Տ. ՄԱԿԱՐ Ա. ԹԵՂՈՒՏՑԻ

2912. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆ

Էջմիածնի համազգային ընտրողական ժողովը ըստ կանխաւ որոշման բացուեցաւ 1885 ապրիլ 19-ին, Յինանց չորրորդ ուրբաթ օրը, սովորական ձեւերով եւ արարողութիւններով: Տեղակալ Մակար եպիսկոպոս բացակայ էր եւ Քիշնեւէ չէր մեկնած, որով տեղակալի փոխանորդութիւնը կը վարէր Մկրտիչ Բաբամեան եպիսկոպոսը: Ներկայ էին 20 եկեղեցականներ 22 ձայնով եւ 8 աշխարհական պատգամաւորներ միայն (85. ԱՐՐ. 160): Տաճկահայոց կողմէ պատգամաւոր նշանակուած էր Մակար եպիսկոպոսը, եւ այս պաշտօնն ալ փոխանցուած էր Մկրտիչ եպիսկոպոսի (85. ԱՐՐ. 172): Մկրեան քահանայ ապրիլ 16-ին Էջմիածին հասած էր (85. ԱՐԼ. 386), բայց ինքն իբր թղթաբեր եկած էր եւ իբր ներկայացուցիչ ձայն չունէր: Պետական յատուկ ներկայացուցիչն էր Պրիբել, որ նոյնպէս 16-ին հասած էր Էջմիածին: Ապրիլ 20-ին չորս ընտրելիները որոշելու գումարման մէջ անհակառակ ընդունուեցան Տաճկահայոց երեք ընտրելիները, Խրիմեան, եւ Մուրատեան եւ Աշըգեան, եւ չորրորդ աւելցուեցաւ Մակար, որ այս անգամ ներկայ չէր որ հրաժարէր, եւ որուն համար մեծ շարժում ունէին եկեղեցական ընտրողները մինչ աշխարհական ընտրողներ համակիր էին Խրիմեանի ընտրութեան. Մուրատեանի ընտրութեան յատուկ շարժում չկար, իսկ Աշըգեանի մասին եւ ոչ իսկ կը խօսուէր: Վերջնական ընտրութիւնը տեղի ունեցաւ 21-ին Երեւման Խաչի կիրակի օրը, եւ արդիւնքն եղաւ Մուրատեան 30, Մակար 16, Խրիմեան 13, եւ Աշըգեան 3 քուէ (85. ԱՐԲ. 175), որով կայսեր ներկայանալիք երկու ընտրելիները կամ ընտրեալները եղան Մուրատեան եւ Մակար, եւ ըստ այսմ ալ օրագիրը կազմուեցաւ (85. ԱՐՐ. 176): Տաճկահայոց առաջին ընտրելին այս անգամ դուրս մնացած էր, եւ թէպէտ առաջին ընտրելին իրենց եռանուն ցանկէն էր, սակայն անոր համար ընդհանուր եւ եռանդուն փափաք չէր յայտնուած: Ընտրողական ժողովին մէջն ալ կարծիքները Մակարի եւ Խրիմեանի անուններուն շուրջը կը մրցէին, եւ Մուրատեանի մասին յայտնուած միաձայնութիւնը, 30 ընտրողներէ 30 քուէ, նախատեսուած չէր եւ երբեք այս տեսակ միաձայնութիւն հայ ընտրողական ժողովի մը մէջ երեւցած չէր, նոյն իսկ Ներսէսի անունը 32 ընտրողներէ 27 քուէ ստացած էր (§ 2893): Այդ տարօրինակ երեւոյթին մեկնութիւնը գաղտնի մնացած չէ: Մենք յիշենք թէ Մելքիսեդեկի պետական օրէնքներու հակառակ կացութեան մէջ գտնուիլը արգելք եղած էր անոր կայսեր կողմէն հաստատուելուն երբ Ներսէսի հրաժարականը կ՚ընդունուէր (§ 2894): Սոյն պատճառը իր ոյժը չէր կորսնցուցած, եւ պետական յատուկ ներկայացուցիչն ալ առիթ ունեցած էր յայտնելու, թէ քանի որ պօլօժէնիէի մէջ կառավարութեան իրաւունք տրուած չէ եպիսկոպոս մը ընտրելիութենէ զրկելու, նա կրնայ իր պետական տեսութիւնները պաշտպանել երկուքէն որեւէ մէկը առնելու իրաւունքով: Այդ յայտարարութիւնը ծածուկ չէր մնացած, եւ Խրիմեանի եւ Մակարի կուսակիցներ հաւասարապէս միտք ունեցած էին երկու ներկայացուելիք անուններէն մէկը թարմատար դարձնելու համար Մուրատեանի անունը գործածել, եւ այդ պարագայի մէջ յայտնի էր որ 8 աշխարհականներու Խրիմեանի համար քուէարկելը պիտի չկրնար հակակշռել 22 եկեղեցականներու Մակարի համար քուէարկելը, որչափ ալ արդիւնքին մէջ 5 եկեղեցական քուէարկուներ Մակարէ պակսած եւ Խրիմեանի աւելցած ըլլան: Խրիմեան այս երկրորդ անգամ ալ դարձեալ 13 քուէով ընտրելիներու մէջ չէր կրցած մտնել: Հակառակ այդ ներքին տեղեկութեանց, շատեր եւ նոյն իսկ ընտրողականի նախագահ փոխ տեղակալը, փութացին Մելքիսեդեկը իբր ընտրեալ շնորհաւորել (85. ԱՐՐ. 199), որ Մելքիսեդեկ երկրորդ կաթողիկոս Ամենայն Հայոց կոչմամբ ալ ողջունուեցաւ (85. ԱՐԼ. 391), եւ ինքն ալ լիակատար վստահութեամբ իր հաստատուելուն աւետիսին կը սպասէր, եւ ծրագրեր կը պատրաստեր առաջիկայ ասպարէզին համար թէ ինչպէս պէտք է սկսիլ, եւ ինչպէս պէտք է շարունակել որ պսակուի իր պաշտօնավարութիւնը ( ԽՕՍ. 14), թէպէտ հակառակը կասկածողներ կային եւ քիչ չէին: Ռուսիոյ արքունեաց գործերը շտապով չեն կատարուիր, իսկ այս անգամ յայտնապէս ալ պէտք էր ատեն անցունել միտքերու հանդարտելուն սպասելով, զի հայ ազգութիւնը անձնականութիւններէն աւելի ազգային իրաւունքի տեսակէտէն մղուելով վարժուած էր իր առաջին ընտրելին անխափան հաստատուած տեսնել, ո'վ ալ եւ ի'նչպէս ալ քուէ ստացած ըլլար: Ապրիլ 21-էն սկսելով երեք ամիսներ վարանմանց եւ ակնկալութեանց օրեր եղան Հայոց համար ընտրութեան հաստատուիլը տեսնելու յուսադրութեամբ: Կայսերական բարձրագոյն հրովարտակը արձակուած էր յուլիս 18 թուականով, եւ Նորնախիջեւանի ու Բեսարաբիոյ առաջնորդ, սինոդի անդամ եւ կաթողիկոսական տեղակալ Մակար արքեպիսկոպոս, Էջմիածնի պատրիարք եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս հռչակուած էր (85. ԱՐՐ. 417), սակայն լուրը տարածուած չէր: Յունիս 21-ին Կ. Պոլսոյ մէջ կը կարծուէր թէ Մելքիսեդեկ հաստատուած է (85. ԱՐԼ. 440), յուլիս 12-ին Մոսկուայէ ալ նոյն յոյսերը կը հաղորդուէին (85. ԱՐԼ. 457), յուլիս 16-ին լուր կը տարածուէր թէ Էջմիածինէ եւ Տփղիսէ դիմում եղած ըլլայ Մակարի հաստատուելուն համար (85. ԱՐԼ. 460 եւ 463), թէպէտ լուրը ստուգութեան հիմ չունէր, ինչպէս ընդարձակ նամակով հերքեց Սուքիաս Պարզեանց եպիսկոպոսը, որուն անունը յատկապէս յիշուած էր (85. ԱՐԼ. 487): Մակարի հրաժարելուն անհիմն լուրն ալ խօսուեցաւ մինչեւ որ օգոստոս 3-ին ստոյգ լուրը Կ. Պոլիս հասաւ, եւ 5-ին հրատարակուեցաւ ցաւօք սրտի (85. ԱՐԼ. 477): Տփղիսի մէջ ալ աննշանակ կերպով կը հրատարակուէր օգոստոս 2-ին Պետրբուրգէ տրուած հեռագիրը (85. ԱՐՁ. 65), իսկ Էջմիածնի պաշտօնական ամսագիրը օգոստոսի պրակով կը հրատարակէր նոյն լուրը տուող հեռագիրը (85. ԱՐՐ. 417), եւ սեպտեմբերի պրակին մէջ ալ անուանման եւ վեղարի խաչին եւ Աղեքսանդր Նեւսքի շքանշանին բարձրագոյն հրովարտակները (85. ԱՐՐ. 417-420), բայց օծման հանդէսը կը յապաղէր մինչեւ նոյեմբեր 10 (85. ԱՐՐ. 516), հաստատութենէն չորս եւ ընտրութենէն եօթն ամիս ետքը:

2913. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐ

Այս յապաղումը Մակարի կողմէն խոհական մտածմունքի հետեւանք էր, թէ ոչ Քիշնեւէ Էջմիածին գալ շատ օրերու կարօտ չէր, ամառնային եղանակն ալ նպաստաւոր էր: Ռուսահայոց մէջ տիրող տպաւորութիւնը աւելի նպաստաւոր էր քան հակառակ. իրաւ կար աշխարհական դասակարգէն ցուրտ վերաբերուող մաս մը որ իրեն լրագրական բերանն ալ ունէր, սակայն պետական որոշման դիմադրել չկրնալուն` հետզհետէ իր ոյժը կը կորսնցնէր: Միւս կողմէն աշխարհական տարրին մէջ ալ կար նպաստաւոր մը որ լրագրութեամբ ալ կը խօսէր, իսկ եկեղեցականութիւնը ուրախ էր իր բաղձանքը իրականացած տեսնելով: Տաճկահայոց մէջ առաջին տպաւորութիւնը մեծամասնութեամբ ընդդիմադիր էր, մինչեւ իսկ բացարձակապէս չընդունելու եւ չճանչնալու խօսքեր կը պտտէին, եւ սինոդին պաշտօնագիրը ետ դարձնել կը խորհէին: Յիշատակութիւնն ալ չէր սկսեր, թէպէտ պատրիարքարանը օծումէն առաջ յիշատակութիւն չսկսելու կանոնին կը հիմնուէր, որ սակայն պահուած չէր վերջին երեք կաթողիկոսներու համար: Խմբակներ, լրագիրներ, ժողովներ եւ նոյն իսկ Ընդհանուր ժողովը յայտնի դիմադրութեան առաջարկներ կը կրկնէին, իսկ Զմիւռնիա որ Մուրատեանի առաջնորդական վիճակն էր, մինչեւ իսկ յայտնապէս բողոքագիր կը հրատարակէր, լրագիրներու կը հաղորդէր (85. ԱՐԼ. 489), եւ պատրիարքարան ալ կը յղէր (85. ԱՐԼ. 492): Ծանրածանր պատճառաբանութիւններ կը խօսուէին, թէ եկեղեցական ազատութիւնը բռնաբարուած է, թէ Հայ եկեղեցին վտանգուած է, թէ հայուն կրօնքը անարգուած է, եւ ամէն ինչ որ կը խօսուէր, կը գրուէր ալ, եւ գրգռութիւնը աճեցնելու փափաքողներ իրենց բացատրութեանց չափ եւ կոպար չէին դներ: Բայց այս առաջին տպաւորութիւնները հետզհետէ չափաւորեցան, երբոր տեսական ու վերացական գաղափարներէն ետքը, գործնական եւ դրական ընթացքը մտածելու կարգը եկաւ: Կաթողիկոսութիւնը Տաճկահայոց միայն պատկանող հաստատութիւն չէր, որ ըստ կամս վճռէին. բովանդակ հայութեան կը պատկանէր, եւ Ամենայն Հայոց միութեան յօդակապն էր, եւ օրինաւոր ժողովէ մը անցած էր ընտրութիւնը, եւ ընտրեալ կաթողիկոսն ալ օրինաւորապէս հռչակեալ էր, հայութեան կէսը որ է Ռուսահայ մասը իրեն յարակիցներով, համակերպած եւ ընդունած էր, միւս կէսին ընդդիմութիւնը ազգը պիտի պառակտէր, եկեղեցական հերձուած յառաջ պիտի բերէր, եւ արդէն տկարացած հայութիւնը հարուած մը եւս պիտի կրէր: Կ՚արժէflր արդէօք աներկիւղ եւ անվրդով սիրտով այդ վնասները դիմագրաւել: Հետեւապէս հանդարտ միտքեր սկսան երեւան գալ, թէ Մակար արդէն ամենանախնական համագումարի ընտրողական ցանկին մէջ Ներսէսի գրեթէ համահաւասար քուէ ստացած էր (§ 2892), անբասիր եկեղեցական մըն էր, երկարամեայ կեանքին մէջ օգտակար եւ ուղիղ պաշտօնավարութիւն ունեցած էր, անարժան անյարմար մէկ մը չէր, մանաւանդ թէ Մելքիսեդեկի վրայ շատ առաւելութիւններ ունէր: Պօլօժէնիէի օրէնքն ալ նորութիւն մը չէր, անոր զօրութեամբ ընտրուած եւ ընդունուած էին Ներսէս Ե. եւ Մատթէոս Ա. եւ Գէորգ Դ. եւ պիտի ընդունուէր վերջին Ներսէսն ալ: Եթէ ռուսաց կայսրներ ցարդ առաջին ընտրեալը հաստատած էին, երկրորդը հաստատելու իրաւունքէն հրաժարած կամ մերկացած չէին, եւ ազգն ալ գոնէ լռելեայն ճանչցած էր այդ իրաւունքը, երբոր իր կաթողիկոսին վերջնական որոշումը կայսրէն կը սպասէր, եւ հաստատութենէն առաջ իբրեւ կաթողիկոս չէր յիշատակեր, որով նորէնոր խնդիր յարուցանելու տեղի չէր մնար: Այս մտածմունքները հետզհետէ կը զօրանային, գլխաւորապէս եկեղեցական դասակարգը երկիւղալից աչքով կը նայէր եկեղեցական պառակտման կամ հերձուածի հաւանականութեան, իրեն գլուխ ունենալով նորընտիր Յարութիւն պատրիարքը, եւ երբեք մասնակից չէր եղած Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանին տարադէպ ըմբռնումին եւ ընթացքին, որ կատարեալ համոզում կազմած էր Մակարի արժանաւորութեան վրայ, եւ որ Մուրատեանի սաղիմական անցեալին վրայ մեծ համակրութիւն չէր զգար: Այս մտածումներ քանի կ՚ընդարձակուէին խնդիրը հետզհետէ կը պարզուէր, եւ երեք ենթադրութիւններէն, այսինքն Մակարի կաթողիկոսութիւնը, կամ պարզապէս մերժել, կամ պարզապէս ընդունիլ, եւ կամ բողոքելով ընդունիլ. երրորդը ասպարէզ կը գտնար, զի գործնական կողմը կ՚ապահովէր, եւ ընդդիմադիրներու ալ գոհացում կու տար: Այս տեսակէտը զօրացնելու համար Արեւելք օրագիրը որ յառաջադիմականներու բերանն էր եւ ժամանակին հեղինակաւոր թերթն էր, ընդարձակ յօդուածներով կը պաշտպանէր Մակարի արժանաւորութիւնը, ընտրութեան օրինաւորութիւնը, եւ համակերպութեան օգտակարութիւնը (85. ԱՐԼ. 489, 491, 493), եւ խմբագրապետ Բիւզանդ Քէշեան պատմական ուսումնասիրութիւններով կը հաստատէր թէ կաթողիկոսական ընտրութիւնը հաստատուն կերպ մը չէ ունեցած անցեալին մէջ, թէ տաճկահայն ալ իրեն հաստատուն կանոնը չունի, թէ քաղաքական իշխանութիւններ ազգային կամ օտար միշտ մասնակցած եւ ստէպ տիրացած են կաթողիկոսական ընտրութեան, եւ թէ եկեղեցին ալ ոչ սկզբունքով եւ ոչ հետեւանքով վտանգի չենթարկուիր եթէ Տաճկահայեր ներկայ պարագային մէջ համակերպութեան կողմը գտնուին (85. ԱՐԼ. 505, 519, 532, 538): Ուրիշ լրագիրներ եւ ուրիշ գրողներ ալ հետզհետէ այդ կարծիքին կը մօտենային, եւ անլուծանելի կարծուած կնճիռը տակաւ կը լուսաբանուէր:

