, թէպէտ կային չընելու յորդորողներ` կառավարութեան մտադրութիւնը չհրաւիրելու համար: Եկեղեցական զեղծումներու մասին ալ անաչառ նախանձախնդիր կանգնեցաւ, եւ իր վճիռներով կարգալոյծ հռչակեց Կիրակոս Կէօքեան, Գարեգին Աժտէրեան, Ներսէս Ըշըլեան վարդապետները, եւ Խորէն Մուրատեան, Ղազար Տէր-Ղազարեան, Յովհաննէս Տէր-Յովհաննէսեան քահանաները, եւ երբեք չզիջաւ վճիռը ետ առնել, կարգալոյծը եկեղեցականօրէն մեռեալ եւ մեռելոց յարութիւնը իր կարողութենէ վեր դասելով: Յիշենք եւս ամերիկաբնակ Յովհաննէս Թաւշանճեանի նշանակած նուէրով բացուած քարոզի մրցումը, որուն ընթացքը կարգադրել, քննութիւնները կատարել եւ յատուկ հատորով հրատարակել տուաւ (03. ԲԻԶ. 1988): Պաշտօնական գործերուն կարգին ի դէպ է յիշել հին կտակներու մասին կատարած կարգադրութիւնները. զի շատերուն դրամագլուխները կորած կամ կալուածները ոչնչացած էին, եւ շատերուն դրամագլուխն ալ անկեալ թղթադրամով էր կազմուած, եւ եկեղեցիներու բեռ էին եւ ոչ օգուտ, որոնց ամէնքը հաստատուն հիման մը վերածեց, Մայրեկեղեցւոյ Պէզճեան կտակէն սկսելով (97. ՃԷՐ. 3783): Պսակներու օրհնութիւնը հարկաւ եկեղեցւոյ եւ ոչ տուներու մէջ կատարել հրամայեց (02. ԲԻԶ. 1892): Մայրեկեղեցւոյ քահանայից դասը երեք թաղերու վրայ բաշխեց ու զատեց (98. ԱՐԼ. 3776): Իւսկիւտարի երեք թաղերուն վարժարանական միութիւն հաստատեց (05. ԲԻԶ. 2715), թէպէտ յարատեւ չեղաւ: Բերայի մէջ կարօտ հիւանդներու դարմանատուն բանալ տուաւ (97. ՃԷՐ. 3663): Եւ վերջապէս Եթովպացի պատուիրակութեան մը Կ. Պոլիս գալուն առթիւ բանակցութեան մտաւ, եւ մինչեւ իսկ եթովպական եկեղեցին` ազգային հայկականին հետ յարաբերութեան եւ կապակցութեան բերելու գրաւոր առաջարկ ներկայեց (05. ԲԻԶ. 2623):

3095. ԾԻԾԱՂԱՇԱՐԺ ՄԻՋԱԴԷՊԵՐ

Ներուի պահ մըն ալ ինչ ինչ թեթեւ, եւ աւելի ծիծաղաշարժ քան կարեւոր միջադէպեր յառաջ բերել, որոնք կրնան գաղափար մը տալ թէ ինչ տարադէպ պարագաներու մէջ անցան Օրմանեանի պատրիարքութեան օրերը: › Թաղական վարժարանները իրենց մանկապարտէզի բաժինին պզտիկներուն կարմիր գոգնոցին վրայ սովորութիւն ըրած էին երկու սկզբնատառ նշանակել, եւ ըստ այսմ Պալաթի վարժարանն ալ Խ. Մ., Խորէնեան Մանկապարտէզ, տառերը որոշած էր: Քսու անձեր, որ դժուարին ժամանակներու մէջ աւելի շատցած էին իբրեւ լքուած արտերու մոլախոտներ, կառավարութեան կը թելադրեն թէ խեղճ մանուկ կը նշանակէ, եւ թէ կառավարութեան դէմ ցոյց մըն է կոտորածներու յիշատակը վերանորոգելու: Օրմանեան կը պարտաւորուի գրաւոր եւ բերանացի շատ մը աշխատութեանց ներքեւ մտնել համոզելու համար թէ անհիմն քսութիւն է, եւ միայն վարժարանին անունին նշանակն է: › Ուրիշ անգամ մը պատրիարքին գրաւոր հրաման կը հասնի որ հայ օրիորդներու եւ մանկամարդ կիներու արգիլէ կարմիր բաճկոնակ գործածել, իբր թէ կարմիրը յեղափոխութեան նշանակ է, եւ զայն գործածել հայ յեղափոխութիւնը ցուցադրել է: Այս անգամ ալ նոր աշխատութիւն եւ երթեւեկ եւ բացատրութիւն հարկ կ՚ըլլայ կատարել իմացնելու համար թէ տարւոյն նորաձեւութեան հետեւանքն է, եւ նորաձեւութեանց հեղինակները Հայերը չեն այլ Փարիզի գործարանները, եւ Հայեր գտածնին գործածելու ստիպուած են: › Եկեղեցական երգեցողութեան մէջ եռաձայնի տրուած քաջալերութիւնը ուրիշ քսուներու առիթ կ՚ընծայէ տեղեկագրել, թէ Օրմանեան եկեղեցիները թատրոնի փոխարկած է, եւ այս առթիւ համախմբութիւններ կը պատրաստէ: Օրմանեան բաւական կը յոգնի արքունիքը համոզելու թէ եկեղեցական պաշտամունք երգեցողութեամբ կը կատարուին, եւ եղածը երգեցողութեան կանոնաւորութիւնն է, եւ ժողովուրդին համախմբութիւնը գոհ մնալուն հետեւանքն է, եւ եկեղեցեաց համախմբութիւնն ամենէն անվնաս մանաւանդ թէ օգտակարն է. այլ եթէ կառավարութեան անհաճոյ կ՚երեւի, թող հրամայուի եւ ժողովուրդը գինետուններու եւ սրճարաններու կը դարձնէ: › Ուրիշ անգամ մը ազդարարութիւն կը տրուի պատրիարքին թէ արտասահմանէ եկած յեղափոխականներ կը շրջին քաղաքին մէջ եկեղեցական տարազի ներքեւ: Այս անգամ ալ հարկ կ՚ըլլայ Օրմանեանի ուժգնապէս պնդել, թէ բոլոր եկեղեցական տարազ կրողներ անունով եւ դէմքով ծանօթ են պատրիարքարանին, եւ թէ անծանօթ մնացած եւ եկեղեցական տարազ կրող անձ չկայ քաղաքին մէջ, որ եթէ ոստիկանութիւնը կը ճանչնայ թող մատնանիշ ընէ որ ինքն քննէ եւ ստուգէ: › Ուրիշ անգամ մը կայսերական թիկնապահով արքունիք կը հրաւիրուի Օրմանեան, ուր իրեն կը հաղորդուի թէ հազար հայ յեղափոխականներ Կիպրոսի մէջ զինուած կը սպասեն Կիլիկիա անցնիլ, եւ պատրիարքէն կը պահանջուի անոնց արշաւանքը արգիլել: Պատրիարքը կը ժպտի, եւ երբ առաջարկը կը կրկնուի, կը պատասխանէ թէ Կիպրոսէ Կիլիկիա ծովով անցնիլ հարկ է, ուստի իր տորմիղը պիտի ղրկէ հրոսակին անցքը արգիլելու: Եւ վերջապէս կը յայտարարէ, որ եթէ ստոյգ է, արգիլել կառավարութեան գործն է եւ ոչ իրեն, այլ թէ զրոյցը անհիմն է, եւ թէ այսպիսի գործի մը բնաւ հաւանականութիւն չկայ, եւ այս յայտարարութեամբ կայսրը կը գոհանայ: › Օր մը յանկարծ բոլոր գրավաճառներ պատրիարքարան կը դիմեն թէ գրաքննութիւնը բոլոր Ժամագիրքերը գրաւած