2914. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՃԱՆԱՉՈՒՄ

Երբոր խնդիրը այս աստիճանի հասաւ, պատրիարքարանի Խառն ժողովը սեպտեմբերի մէջ, այսինքն ընտրութենէն իբր հինգ ամիս ետքը, քաջալերուեցաւ վերջնական լուծման մը հասնելու համար, գործը ընդհանուր ժողովոյ որոշման ենթարկել, յատուկ բանաձեւ մըն ալ կազմելով, որուն հոգին էր եղելութեան համակերպիլ, նկատելով որ Մակարի անձը որ եւ է արգելք եւ անպատեհութիւն չունի, եւ թէ տիրող փափուկ հանգամանքները կը պահանջեն Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ միութիւնը պահպանել ազգային իրաւունքներուն հետ ալ համաձայնեցնելով (85. ԱՐԼ. 503): Կրօնական ժողովը առանձինն բանաձեւ մըն ալ կազմեց, քիչ մը աւելի շեշտելով եկեղեցւոյ իրաւանց պաշտպանութիւնը, բայց միշտ համակերպութեան պէտքը պնդելով (85. ԱՐԼ. 509): Այդ կերպով սեպտեմբեր 20-ին հաւաքուեցաւ Ընդհանուր ժողովոյ դռնփակ նիստը յատկապէս կաթողիկոսական խնդիրին համար, որուն մէջ զանազան դիտողութիւններ եւ խորհրդածութիւններ թերուդէմ խօսուելէ ետքը, Յարութիւն պատրիարք ազդու կերպով յանձնարարեց խնդիրը վերջացնել, եկեղեցւոյ միութիւնը չվտանգել, աւելորդ խնդիրներ չյուզել, ձեւակերպութեանց պատճառով իսկական օգուտը չյետաձգել: Ասոր վրայ յատուկ յանձնաժողովոյ մը ընտրութիւնը որոշուեցաւ պատրիարքի նախագահութեամբ, եւ նոյնհետայն անդամները ընտրուեցան 4 եկեղեցական եւ 8 աշխարհական, զանազան կարծիքներու ներկայացուցիչներէ առնուած (85. ԱՐԼ. 516): Յանձնաժողովոյ աշխատութիւնները ամիս մը տեւեցին համամտութիւն գոյացնելու համար, ինչ որ անհնար եղաւ, եւ հոկտեմբեր 21-ի իններորդ նիստին մէջ երկու տեղեկագիր կազմուելու որոշումը տրուեցաւ, մին մեծամասնութեան կողմէն, համակերպութիւնը պաշտպանող բողոքախառն յայտարարութեամբ, եւ միւսը փոքրամասնութեան կողմէ Մակարի կաթողիկոսութիւնը մերժելու միտքով (85. ԱՐԼ. 542): Տեղեկագիրները պատրաստուեցան, փոքրամասնութեան գիրին միայն 3 հոգի, Մարկոս Աղաբէգեան, Յակոբ եւ Ռէթէոս Պէրպէրեան ստորագրեցին, իսկ մեծամասնութիւնը կը կազմէին 10 հոգի, զի Ընդհանուրի ատենապետ Տիգրան Եուսուֆեան յանձնաժողովին ատենապետած էր ի դիմաց պատրիարքին եւ մեծամասնութեան հետ ստորագրեց, զոր կը կազմէին Խորէն Նարպէյ եւ Սիմոն Սէֆէրեան եպիսկոպոսներ, Յովհաննէս Մկրեան քահանայ եւ աշխարհականներէն Գաբրիէլ Նորատունկեան, Յարութիւն Մերեէմգուլի, Յովհաննէս Թորոսեան, Կարապետ Սըվաճեան, եւ բժիշկ Յարութիւն Թիրեաքեան: Միւս երկու անդամներ Մատթէոս Իզմիրլեան եպիսկոպոս եւ Յակոբ Աշոտ վարդապետ, մեծամասնութեան համակարծիք գտնուելով ալ` ստորագրութեան ատեն ձեռնպահ մնացած էին ինչ ինչ անուղղակի պատճառներով: Տեղեկագիրները կարդացուեցան հոկտեմբեր 25-ի երեսփոխանութեան նիստին մէջ (85. ԱՐԼ. 546), որոնք բաւական ընդարձակ գրուածներ էին, իսկ յառաջ բերուած նկատումները մեծաւ մասամբ մեր արդէն յիշած բացատրութիւններուն համաձայն ըլլալուն չենք կրկներ: Մեծամասնութիւնը կ՚առաջարկէր. 1. Բացառաբար համակերպիլ եղելութեան եւ անունը յիշատակել օծումէն ետքը. 2. Նոր կաթողիկոսէն խնդրել որ համազգային ժողովով վերջնապէս լուծէ պօլօժէնիէով գոյացած դժուարութիւնները. 3. Վերապահել Տաճկահայոց ազատութիւնը եթէ արդիւնքը չարդարացնէ ակնկալութիւնը (85. ԱՐԼ. 552): Իսկ փոքրամասնութիւնը կ՚առաջարկէր. 1. Չընդունիլ Մակար սրբազանի կաթողիկոսութիւնը, զի ազգային ընտրեալը Մելքիսեդեկ սրբազանն է. 2. Շարունակել հանգուցեալ Գէորգ կաթողիկոսի անունին յիշատակութիւնը (85. ԱՐԼ. 553): Բայց հոկտեմբեր 25-ի նիստին մէջ վիճաբանութիւնները չվերջացան, եւ որոշումը մնաց նոյեմբեր 1-ի դարձեալ դռնփակ նիստին: Փոքրամասնութիւնը ամբոխական ցոյցերով գործը խափանելու համար դատարկապորտ անձերու խումբ մը պատրաստած էր շփոթ եւ ժխոր գոյացնելու դիտումով, եւ շարժումին կ՚առաջնորդէին նոյն իսկ յանձնաժողովի փոքրամասնութեան երեք անդամները, սակայն Ընդհանուրի եւ քաղաքականի ատենապետութիւնները արթուն գտնուեցան յարմար միջոցներով անոնց դիտումը արգիլելու (85. ԱՐԼ. 526), զի ի զուր եկեղեցին ոստիկաններով շրջապատել, եւ տաճարի դռները ժողովրդեան առջեւ փակել բացատրութիւններով կ՚աշխատի որակել կաթողիկոսանալէ զրկուած Մուրատեանը ( ԽՕՍ. 45-46): Վերջնական նիստին մէջ մեծամասնութեան բանաձեւը անուանական քուէի ենթարկուելով 65 ներկաներէն 42 երեսփոխաններ բացարձակ ընդունեցան, եւ 7 երեսփոխաններ հաւանելով մէկտեղ անուղղակի պատճառներով ձեռնպահ մնացին, եւ ընդ ամէնն 49 անձեր բանաձեւին պարունակութեանը հաւանեցան. իսկ փոքրամասնութեան առաջարկը միայն 16 քուէ ստացաւ, որով եւ ժողովէն մերժուեցաւ (85. ԱՐԼ. 552): Կրօնական ժողովը նոյեմբեր 4-ին շրջաբերական ցրուեց օծումէն ետքը Մակար կաթողիկոսի անունը յիշատակելու (85. ԱՐԼ. 554). սակայն նոյեմբեր 2-ին արդէն պաշտօնական լուր եկած էր թէ օծումը պիտի կատարուի նոյեմբեր 10-ին (85. ԱՐԼ. 552): Ըստ այսմ Տաճկահայոց վերջնական որոշումը օծումէն, այսինքն կանոնական եւ ծիսական գահակալութենէն շաբաթ մը առաջ լրացած եղաւ, եւ պատրիարքի եւ ժողովներու եւ ուրիշ ազգային մարմիններու կողմէն շնորհաւորական եւ մաղթողական հեռագիրներ օծումը կանխեցին, եւ Մակարի կողմէն ալ եռանդուն շնորհակալեաց պատասխաններ հասան (85. ԱՐԼ. 553):