եւ կնիքի ներքեւ առած է, ճակատը Հայաստանեայց բառը գտնուելուն համար: Պատրիարքը գործը վրան կ՚առնէ եւ իսկոյն արքունիք կը փութայ յայտարարել թէ մտադիր է եկեղեցիները փակել, վասնզի նոր իմացեր է որ այդչափ դարերէ ի վեր եկեղեցւոյ մէջ գործածուած աղօթքները վնասակար են եղեր, մինչ պաշտօնեայք առանց Ժամագիրքի ալ գոց կը զրուցեն, ուստի դարմանը արմատաքի ընելու համար եկեղեցիները փակել հարկ կը սեպէ: Գրաքննութեան ձախող քայլը կայսրն ալ դժգոհ կը թողու, եւ իսկոյն հրաման կը տրուի կնիք եւ արգելք վերցնել, եւ միջադէպը կը փակուի: › Հայաստանեայց բառին կիրառութիւնը ուրիշ առիթով ալ նախարարութեան եւ պատրիարքարանի մէջ երկար գրութեանց առիթ կ՚ընծայէ, պատրիարքական կոնդակի մը մէջ գործածուած ըլլալուն առիթով: Նախարարութիւնը Հայաստանեայց եւ Հայոց բառերու տարբերութեան կը մտնէ, առաջին աշխարհագրական եւ երկրորդը ազգաբանական կոչում ցուցնելով. մինչ Օրմանեան նոյնանշանակ ըլլալը կը պնդէր, եւ վերջապէս հայերէն բառերու իմաստը նախարարութեան գրագիրներէն սորվելու պէտք չունենալը յայտարարելով խնդիրը կը վերջացնէ: Անգամ մը գինով մը ձերբակալուելով գրպանէն Հայոց Պատմութեան ձեռագիր թերթ մը կ՚ելլէ, եւ ծագումը փնտռուելով իր պզտիկ տղուն դպրոցէն բերած ըլլալը կ՚իմացուի, եւ տղուն դասարանին վարժուհին կ՚ամբաստանուի եւ դատարանի կ՚ենթարկուի: Օրմանեան անձամբ առաջ կ՚անցնի, վարժարանաց կարգադրողն ու պատասխանատուն ինքն ըլլալը կը յայտնէ, եւ վարժուհիին տեղ զինքն դատելու հարկը կը ցուցնէ, գործը կ՚երկարի փոխադարձ պնդումներու վրայ, մինչեւ որ կայսերական հրամանով խնդիրը կը փակուի եւ դատաստանը անհետեւանք կը թողուի: Իսկ Օրմանեան վարժապետներու եւ վարժուհիներու երկիւղը փարատելու համար շրջաբերականով կը հրամայէ Հայոց Պատմութիւնը զանց չընել, Հայ Եկեղեցւոյ պատմութիւն անունը գործածելով: › Պետական գրաքննիչներէն մէկը, դժբախտաբար ուրացեալ հայ վարդապետ մը, Հայր մերին մէջէն եկեսցէ արքայութիւն քո բառերը կը ջնջէ, իբր թէ Հայերը ազգային թագաւորութիւն ունենալ կը ձգտին: Բարեբախտաբար հայերէնագէտ թուրք գրաքննիչ մըն ալ պատրիարքարանի օգնութեան կը հասնի` յայտարարելով թէ քրիստոնէից տիեզերական աղօթքն է, եւ օսմանեան կառավարութիւնը ծիծաղելի կը դառնայ այս տեսակ որոշումով մը: › Օրմանեան աշխարհիկ լեզուն կանոնաւորելու փափաքով արդի հայերէնի բառարան եւ քերականութիւն պատրաստելու համար յանձնաժողով մը կը կազմէ ամէն դաւանութիւններէ գրագէտ հայ անդամներով, եւ յատուկ հրահանգ եւ ուղեցոյց ալ յօրինելով: Այս անգամ ալ սովորական քսուներ կը հասնին թելադրել, թէ համահայկական մարմին մըն է կազմուածը, ազգայնական տեսակէտով, եւ Օրմանեանի կ՚ազդարարուի ետ կենալ այդ խորհուրդէն, բառարանն ու քերականութիւնը պատրիարքական պաշտօնի վրայ գտնուողին գործը չըլլալուն պատճառանքով: Թէպէտ Օրմանեան կը պատասխանէ թէ իրեն պէս ուսուցչութենէ եկող պատրիարքի մը գործն է իր ձեռնարկը, սակայն անդամակցութեան հրաւիրեալներ կասկածով ետ կը քաշուին եւ գործը կը խափանուի: Ինչպէս ըսինք, այս պատմուածները աւելի ծիծաղաշարժ, քան թէ կարեւոր միջադէպներ են, սակայն գոնէ իբրեւ նմոյշ կը ծառայեն, եւ կը ցուցնեն թէ մինչեւ ո'ւր իջնալ եւ յոգնիլ պարտաւոր էր ժամանակին պատրիարքութեան վրայ գտնուող անձը, որ եթէ ոչ յարգանք` գոնէ արգահատանք կրնայ հրաւիրել իր վրայ ( ՕՄԱ. 321): Անցողակի աւելցնենք որ Օրմանեան թէպէտ ամէն կողմէ հասնող սպառնական գիրերը ծածուկ կը պահէր, սակայն հարկ սեպեց բացառութիւն ընել քանի մը նամակներու համար, որոնք փոխանակ սպառնական ոճոյ, շնորհակալութիւն եւ գոհունակութիւն կը յայտնէին թէ այսչափ գումար եւ զէնք յղած էր յեղափոխականներուն, եւ այսչափ ալ կը խոստանար տակաւին յղել: Այդ ալ յայտնապէս ծիծաղաշարժ դէպքերու շարքին կը պատկանէր:

3096. ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆԱՑ ՄԱՀԵՐ

Պատմութեանս կարգին նոր եւ գլխաւոր եղելութեան մը չանցած, ինչպէս եղաւ ազգային շրջանակի մէջ Օրմանեանի պատրիարքութենէ դադարիլը, համառօտ ակնարկներով մահացուցակ մըն ալ կ՚ուզենք աւելցնել զանազան պարագաներով յիշուած անձերէն պատմագիրի պարտաւորութեանց լրումը նկատելով այդ մասն ալ: Եկեղեցական դասակարգէն սկսելով յիշենք նախ Մուրատեան Մելքիսեդեկ եպիսկոպոսը, որ 67 տարեկան վախճանեցաւ 1903 յուլիս 12-ին (03. ԲԻԶ. 2074), եւ որուն մասին խօսած ենք իր Երուսաղէմի գործունէութեան (§ 2742, 2868), եւ մանաւանդ կաթողիկոսական ընտրութեան առթիւ (§ 2930): Երբոր ամէն կողմերէ յուսախաբ եւ յուսահատ մնաց` յանձնառու եղաւ Զմիւռնիոյ առաջնորդութեան դառնալ, բայց աւելի հանգստանալու եւ հանգիստ վախճանելու համար, զի կեանքին այս վերջին մասին մէջ որեւէ արդիւնաւոր գործունէութիւն չունեցաւ: Մուրատեան իր ունեցած ձիրքերով եւ ստացած պաշարովը աւելի փառաւոր եւ աւելի արդիւնաւոր կեանք մը ունեցած կ՚ըլլար, եթէ կաթողիկոսութեան մարմաջով զգլխումի կերպարան առած չըլլար: Զմիւռնիոյ առաջնորդութիւն վարած էր նաեւ Ներսէս եպիսկոպոս Ասլանեան, որ Տրապիզոնի առաջնորդութեան մէջ վախճանեցաւ 1905 նոյեմբեր 4-ին (05. ԲԻԶ. 2792): Չափաւոր կարողութեան բայց համեստ բնաւորութեան տէր անձ մը եղաւ Ասլանեան, իր ժամանակակից եւ ընկերակից եկեղեցականաց մէջ արժանաւորագոյնը, որ անոնց թեթեւութեան ալ չհետեւեցաւ, երբոր Այազմալեանը` Դիմաքսեան, Իւսլիւքճեանը` Ապահունի, Մէխանէճեանը` Արշարունի, Իսքէնտէրեանը` Ռուբինեան անուններով զարդարուեցան: Աւելի սիրող եղաւ Կ. Պոլսոյ հանդարտ կեանքին քան գաւառական փոթորկալից մթնոլորտին, այր երբոր ստիպուեցաւ Եւդոկիոյ, Վանայ, եւ Զմիւռնիոյ վիճակներն ալ գնաց հովուելու, բայց միշտ առաջին առիթով թօթափելու պայմանով: Տարաժամ վախճանեցաւ տակաւին 51 տարեկան: Քիչ առաջ վախճանած էր Յովսէփ Այվազեան եպիսկոպոս Եգիպտոսի առաջնորդութեան մէջ, 1904 յունիս 5-ին, 71 տարեկան եղած ատեն (04. ԱՐԼ. 5585): Այվազեան հայ հռոմէական եւ ոչ-վանական կղերին կը պատկանէր, եւ Պարտիզակ ղրկուելով այնտեղ կաթոլիկութիւն քարոզած եւ հետեւողներ շահած էր, բայց վերջէն իրեններով միասին Հայ եկեղեցւոյ ծոցը դարձաւ եւ նախանձայոյզ գործիչ, հմուտ վարդապետ եւ վարժ քարոզիչ հանդիսացաւ, եւ զանազան վիճակներ տեղապահութիւն վարելէ ետքը Եգիպտոսի առաջնորդ ընտրուած էր: Լի աւուրբք վախճանեցաւ 1907 յուլիս 15-ին (07. ԲԻԶ. 3283): Մեսրոպ եպիսկոպոս Սուքիասեան 73 տարեկան, կրօնական ժողովոյ ատենապետութեան մէջ (§ 3076), որ թէպէտ գործունեայ ձիրքերէ զուրկ չէր, սակայն շատ մեղադրուեցաւ, իր Տրապիզոնի եւ Եգիպտոսի եւ Ադրիանուպոլսոյ առաջնորդութեանց մէջ, միշտ անհատական շահի զակատեալ ըլլալու պատճառով: Վերջին ատեններ յոգնած եւ դադարած առանձնական կեանք կը վարէր Կ. Պոլսոյ մէջ, եւ վերջին յիշատակ մը թողուց ազգային հիւանդանոցի եկեղեցւոյն նուիրելով իր ծանրագին եպիսկոպոսական զգեստը: Իրմէ առաջ վախճանած էր 1906 ապրիլ 7-ին Բարթողիմէոս եպիսկոպոս Չամիչեան, զոր յիշած ենք Պրուսայի առաջնորդութեան առթիւ եւ ներկայացուցած ենք պատրիարքական տեղապահութեան մէջ, ուսկից ետքը անպաշտօն կեանք կը վարէր` երբ վախճանեցաւ 68 տարեկան: Անձնդիւրութեան, անհոգ հանգստեան եւ հեշտալից հաճոյից տիպար մըն էր իր անհատական կեանքին մէջ. իսկ մտայնութեամբը համոզուած տաճկասէր մը ըստ ամենայնի եւ յամենայնի, եթէ չուզենք կարծել որ այդ զգացումը իբրեւ յաջողութեան միջոց կը գործածէր: Իր վրայ խօսուած մեղադրանքներ այդ կէտին շուրջը կը դառնային, ազգային օգուտն ու իրաւունքը անարգելու եւ զոհելու չափ, եւ նոյն իսկ պատրիարքանալու անյագ տենչանքն ալ այդ կերպով յաջողցնել կը յուսար, թէպէտ յուսախաբ մնաց (§ 2995): Ծերունի մըն էր Պետրոս եպիսկոպոս Թահմիզեան, որ 90 տարին լրացուցած վախճանեցաւ 1907 ապրիլ 22-ին (07. ԲԻԶ. 3212), թէպէտ մինչեւ վերջը սպիտակ չունէր մօրուքին մէջ: Իր գործունէութեան սկիզբը ամբաստանուած էր, իբրեւ Գալֆայեան Կարապետ Սեբաստիոյ եպիսկոպոսին մահուան պատասխանատու, սակայն արդարացաւ եւ յաջորդեց եւ շատ երկար պաշտօնավարութիւն ունեցաւ եւ պաշտօնին վրայ վախճանեցաւ: Արտաքին կերպարանով վտիտ եւ տկար, կենցաղով ու սնունդով ճգնաւորի տիպար, արտաքին գործունէութեան իբրեւ թէ անկար, սակայն անշահասէր, բարեխնամ եւ ժիր առաջնորդ մը եղաւ իր վիճակին, եւ յօժարակամ քննիչի եւ խաղաղարարի դեր ալ վարեց դրացի վիճակներու մէջ: Տարբեր ճամբու հետեւեցաւ Ղեւոնդ եպիսկոպոս Շիշմանեան, որ 68 տարեկան վախճանեցաւ 1904 դեկտեմբեր 12-ին (04. ԲԻԶ. 2747), Երուսաղէմի մէջ, ուր աքսորական կը մնար Կարնոյ առաջնորդութենէն վտարուած: Աշխարհի կեանք վարելէն եւ այրիանալէն ետքը միաբանած էր Արմաշի, եւ առաջնորդութիւններ վարած Պիլէճիկ եւ Եօզքատ եւ Կարին. սակայն եկեղեցական կոչումը շուկայիկ կեանքի ձեւով վարած ըլլալու գաղափարը տուած էր միշտ, ինչպէս որ մենք ալ յիշեցինք Երուսաղէմի խնդիրին վրայ խօսած ատեննիս (§ 3049): Յիշենք նաեւ Յովհաննէս Գազանճեան եպիսկոպոսը, պիտականուն կաթողիկոսը (§ 2989), որ հակառակաթոռ կոչուելու կարեւորութիւնն ալ չունեցաւ, որ Օրմանեանի պատրիարքութեան սկիզբը Ատանայէ եւ Կիլիկիայէ վտարուեցաւ եւ Վերիտոն մնաց, մինչեւ որ Խապայեանի գահակալութենէն ետքը Սիս փոխադրուեցաւ, եւ պարզ եպիսկոպոսի աստիճանով եւ դիրքով ապրեցաւ մինչեւ իր մահը 1907 յուլիս 12-ին, արդէն 80 տարեկան եղած ատեն: Գազանճեան ոչ մեծամեծ ձգտումներու եւ ոչ փքուռոյց յաւակնութիւններու մարդ էր եղած. եւ միայն այդ զգացմանց տէր Աբրահամ Մամիկոնեան եպիսկոպոսի կրաւորական հետեւող մը եղաւ, եւ ինքզինքը կ՚արդարացնէր թէ ապօրինի օծութիւնը յանձն առած էր Աբրահամի ասպարէզ չտալու համար: Հանգուցեալ եպիսկոպոսներու հետ յիշենք կրօնական ժողովոյ անդամակից Խաչատուր Տէր-Գաբրիէլեան, եւ 1903 յունիս 14-ին վախճանած Գաբրիէլ Խանճեան, եւ 1907 ապրիլ 17-ին վախճանած Կարապետ Սեթեան քահանաները, որոնք Կ. Պոլսոյ քահանայութեան ընտրելագոյն անդամներն էին իրենց կեանքովը եւ պաշտօնովը, առաջինը աւելի բարեսիրտ ողորմածութեամբը, երկրորդը ծիսական եւ ծխական յաջողակութեամբը, եւ վերջինը վարչական գործունէութեամբը, որ եւ մահուան անկողինին մէջ կատարեց իր յիսնամեայ յոբելեանը (07. ԱՐԼ. 6444):