2915. ԿՈՎԿԱՍԻ ՎԱՐԺԱՐԱՆՆԵՐ

Երբոր Տաճկահայոց մէջ կաթողիկոսական խնդիր կը յուզուէր, Մակար Քիշնեւի մէջ կը սպասէր, անշուշտ դիտելով թէ ի'նչ ուղղութիւն պիտի ստանայ տաճկահայ շարժումը, եւ անոր հետզհետէ մեղմանալը տեսնելով եւ նպաստաւոր ելքը կանխատեսելով կ՚որոշէր Էջմիածին ուղեւորիլ: Բայց ուրիշ պատճառ մըն ալ կը վերագրուի իր յապաղելուն, այս է Կովկասի Հայ վարժարաններուն բացումին խնդիրը (85. ԱՐԼ. 525): Այդ նիւթին վրայ պէտք կը զգանք յետահայեաց բացատրութիւններ տալ, նախապէս հետեւելով Կովկասի կառավարչապետին պաշտօնական յայտարարութեանց (85. ԱՐՐ. 276-278 եւ 85 ԱՐԼ. 363): Թէպէտ 1836-ի պօլօժէնիէի 35 եւ 77 յօդուածները ( ՊՕԼ. 6. եւ 14) Հայ դպրոցները յանձնած էր Հայ հոգեւորական իշխանութեան, սակայն 1883 նոյեմբեր 22-ին նոր բարձրագոյն հրաման մը կը հանուէր Կովկասի ոչ-ռուսական վարժարանները պետական իշխանութեանց ենթարկելու, եւ որովհետեւ այդ մասին դիտողութիւններ եղան Հայոց կաթողիկոսի կողմէ, 1874 յուլիս 19-ին յատուկ կարգադրութիւններ հրատարակուեցան Հայ վարժարաններու համար, գլխաւորապէս ծրագիրները եւ ուսուցիչները հաղորդելու պետական իշխանութեանց, անոնցմէ տրուած հրահանգները գործադրելու, եւ անոնց կողմէ անընդունելի դատուած ծրագիրներն եւ ուսուցիչները դադրեցնելու, ռուսերէնն պարտաւորիչ ընելու, Ռուսիոյ պատմութիւնն ու աշխարհագրութիւնը ռուսերէն աւանդել, եւ վարժարանները կառավարական պաշտօնէից քննութեան ենթարկել: Այս հրամանները իսկոյն գործադրուած չըլլալուն` 1876 ապրիլ 29-ին հրամանը կը կրկնուէր, բայց դարձեալ կաթողիկոսի կողմէ ընթացք չէր տրուեր: Կովկասի կառավարութիւնը 1881 մարտ 20-ին ուղղակի կը դիմէ կաթողիկոսին եւ Գէորգ մայիս 27-ին կը պատասխանէ թէ Հայ հոգեւոր դպրոցները չեն ենթարկուիր կառավարական պաշտօնէութեանց, բայց եւ այնպէս յանձնարարած է առաջնորդարաններուն որ դպրոցաց մասին պարզապէս տեղեկութիւն հաղորդեն: Կառավարչապետը կըսէ թէ անկէ ետքն ալ բան մը չհաղորդուեցաւ կառավարութեան, եւ 1874-ի օրէնքին տրամադրութիւնները չգործադրուեցան, ուստի 1884 ապրիլ 6-ին յատուկ օրէնք մը հրատարակուեցաւ եւ սինոդին ալ հաղորդուեցաւ, որ աթոռին պարապութեանը այսպիսի խնդիրներուն կաթողիկոսի անձին վերապահուած ըլլալը պատճառելով, առաջարկեց մինչեւ նոր ընտրութիւն գործադրութիւնը յետաձգել: Կառավարչապետը երկար բացատրութիւններով կ՚աշխատի անընդունելի ցուցնել սինոդին չքմեղանքը, պնդելով թէ միայն հոգեւորական կամ կրօնական գործեր կաթողիկոսի անձին կապուած են, եւ դպրոցներու գործը այդ կարգէն չէ: Կը յիշէ եւս թէ մերժուեցաւ Սուքիաս Պարզեանց եպիսկոպոսի յատկապէս Պետրբուրգ երթալով սինոդի անունին կատարած պատգամաւորութիւնը, ուստի պարտաւորուեցայ կըսէ 1885 փետրուար 6-ին հրամանագրով եւ երկու շաբաթուան պայմանաժամով օրինական խստութեամբ օրինաց անմիջական գործադրութիւնը պահանջել, հակառակ պարագային Հայ դպրոցները փակելու հրամանով: Այս հրամանին գործադրութիւնն էր որ ամենախիստ եւ բռնադատական միջոցներով սկսաւ գործադրուիլ Կովկասի մէջ փետրուար 25-էն սկսելով, եւ շատ աղիտալի տեսարաններու ալ առիթ ընծայելով (85. ԱՐԼ. 371), եւ ընդհանուր հայութեան մէջ տխուր տպաւորութիւն գործելով, ինչպէս տեսնուեցաւ Կարնոյ եկեղեցւոյն մէջ ուսումնազուրկ համազգեաց համար Զատկին օրը երգուած տէր ողորմեա մաղթանքով (85. ԱՐԼ. 379), որ ռուսական հիւպատոսին ուշադրութիւնը գրաւեց (85. ԱՐԼ. 384): Ռուսիոյ հրամայած խստութիւնը անով աւելի նշանակալից կը դառնար, որ ի մօտոյ կաթողիկոսական ընտրութիւն պիտի կատարուէր, եւ ռուսական օրէնքներու պահպանութեան խնդիրը կը յուզուէր: Փակուած վարժարաններու թիւը մօտ 600 ըսուած է, գիւղական ամենայետին դպրոցէն մինչեւ բարձրագոյն ուսումնարանը մէջը համրելով (86. ԱՐՐ. 773): Կառավարչապետի յայտարարութիւնը, Հայ հոգեւորական իշխանութեան ենթարկուած վարժարաններու փակումը արդարացնելու աշխատելով, յորդոր կը կարդայ Հայ ժողովուրդին, որպէսզի կառավարութեան դիմեն կառավարական վարժարաններ բանալու իրենց զաւակաց համար, յայտնելով եւս որ սոյն ձեռնարկութեանց քաջալերութեան համար դասատուութիւնը կարող է հայերէն լեզուով կատարուիլ, բայց պահանջելով որ ռուսերէն լեզուն, ռուսաց պատմութիւնն, եւ Ռուսաստանի աշխարհագրութիւնն հարկ եղած կերպով աւանդուին (85. ԱՐԼ. 363): Պաշտօնական յայտարարութիւնը քաղեցինք խնդիրին ստացած ձեւը բացատրելու համար, իսկ մեր կողմէն պէտք կը զգանք աւելցնել, որ որչափ ալ ընդհանուր կերպով հնար չէ պետական իշխանութեանց վրայ իրենց հսկողութիւնը տարածելու իրաւունքը, սակայն ռուսական կառավարութիւնը իրական պատճառ մը չունէր անգամ մը օրինադրուած եւ գործադրուած կացութիւնը այլայլելու, օգուտ չունէր Հայ հանրութիւնը իրմէ ուծացնելու, եւ խոհական ձեռնարկ մը չէր իր ընթացքը խստացնել, երբոր կ՚աշխատէր իր օրէնքները պարտաւորական ընել նոյն իսկ իրեն հպատակ չեղողներու վրայ: Իսկ սինոդը շատ իմաստութեամբ կը վարուէր երբոր խնդիրին իսկութեան չմտնելով, աթոռոյ պարապութեան փաստով կ՚ուզէր միջադէպը փակել, շատ հաւատարմութեամբ կը գործէր երբոր իրեն յանձնուած աւանդը ամբողջութեամբ կ՚ուզէր գալիք աթոռակալին յանձնել, եւ շատ արիութեամբ կը պնդէր երբոր սպառնալիքներէ իսկ չվախնալով իր ուղղութիւնը չէր փոխեր: Տփղիսի Կովկաս պաշտօնաթերթը վարժարանաց փակումը արդարացնելու համար յատուկ յօդուածներ ալ հրատարակած ըլլալուն, սինոդը կուռ պատճառաբանութեամբ եւ պաշտօնական վաւերաթուղթեր յառաջ բերելով զօրաւոր պատասխան մը ուղղեց (85. ԱՐՐ. 122-135), որ հարկաւ իր ազդեցութիւնը ունեցած է: Իսկ Մակար թէպէտ բացակայ ըլլալով չէր ստորագրած սինոդի կողմէ գրուած 1884 սեպտեմբեր 15-ի յայտարարութիւնը (85. ԱՐՐ. 130-132), սակայն իբրեւ սինոդի անդամ եւ տեղակալ օտար չէր կրնար համարուիլ սինոդական յայտարարութենէն, եւ այսչափը բաւական էր որ սինոդականութենէ կաթողիկոսութեան անցած պահուն ամէն ճիգ թափէր անհետացնելու վարժարաններու փակուելուն տխրազդեցիկ միջադէպը:

2916. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԳԱՀԱԿԱԼՈՒԹԻՒՆ

Ստուգապէս աւելի ապահով եղած կ՚ըլլար եթէ ձեռնարկը կարգադրուէր եւ դպրոցները բացուէին Մակարի մեկնելէն առաջ, սակայն կառավարութիւն մըն ալ չէր զիջաներ յանձն առնուլ պայմանաւորեալ եւ ստիպեալ կերպով գործած երեւալ. ուստի Մակար, որ խոհականութեան չափազանց հետեւող մըն էր, բարեացակամ խոստումները բաւական սեպելով, Կ. Պոլսոյ շարժումին ալ նպաստաւոր ելքը նախատեսելով, որոշեց Էջմիածին երթալ, օծումը ընդունիլ եւ պաշտօնի գլուխ անցնիլ: Սեպտեմբեր 9-ին Քիշնեւ հասած էին սինոդի հրաւիրակներ Գրիգոր Սաղինեան եւ Յովակիմ Տէր-Գրիգորեան եպիսկոպոսները, որոնք միւս օր պաշտօնապէս նորընտիրին ներկայացան (85. ԱՐԼ. 420), իսկ Քիշնեւէ մեկնիլը տեղի ունեցաւ հոկտեմբեր 3-ին եւ 5-ին Օտեսայէ նաւեցին, եւ Պաթումի ճամբով Տփղիս հասան 11-ին, Խաչի չորրորդ ուրբաթ օրը: Երկաթուղւոյ կայարանէն մինչեւ մայրեկեղեցի մեծաշուք եւ կարգապահ հանդէսով առաջնորդուեցաւ, ուր առաջնորդ Արիստակէս Սեդրակեան եպիսկոպոս բարիգալստեան ուղերձ կարդաց, եւ կաթողիկոսը պատշաճ պատասխանը տուաւ, կայսրն ու կառավարութիւնը ու ժողովուրդը օրհնեց եւ բարեմաղթեց: Յաջորդ շաբաթ օրը 12-ին կառավարչապետին ներկայացաւ, որ էր Տոնդուկով-Կորսակով իշխանը, ուր հրովարտակները կարդացուեցան եւ շնորհաւորականներ խօսուեցան փոխադարձաբար, եւ ներկայացումներ փոխանակուեցան, իշխանուհիին ալ այցելեց, եւ առաջնորդարանի մէջ եկեղեցական դասը եւ ուրիշ այցելուներ ընդունեց, եւ կիրակի 13-ին պատարագի ներկայ ըլլալէն ետքը կառավարչապետի այցելութիւնը ընդունեց: Մակար կաթողիկոս երկու շաբաթ մնաց Տփղիս, ուր առաջնորդ եղած էր, եւ տեղական գործերով հետաքրքրուեցաւ, եւ հոկտեմբեր 25-ին ուրբաթ օր Տփղիսէ մեկնելով եւ ճամբուն վրայ ամէն գիւղէ եւ կայարանէ խնդութեամբ ողջունուելով (85. ԱՐՁ. 277), 28-ին մտաւ Երեւան. դարձեալ փառաւոր ընդունելութիւն, դարձեալ ոգեւորեալ ուղերձներ (85. ԱՐՁ. 261). անկէ եկաւ Էջմիածին, եւ նոյեմբեր 10-ին Հրեշտակապետաց կիրակին տեղի ունեցաւ օծման հանդէսը (85. ԱՐՁ. 275), որ կատարուեցաւ սովորական շքեղութեամբ, եւ հացկերոյթ տրուեցաւ բոլոր պատուաւոր եկողներուն, ինչպէս նաեւ ժողովրդականներուն (85. ԱՐՁ. 293-295): Անդրանիկ օրհնութեան կոնդակն ալ հրատարակուեցաւ եւ կարգադրուեցաւ դեկտեմբեր 8-ին (85. ԱՐՁ. 308): Այսպէս աւարտեցան գահակալութեան ձեւակերպութիւնները եւ կաթողիկոսական աթոռը ունեցաւ իր աթոռակալը 1882 դեկտեմբեր 6-էն, Գէորգի մահուան օրէն մինչեւ 1885 նոյեմբր 10 Մակարի աթոռ բազմելուն օրը, երեք տարիէ 26 օր միայն պակաս աթոռոյ պարապութեան միջոցէ մը ետքը, երբ Հայ եկեղեցին երկար ատենէ ի վեր իր հայրապետն ունենալու կարօտը կը քաշէր, եւ զանազան տագնապալի պարագաներ անցուցած էր մինչեւ որ իր փափաքը պսակուէր: Առաջին ընտրութեան յետաձգումը, Ներսէսի հրաժարիլը եւ մահը, կրկին ընտրութեան պէտքը, եւ Մակարի ընտրուելուն եւ ճանչցուելուն տագնապը, բաւական դժուարութեանց եւ հոգածութեանց առիթ տուած էին, անոնք վերջապէս կը փակուէին, ձեւերու կողմէն կնճռոտ, բայց արդիւնքին մէջ ոչ անյաջող կերպով:

2917. ՄԱԿԱՐ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

Մակար կաթողիկոս բնիկ տաճկաստանցի էր, Մուշի նահանգին Պուլանըդ գաւառի Թեղուտ գիւղը ծնած, որ տարբեր է Խաթայ Թեղուտէն: Իր ծննդեան թուական ընդունուած է 1813 ապրիլ 6 օրը, որ կ՚իյնայ Ծաղկազարդի կիրակին, թէպէտ ուրիշ տեղ ապրիլ 13 գրուած է (91. ԱՐՐ. 228 ա ), որ հաւանաբար մկրտութեան հետ շփոթուած է, որ կ՚իյնայ Զատկի կիրակիին: Որդին էր յիշեալ գիւղի քահանային, Հազրոյենց Պետրոսի, ուսկից իր գործածական Տէր-Պետրոսեան մականունը, իսկ աւագանի անունը յիշուած չգտանք: Այդ հաշուով ճիշդ 72 տարին լրացուցած կ՚ըլլար կաթողիկոս ընտրուած ատենը: Պետրոս քահանայ ուրիշ գաղթականներու հետ ռուսական սահմանները տեղափոխուած էր 1828-ի ռուսութիւրք պատերազմէն ետքը, եւ իր 15 տարեկան զաւակը Մայր աթոռոյ ժառանգաւորաց վարժարանին յանձնած: Այստեղ 1834-ին ընթացքը աւարտելով դպիր կը ձեռնադրուի, եւ 1838-ին սարկաւագ, 1842 մարտ 25-ին վարդապետ, եւ 1843 օգոստոս 21-ին մայրաթոռոյ դպրանոցին տեսուչ կը կարգուի, 1847 ապրիլ 30-ին կ՚անուանուի սինոդական, 1849-ին մատենադարանապետ նշանակուած է եւ 1852 ապրիլ 12-ին ծայրագոյն վարդապետութեան բարձրացած, եւ օգոստոս 15-ին եպիսկոպոս կը ձեռնադրուի, 1858-ին Մատթէոս կաթողիկոսի հրաւիրակ կ՚երթայ, 1859 մարտ 10-ին արքեպիսկոպոսութեամբ կը պատուուի, եւ յուլիս 13-ին լուսարարապետ կը հաստատուի, 1862-ին օգոստոս 9-ին Տփղիսի կառավարիչ, եւ 1864 մարտ 15-ին նոյն վիճակին առաջնորդ, 1876 փետրուար 20-ին Նորնախիջեւանի եւ Բեսարաբիոյ առաջնորդ, եւ 1883-ին միանգամայն սինոդական եւ տեղակալ (91. ԱՐՐ. 228 բ. գ. ): Ըստ այսմ քայլառքայլ ամէն աստիճաններէ եւ պաշտօններէ անցնելով կը հասնի կաթողիկոսութեան: Մակարի արտաքինը պատկառելի կերպարան մը ունէր. բարձր հասակ եւ վեհ դէմք մաքուր եւ կոկիկ առանց սեթեւեթի, աւելի հին ժամանակի հայրապետներու կերպը, քան թէ նոր ժամանակներու գաղափարները կը յիշեցնէր. կեցուածքը, քալուածքը, խօսուածքը դիմացինին վրայ ազդելու բնութիւնն ունէր, առանց ճնշիչ ծանրութեան: Ուսմունքը եւ զարգացումը ազգային շրջանակէն դուրս չէր ելլար, բայց իր շրջանակին քաջահմուտ էր, եկեղեցական եւ կանոնական հմտութեանց լիովին տեղեակ, եւ օտարաց վերաբերեալ կէտերը իմանալու հետաքրքիր մինչեւ իսկ ծերութեան տարիքին մէջ: Իր աշակերտութիւնը Մայրաթոռոյ ժառանգաւորացին սահմանէն դուրս չէր ելած, եւ ինչ որ ինքնօգնութեամբ եւ յամառ ընթերցանութեամբ աւելցուցած էր միեւնոյն շրջանակին մէջ կ՚ամփոփուէր: Վարմունքը եւ ընկերակցութիւնը ծանր չէին, թէպէտ աւելի պաշտօնականութեան կնիքը կը կրէին քան մտերմականութեան պայմանը. սաստ եւ բարկութիւն եւ բուռն պահանջմունք չունէր բնաւ, թէպէտ ձեւակերպութեանց եւ ճշդապահութեանց վերջին աստիճան նախանձայոյզ էր: Աշտարակեցիին ուղղութեան ներքեւ կրթուած, Մատթէոսի ժամանակ գործոց գլուխ եղած, Գէորգի ժամանակ գործէ հեռացուած, երբեք իր բնական եւ ծանրական կերպէն չէր շեղած, եւ ամէն տեսակ փորձութեանց հետ շփուած ըլլալով` իրեն սեփական ուղղութիւնը պահած էր: Ազգասիրական գաղափարներու տեսակէտէն ոչ մէկի երկրորդ էր, միայն թէ ազգին կրօնական միջոցներով պահուած եւ կրօնական պայմանի ներքեւ կեցած ըլլալուն համոզուած ըլլալով, միեւնոյն տեսակէտով ապրելուն եւ գործելուն եւ զարգանալուն հարկը կը զգար: Ներսէս Վարժապետեան եւ Մակար Տէր-Պետրոսեան, որ իրարմէ հիմնապէս տարբեր գործիչներ նկատուած էին, իրարու ամենամօտ միտքեր եւ իրարու սերտ կապուած սիրտեր էին, եւ առեղծուած երեւնալու չափ անհաւատալի կը կարծուէր ինչ որ սակայն իրականութիւն էր: Բառերու տարբերութիւն էր միայն որ աչքի կը զարնէր, այլ իրօք երբ Ներսէս ազգ կ՚ըսէր եկեղեցին անբաժան կ՚իմանար, եւ երբ Մակար եկեղեցի կ՚ըսէր ազգը անանջատ կ՚ըմբռնէր, եւ անոր համար էր որ իրարու հետ կատարելապէս միասիրտ եւ միաձայն էին: Առաջին ընտրութեան ժամանակ Ներսէս ամէն ճիգ ու ջանք թափեց որ Մակարի ընտրութիւնը յաջողցնել տայ, բայց եկեղեցականութեան վրայ միայն յաջողեցաւ ազդել, երեսփոխանութեան վրայ չյաջողեցաւ: Մակար ալ առաջին ընտրութեան ատեն ընտրելի ըլլալ չուզեց` խոստովանելով յայտնապէս թէ Ներսէսի հանդէպ քաշուիլը իրեն պարտք կը ճանչնար, ինչ որ ուրիշի հանդէպ ընելու երբեք հարկ չզգաց: Բայց գործին ընթացքը այնպէս բերաւ որ երկուքին փափաքն ալ տեղը հասաւ, Ներսէս ընտրուեցաւ եւ Մակար նստեցաւ: Բայց եթէ մարդուն թէ ոչ կեանքին գոնէ գործունէութեան սահմանը եօթանասուն տարին է, Մակար զայն անցուցած գործի կը հրաւիրուէր, ուստի հնար չէր իրմէ պահանջել ինչ որ տարիքը չէր ներեր. այսուհանդերձ իր փորձառութեամբ եւ խոհականութեամբ ապարդիւն չըրաւ իր կաթողիկոսութեան վեց տարիները, թէպէտ ինքն ալ կը զգար աւելին ալ գործելու հարկը, եւ սովոր էր կրկնել թէ մարդը գործի կը կոչեն երբ արդէն ուժաթափ եղած է: Իր գործունէութեան եւ արդիւնաւորութեան մասին պիտի խօսինք առաջիկային:

2918. ԵՍԱՅԻԻ ՄԱՀԸ

Աթոռներու պարապութեան խնդիրները մեզ բաւական զբաղեցուցին, բայց կարծես թէ շարքը տակաւին փակուած չէր, զի հազիւ թէ Մայրաթոռոյ գահակալը ընտրուած եւ տակաւին աթոռ չէր բազմած, ահա Երուսաղէմի աթոռոյ պարապութիւնը վրայ կը հասնէր` Եսայի պատրիարքի տարաժամ մահուամբը: Երբ Եսայի 1885 մարտ 1-ին Երուսաղէմ մտաւ, Կ. Պոլսոյ մէջ ունեցած ծանր հիւանդութենէն կատարեալ ապաքինած չէր (§ 2909), եւ քանի մը օր ետքը իր ներքին ցաւերը սկսած էին զինքն վերստին նեղել (85. ՏՆՕ. 248), զի ախտին արմատը իրեն հետ էր, այսինքն փամփուշտի քարը, ախտ մը որ դարմանի ապստամբ չէր, եթէ բժշկական զննութիւնք իրենք վճռական որոշումը տուած ըլլային, եւ ատենին պատշաճ գործողութիւնք կատարուէին: Ցաւերու ժամանակաւոր դադարումներ գոհացուցիչ կը դատուէին, եւ ինքն իսկ Եսայի պատրիարք առանց իր կացութեան վրայ որոշ գաղափար մը կազմելու, երբեմն հիւանդ կը պառկէր եւ երբեմն սովորական գործերով կը զբաղէր, միշտ Մաքսուտեանով եւ Երէցեանով կազմուած տնօրէն ժողովէն առաջնորդուելով (§ 2909): Երբոր փամփուշտի քարին գոյութիւնը հաւանական կը դառնար, իրեն խորհուրդ կը տրուէր Վիէննա երթալ, եւ այնտեղ ճարտարներու քննութեան եւ գործողութեան ենթարկուիլ, զոր սակայն անիրականալի կը գտնէր եւ յանձն չէր առներ, եւ այն ատեն կը թելադրուէր Վերիտոն երթալ հոն գտնուող մասնագէտ ամերիկացի բժիշկին կարծիքն ու խնամքը ստանալու, եւ կամ զայն Երուսաղէմ հրաւիրել, սակայն մասնագէտն ալ Ամերիկա մեկնած կը գտնուէր (85. ՏՆՕ. 248): Երբոր Երուսաղէմ գտնուող բժիշկներու, մինչեւ իսկ տեղացի փորձնական դարմանիչներու զննութիւնք, քարի գոյութիւնը կը ստուգէին, տակաւին գործողութեան ենթարկուելու վստահութիւնը կը պակսէր, եւ այսպէս օրեր եւ ամիսներ կ՚անցնէին, եւ ցաւերու պատահական ընդհատումներ յուսադրութիւն կը ներշնչէին: Այդ իրերու ներհակ ըմբռնումներու արձագանգը Կ. Պոլիս ալ կը հասնէր, եւ օր մը յուսալից եւ միւս օր յուսաբէկ լուրեր կը տարածուէին մայրաքաղաքին մէջ, որ Յարութիւն պատրիարքի եւ Սիմէոն եպիսկոպոսի միտքերն ալ կը շփոթէին: Վերջապէս մեծ եւ աղիտալի իրականութիւնը յայտնուեցաւ 1885 օգոստոս 11-ին, Աստուածածնայ բարեկենդանի կիրակի օրը, առտու եկեղեցի իջնալէն ետքը: Բժիշկներ կը հրաւիրուէին, որոնք մասնաւոր զննութիւններէ ետքը ամսուն 16-ին ուրբաթ օր միահամուռ խորհրդակցութենէ ետքը քարի գոյութիւնը տակաւին անստոյգ կը դատէին եւ գործողութեան չէին համարձակեր: Բայց ցաւերը օրէօր կը սաստկանային եւ 23-ին այն աստիճանի հասած էին, որ հիւանդը ինքը գործողութիւն կը պահանջէր, եւ լաւագոյն կը համարէր գործողութենէն յետոյ մեռնիլ: Իրօք ալ բժշկական խորհրդակցութիւնը այս անգամ քարի գոյութեան որոշման կը յանգէր, եւ 24-ին գործողութիւնը կը կատարուէր քնացնելով կամ թմրեցնելով, եւ բաւական մեծ` ութը տրամ կշռող քար մը կը հանուէր սրածայր անկիւններ ունեցող, ինչ որ սաստիկ ցաւերուն իսկական պատճառն էր: Հիւանդը կը սփոփուէր, ցաւերը կը դադրէին, եւ կատարեալ առողջութեան յոյսեր կը զօրանային, երբ յանկարծ նոր տկարութիւն մը երեւան կու գար հիւանդին վրայ, որ հետզհետէ ծանր երեւոյթներ կ՚առնէր, այնպէս որ օգոստոս 28 չորեքշաբթի օր բժշկական խորհրդակցութիւնը ամէն յոյս եւ ակնկալութիւն վերջացած կը տեսնէր, եւ հոգեվար վիճակը յայտնի կ՚երեւար, եւ գզրոց կնքելու ու սենեակ փակելու նախազգուշական գործողութեանց կը ձեռնարկուէր, մինչեւ իսկ յուղարկաւորութեան կարգադրութիւններ կ՚ըլլային (85. ՏՆՕ. 251): Գիշերը չորս վարդապետ եւ սարկաւագներ եւ միաբաններ հսկելու մնացին, նուաղումը զօրացաւ, եւ օգոստոս 29 հինգշաբթի առտու արեգակի ծագման հետ հոգին աւանդեց, եւ մարմնոյն վիճակի պահանջմամբ կանխաւ կատարուած պատրաստութեանց համաձայն, անմիջապէս թաղման արարողութիւնները կատարուեցան նոյն հինգշաբթի Երեմիա մարգարէի տօնին օրը, մեծահանդէս շքով եւ Երուսաղէմի պաշտօնական եւ ժողովրդական բոլոր դասակարգերու ներկայութեամբ, զի գոյժը իսկոյն ամէն կողմ հասած էր, եւ հեռագիրներ ալ ցրուած էին բոլոր ազգային եւ միաբանական կեդրոններու: Հանգուցելոյն մարմինը երեկոյեան դէմ փոխադրուեցաւ Ս. Փրկիչ եկեղեցւոյ վանական բակը եւ թաղուեցաւ ճեմելիքներու ներքեւ ի շարս հանգուցեալ պատրիարքաց: Թափօրին կը հետեւէին կառավարութեան եւ բոլոր ազգաց եւ հիւպատոսաց ներկայացուցիչներ, ինչպէս նաեւ զինուորական ջոկատ մը եւ ոստիկաններու խումբ մը կառավարութենէ յղուած ի պատիւ եւ ի զգուշութիւն (85. ՏՆՕ. 252): Գոյժը Կ. Պոլիս կը հասնէր միեւնոյն օգոստոս 29-ի երեկոյին, Յարութիւն պատրիարք յայտնապէս խռովեալ կ՚արտասուէր, եւ երեսփոխանութիւնը ի նշան սգոյ կը փակէր օգոստոս 30-ի նիստը, եւ լրագիրներ ընդարձակ մահագուժներ կը հրատարակէին (85. ԱՐԼ. 498): Մակար կաթողիկոս նոր հաստատութիւն ստացած տակաւին Քիշնեւ կը մնար, ուստի գոյժը տեղակալ Մկրտիչ եպիսկոպոսի կը հաղորդուէր (85. ՏՆՕ. 252), իսկ Երուսաղէմի միաբանական ժողովը պաշտօնական յիշատակութիւնը կը կատարէր սեպտեմբեր 5-ի գումարման մէջ, կը լսէր տնօրէն խորհրդոյ պաշտօնական տեղեկագիրը, եւ տեղապահ կ՚ընտրէր Երեմիա Տէր-Սահակեան եպիսկոպոսը, եւ ուրիշ միաբանական կարգադրութիւնները կ՚որոշէր, գոյից արձանագրութեան եւ ուրիշ կանոնական գործողութեանց համար (85. ՄԻԱ. 306-314): Իբրեւ լրացուցիչ տեղեկութիւն հարկ կը սեպենք յաւելուլ, թէ փամփուշտի քարին վտանգը հեռացուելէն ետքը յառաջ եկած անդարմանելի տագնապ վերագրուած է գործողութենէն յառաջ եկած վէրքին քաղցկեղի փոխարկուելուն, եւ այս մասին հնար չէ պատասխանատուութենէ զերծ համարել վիրաբուժական գործիքներուն եւ վիրադարման խնամքներուն մէջ տեղի ունեցած թերութիւններն ու զանցառութիւնները:

2919. ԱՆԱՉԱՌ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆ

Եսայի Կարապետեան Երուսաղէմի պատրիարք, 1825-ին ծնած (§ 2738) եւ 1864 օգոստոս 14-ին ընտրուած, տակաւին 60 տարեկան էր վախճանած ատեն եւ 21 տարի ամբողջ պատրիարքութիւն վարած էր Երուսաղէմի աթոռին վրայ: Մենք բաւական ընդարձակ կերպով պատմած ենք իր ընտրութիւնը (§ 2737), բացատրած ենք այդ ընտրութեան հոգին (§ 2738), ներկայացուցած ենք զինքն իր անձնական հանգամանաց ներքեւ (§ 2739), եւ գծագրած ենք իր նկարագիրը (§ 2787), այնպէս որ պատմութեանս հետեւողներ կրցած են որոշ գաղափար կազմել Եսայիի անձնաւորութեան վրայ, բայց աւելորդ չսեպուի եթէ գերեզմանին փակուելէ ետքը, կամ լաւ եւս, եթէ եղելութիւնները պատմելնէս ետքը, քանի մը տող եւս աւելցնենք անկաշկանդ կերպով եւ անաչառ պատմագիրի տեսակէտէն: Երկու բառով ամփոփելու համար մեր տեսութիւնը համարձակ պիտի ըսենք թէ պատուական անձնաւորութիւն մըն էր Եսայի, բայց անպիտան պատրիարք մը եղաւ: Ինչ ձիրքեր որ կը պահանջուին անհատական անձնաւորութեան մը պատուական կոչուելուն, Եսայի ունեցաւ անթերի, անբասիր կեանք, անշահասէր գործունէութիւն, ուղիղ միտք, բարի սիրտ, հեզահամբոյր բնոյթ, բարեպաշտ զգացում, կատարելապէս ունէր եւ յայտնապէս ցուցուց: Երուսաղէմի պատրիարքէ մըն ալ պահանջուած ձիրքերէն լիապէս ունեցաւ ազգային իրաւանց եւ առանձնաշնորհութեանց եւ սեփականութեանց եւ պատուագրութեանց նախանձայուզութիւնը, սակայն դժբախտաբար այսչափը չէր բաւեր բարձր դիրքի մէջ գործելու կոչուած մէկու մը, որ դժուարին պարագաները գործածելու ալ ատակ չէր: Բայց այդ մասին ինքը չէր պատասխանատուն, այլ Կ. Պոլսոյ գործիչ մարմիններն ու պաշտօնական ժողովներն էին, որոնք ներսէն-դուրսէն խնդիրին մոլեգնութեամբը ներշնչուած եւ իր իրաւունքը պաշտպանող միաբանութիւն մը ճնշելու մղուած, չվարանեցան անյարմար գլուխ մը ընտրել միաբանութեան եւ աթոռին, իբրեւ թէ այս կերպով ուզեցին վրէժ լուծել միաբանութենէն, երբոր չկրցան անոր դէմ իրենց կամքը իրականացնել: Եսայի իր կեանքը սկսած էր իբրեւ արհեստաւոր, եւ արհեստաւորութիւնը բարձրացուց պատրիարքական աթոռին վրայ. լուսանկարչական եւ կալվանագործական արհեստները եղան իր սիրելագոյն զբաղումները եւ անխորհուրդ ծախքերու պատճառներէն մէկը: Կեդրոնը իր վրայ դրաւ անյարմար կանոններ եւ անկոպար եւ անկշիռ զարգացումներու պարտքեր, եւ ինքն ալ անոնք իրականացնելու կուրօրէն ջանքով` ծանրաբեռնեց աթոռը նորանոր պարտքերով: Իր վարչական անբաւականութեան գիտակից ըլլալով` յօժարութեամբ յանձնեց զինքն զարգացեալի հովեր առնող նորահասներուն ձեռքը, որոնք աւելի փայլուն երեւոյթներու եւ անձնական օգուտներու կարեւորութիւն ընծայեցին, քան իրականին, կամ լաւ եւս քան կացութեան եւ պարագաներուն տանիլ կրցած իրականութեան: Յովհաննէս պատրիարք պատրաստ գումարներով լեցուն սնտուկ մը թողած էր իր ետեւէն ներսէն-դուրսէն խնդիրը պատրաստը կերաւ եւ իբր 5, 000 ոսկւոյ պարտք մը յանձնեց Եսայիի, եւ սա 21 տարի պաշտօնավարութենէն վերջ 40, 000 ոսկւոյ տագնապ մը կը թողուր իր ետեւէն, առանց արդիւնաւոր փոխարէն մը ցուցնելու արհեստարանները ապարդիւն, տպարանը անօգուտ, վարժարանը անզարգացուն, միաբանութիւնը անբաւական, աթոռը տարակուսեալ: Վանքի աւագ դրան առջեւի ընդլայնուած հրապարակը յիշատակաց արժանի գլխաւոր ձեռնարկն է, որ Եսայիի օրով կատարուած կը յիշուի, եւ այն ալ քանի մը հարիւր ոսկւոյ արդիւնք է: Դարձեալ կը կրկնենք թէ պաշտօնավարութիւնը քննադատելով` պաշտօնավարողը պիտի չդատապարտենք: Եսայի ինքն հետամուտ չեղաւ պաշտօնին, որ յաւակնոտ եւ յանձնապաստան ըսուի: Եթէ անյարմար կանոնագիր մը գործադրելու հետեւեցաւ, կեդրոնը զինքը երդմնակուռ ուխտով պարտաւորեց: Եթէ վարժարանական եւ տպարանական խօլ ծախքեր ըրաւ, ազգը այսպէս կ՚ուզէ ստիպումէն մղուեցաւ: Եթէ ճոխութեան երեւոյթներու դուռ բացաւ, աթոռին պատուոյն պահանջէն թելադրուեցաւ: Եթէ նորահասներու վրայ անպայման վստահութիւն դրաւ, իր խոնարհամիտ չափաւորութեամբը խաբուեցաւ: Եթէ կացութեան վրայ տիրապետել չկրցաւ, չկամութեան կամ զեղծման ուղղութեամբ չգործեց: Եթէ օրինակելի վիճակ մը չտուաւ միաբանութեան, իր անձնական օրինակը միշտ անբասիր մնաց: Իրեն անձնապէս վերագրելի միակ թելադրութիւնը արհեստամոլ հոգին է, եւ այդչափն ալ շատ պիտի չտեսնենք արհեստաւորութենէ առջեւ եկած անձի մը վրայ: Այս է մեր անաչառ տեսութիւնը, որ սակայն չի նուազեր Եսայիի մահուան միջոցին աթոռին եւ միաբանութեան ունեցած տագնապալի վիճակը, եւ չի թեթեւցներ ծանր ժառանգութիւնը, որ կը թողուր նա իր յաջորդին:

2920. ՅԱՋՈՐԴԻՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆԸ

Երուսաղէմի վերաբերեալ դէպքերէ եւ տեղեկութիւններէն չհեռացած, Եսայիի յաջորդին ընտրութեան խնդիրն ալ ամփոփենք: Միաբանութիւնը որ եօթնանուն փակեալ ցանկը կեդրոնին ներկայելու իրաւունքն ունէր, փութաց ընտրութեան գործը շտապցնել, եւ սեպտեմբեր 30-ի միաբանական նիստին մէջ կազմեց այդ ցուցակը, որուն մէջ մտան, Յարութիւն Վեհապետեան Կ. Պոլսոյ պատրիարքը 31 քուէով, Երեմիա Տէր-Սահակեան եպիսկոպոս տեղապահ 30, Աստուածատուր եպիսկոպոս Տէր-Յովհաննիսեան ընդհանուրի ատենապետը եւ Մամբրէ վարդապետ Մարկոսեան Ռուսիոյ նուիրակը 24-ական Սիմէոն եպիսկոպոս Սէֆէրեան Կ. Պոլսոյ փոխանորդը եւ Սահակ վարդապետ Խապայեան ընտրեալ լուսարարապետը եւ Ղեւոնդ վարդապետ Մաքսուտեան տնօրէնի ատենապետը եւ ելեւմտից տեսուչը 21-ական քուէով: Եօթներուն ստացած քուէներուն գումարը կ՚ընէր 172, իսկ ներկայ ժողովականք 26 էին, 8 քուէ ալ տեսչութեանց մէջ եղողներէն նամակով եկած էր, եւ Գաբրիէլ վարդապետ Անոյշեան Կ. Պոլսէ իրեն քուէին փոխանորդ նշանակած էր Մաքսուտեանը, ըստ այսմ 35 քուէարկուներուն եօթնական քուէները կու տային 245 քուէ, եւ եօթներուն առածէն դուրս 73 քուէներ ցրուած էին 16 անձանց վրայ 12-էն մինչեւ 1: Իսկ Յարութիւն պատրիարք եւ Սիմէոն եպիսկոպոս հրաժարած էին քուէ յղելէ կամ փոխանորդ նշանակելէ (85. ՄԻԱ. 319): Եօթնանուն ցանկէն չորսը եպիսկոպոս էին արդէն. Մամբրէ եւ Սահակ վարդապետներուն ալ եպիսկոպոսացման որոշումը տրուած էր (85. ՏՆՕ. 214), որով Մաքսուտեան միայն կը մնար ընտրելի վարդապետ: Եօթնանունին մէջէն երեք նախադասելիներու քուէարկութիւնն ալ կատարուեցաւ յաջորդ օրը հոկտեմբեր 1-ին եւ քուէ ստացան Սէֆէրեան 19, Վեհապետեան 18 եւ Խապայեան 16, վիճակով նախադասուած նոյն չափ 16 քուէ ստացող Տէր-Սահակեանի (85. ՄԻԱ. 323), եւ ըստ այսմ կեդրոնին յղուելիք տեղեկագիրը կազմուեցաւ հոկտեմբեր 4-ին, ընտրողական գործողութեանց հետ ընտրելիներու կենսագրութիւններն ալ պարունակող (85. ՄԻԱ. 329-333): Ինչ ալ ըլլար քուէներու նշանակութիւնը, միաբանութեան մէջ շեշտուած փափաք մը կամ վարչականութեան եւ մատակարարութեան մէջ կարող եւ փորձառու եւ ժիր անձ մը տեսնել պատրիարքական աթոռին վրայ, կերպով մը դարմանելու համար Եսայիի ընտրութեամբ տեղի ունեցած թերութիւնը, եւ այս նպատակով միաբաններուն դիտումն էր Վեհապետեանը Կ. Պոլիսէ Երուսաղէմ փոխադրել, եւ ըստ այսմ յանձնարարութիւններ կը յաճախէին Սէֆէրեանին այդ փափաքը իրականացնելու համար, մինչ Սէֆէրեանն ալ, ուղեւծուծով համակ սաղիմական մը, ինքնին տոգորեալ էր այդ դիտումով, եւ աւելի հոգ կը տանէր Երուսաղէմի քան Կ. Պոլսոյ աթոռին օգուտին: Նոյն ինքն Վեհապետեանն ալ Կ. Պոլսոյ անհաստատ եւ փոթորկալից աթոռին կը նախադասէր Երուսաղէմի հաստատուն եւ հանդարտիկ աթոռը, որուն սիրտով ալ փարած էր, եւ յայտնապէս ալ կը պարզէր իր միտքը թէ պատրաստ է անհակառակ հեռանալ Կ. Պոլսոյ աթոռէն: Միայն կեդրոնի վարչութիւնն ու երեսփոխանութեան մեծամասնութիւնը կը դժուարանային այս միտքին հանդէպ, եւ չէին ուզեր վերանորոգել հինգ-վեց ամիսէ ի վեր դադարած պատրիարքական տագնապը, մանաւանդ որ պատրաստ եւ աչքառու ընտրելի մըն ալ չունէին անմիջապէս իրենց աթոռին բարձրացնելու: Երուսաղէմի քուէարկութեան արդիւնքին պաշտօնագիրը Կ. Պոլիս հասած էր հոկտեմբեր 15-ին (85. ԱՐԼ. 536). եւ հրատարակութեան ալ տրուեցաւ (85. ԱՐԼ. 545), եւ 17-ին վարչութիւնը ուզեց երեսփոխանութեան հանել (85. ԱՐԼ. 539), եւ անմիջապէս սկսան խորհրդածութիւնները, եւ որովհետեւ եօթը ընտրելիներէն Վեհապետեան եւ Սէֆէրեան միայն ծանօթ էին կեդրոնին, եւ Վեհապետեանն ալ Կ. Պոլսոյ աթոռէն փոխելը ծիծաղելի պիտի դառնար, ուստի միտքերը Սէֆէրեանի վրայ սկսան ամփոփուիլ (85. ԱՐԼ. 541): Ընդհանուր ժողովը հոկտեմբեր 25-ի նիստին մէջ սկսաւ այդ խնդիրով զբաղիլ, բայց միջադէպերու եւ կարեւորագոյն նկատուած կաթողիկոսական խնդիրին պատճառով ( § 2914) շարունակութիւնը յետաձգուեցաւ, եւ այդ միջոցին գաղափարներ փոխանակուեցան զանազան շահերը եւ փափաքները համաձայնեցնելու: Նոյեմբեր 15-ին ընտրական քուէարկութիւնը եղաւ, եւ 66 քուէարկուներէն Վեհապետեան ստացաւ 34, Սէֆէրեան 27 եւ Խապայեան 2 քուէ, եւ 3 ալ սպիտակ քուէ գտնուեցաւ: Վաւերական որոշման կամ ընտրութեան համար 36 քուէներու համամտութիւնը կը փնտռուէր ըստ կանոնագրի, եւ վէճերը նորոգուեցան եւ քուէարկութիւնը իբր անհետեւանք մնաց (85. ԱՐԼ. 564): Նորէն սկսան խօսուիլ Վեհապետեանի Կ. Պոլսոյ աթոռին վրայ ունեցած արդիւնքները, ապագային յուսադրութիւնները եւ չհեռացնելու պահանջը (85. ԱՐԼ. 567): Ատենապետաց դիւանը մասնաւոր խորհրդակցութիւններ ունեցաւ ելք մը գտնելու (85. ԱՐԼ. 569 եւ 571), բայց պարզ յայտարարութիւններէ աւելի բան մը չբերաւ Ընդհանուր ժողովոյ դեկտեմբեր 6-ի նիստին, որ յատկապէս գումարուեցաւ Երուսաղէմի ընտրութիւնը աւարտելու, ինչ որ պատրիարքն ալ դեկտեմբեր 2-ի նամակովը կը պահանջէր, եւ իբր դարման կ՚առաջարկէր իր անունը ընտրելիներու ցանկէն հանել, որպէսզի դադարին այն ամէն խօսքերը որ զինքն կարի վիրաւորած են: Ուրիշ գրութեամբ մը 45 երեսփոխաններ կ՚առաջարկէին Երուսաղէմի ընտրութիւնը յետաձգել, մինչ ուրիշ խմբակ մը, սահմանադրութեան մէջ վերջէն մուծուած եւ փոփոխուած յօդուածին վրայ յենլով, եղած ընտրութիւնը վաւերական կը համարէին, եւ ասոնք աւելի անոնք էին որ Վեհապետեանը Կ. Պոլիսէ հեռացնել կը դիտէին: Վիճաբանութիւններ երկարեցան, Յարութիւն պատրիարքի ընտրութիւնը ուզողներ շատցան, զայն հեռացնել չուզողները զօրացան, եւ նոր բանաձեւ մը կազմուեցաւ. նոր ընտրութիւն կատարել խծբծանաց տեղի չթողլու համար, Վեհապետեանը ընտրել ամէն կողմերը գոհացնելու համար, բայց եւ միանգամայն կառավարութեան առայժմ չհաղորդել կեդրոնին պէտքերուն համաձայն անմիջապէս չգործադրելու համար, եւ երկու աթոռներու անունները միանգամայն չգործածել, այլ սպասել մինչեւ որ Երուսաղէմի կանոնագիրը վերաքննուի, եւ Վեհապետեան Կ. Պոլսոյ աթոռէն հրաժարի, եւ այն ատեն իբրեւ արդէն ընտրեալ Երուսաղէմի աթոռին անցնի: Այդ հիմամբ նոյն օր դեկտեմբեր 6-ին, եւ 57 ներկայ քուէարկուներէ 53 քուէով Վեհապետեան Երուսաղէմի պատրիարք ընտրուեցաւ. մէկ քուէ տրուած էր Սէֆէրեանի, մէկ ալ Խապայեանի, եւ 2 ալ սպիտակ քուէ կային (85. ԱՐԼ. 581): Այսպէս աւարտեցաւ Եսայիի յաջորդին ընտրութիւնը, զոր միաբանութիւնը խնդութեամբ ողջունեց իր դեկտեմբեր 8-ի ժողովին մէջ (85. ՄԻԱ. 335): Վեհապետեանի Երուսաղէմի անուն չկրելը եւ կառավարութեան չներկայացուիլը արգելքներ չէին որ Երուսաղէմի համար բոլորանուէր չաշխատէր, եւ ոչ ալ միաբանութիւնը կը զրկուէր անոր առաջնորդութեամբ կառավարուելէ: Արդէն եթէ Կ. Պոլսոյ աթոռէն բաժնուելով Երուսաղէմի պատրիարք հռչակուէր ալ, դարձեալ Կ. Պոլիս պէտք էր մնար սաղիմական կենսական խնդիրները վերջացնելու համար, ինչ որ առաւել եւս ուժգնութեամբ եւ արդիւնաւորութեամբ կրնար կատարել Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան անունին ներքեւ: Այս անօրինակ, բայց ոչ անօգուտ ձեւը պաշտօնապէս տեւեց երկուքուկէս տարի մինչեւ 1888 ամառը, իսկ իրօք երեք տարի մինչեւ 1889 գարունը, եւ իսկապէս կրկնուեցաւ այն երեւոյթը որ տեղի ունեցած էր Եսայիի 1882-էն 1885 եռամեայ բացակայութեան եւ Յարութիւնի փոխանորդութեան առթիւ:

2921. ՆԵՐՍԷՍԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ

Երբ Յարութիւն Երուսաղէմի պատրիարքութեան յաջորդ հռչակուեցաւ 1885 դեկտեմբեր 6-ին, հազիւ ութն ամիս էր որ Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան գլուխն անցած էր, եւ իր գործունէութեան տուած ճաշակը եղած էր անօրինակ ձեւին իսկական պատճառը, որպէսզի ոչ ներկային մէջ Կ. Պոլսոյ աթոռը զրկուի պահանջուած օգուտէն, եւ ոչ ապագային մէջ Երուսաղէմի աթոռը զրկուի ակնկալեալ արդիւնքէն: Յարութիւնի պաշտօնավարութեան գլխաւոր հետեւանքներն էին, պետութեան եւ ազգութեան միջեւ յարաբերութեանց քաղցրանալը, զանազան առկախ խնդիրներու լուծումը, ուրիշ խնդիրներու լուծման պատրաստութիւնները, պատրիարքարանի գործերուն կարգուկանոն դնելը, եկեղեցական կարգապահութեան թուլցած կապերը ամրացնելը, Կ. Պոլիս թափառող առաջնորդները տեղերնին դարձնելը, անձնական փառքի եւ շահի հետեւող եկեղեցականները չափի մտցնելը, եւ մանաւանդ կաթողիկոսական խնդիրին լուծման համար ցոյց տուած կորովի արիութիւնը, թէ իր պաշտօնին նախաձեռնութեան իրաւունքը պահելով եւ թէ սահմանադրական պատրիարքի մը պատասխանատուութեան գիծերը չխախտելով (85. ԱՐԼ. 567): Ներսէսը ձանձրացնող եւ նեղացնող ընդդիմադիրները չյաջողեցան Յարութիւնի վրայ միեւնոյն ազդեցութիւնը ներգործել, եւ արհամարհանքի հանդիպեցան. եւ ասոնք էին որոնց ակնարկեցինք երբոր Յարութիւնը Երուսաղէմ փոխադրելով Կ. Պոլիսէ հեռացնելու աշխատողները յիշեցինք (§ 2920): Յարութիւն հեռու մնաց նաեւ փոքրոգի ստորութենէ, որով յաճախ յաջորդներ նախորդներու արժանիքը նուազեցնելով կը կարծեն իրենցը բարձրացնել: Յարութիւն ոչ մէկ առթի մէջ Ներսէսի անձին կամ պատուոյն կամ ձեռնարկներուն հակառակ միտք մը յայտնեց, եւ նոյն իսկ հայկական խնդիրին մասին ալ, որուն շատ մօտ չէին իր տեսութիւնները, հակառակ արտայայտութիւն մը չըրաւ, թէպէտեւ այս մասին տաք վերաբերում մը չէր զգար, եւ հետապնդելու միտք ալ չունէր: Սակայն խնդիրը չուզեց մատնել, եւ բարւոքմանց եւ բարենորոգութեանց պահանջն ալ կրկնեց, պարզապէս օսմանեան բարեացակամութեան դիմելով, եւ լռելով միջազգային կարգադրութեանց եւ միջամտութեանց փաստը: Ներսէսի անունին մշտնջենաւոր յիշատակ մը թողլու համար մասնախումբ մը կազմուած էր նշանաւոր եւ ունեւոր 17 անձերէ, որոնք յօժարակամ ստանձնած էին այդ գործը, իրենց մէջ նախնական հանգանակութիւն մըն ալ բացած էին, նպատակ ունենալով Ներսէս Վարժապետեան Ուսումնարան մը հիմնել նոյն իսկ Ներսէսի բնակած Օրթաքէօյի տունին մէջ, եւ զայն ամէն դասակարգերու օգտակար ընել ձիավարժներու ու թոշակաւորներու, գիշերօթիկներու եւ ցերեկեաներու համախմբութեամբ (84. ԱՐԼ. 266): Իսկ քաղաքական ժողովը լաւագոյն կը սեպէր Ներսէսէ ծրագրուած Կեդրոնական Վարժարանը բանալ Ղալաթիոյ մէջ լոկ ցերեկեայ դրութեամբ, եւ թաղականներէ ելլող շրջանաւարտներուն ազգային բարձրագոյն ուսմանց ասպարէզ տալ: Ներսէսի մարմինն ալ մայրեկեղեցւոյ ներքին գաւիթին մէջ հանգչեցնելէ ետքը անոր վայելուչ շիրիմ մը անհրաժեշտ էր, եւ այս ալ յատուկ ձեռնարկ մը պիտի ըլլար նոյնպէս Ներսէսի յիշատակին: Երեք ձեռնարկներն ալ իրենց կարեւորութիւնը ունէին եւ անձնուէր մասնախումբը առաջինն ու վերջինը միայն կը ստանձնէր, մինչ վարչութիւնը միջինը կը հետապնդէր: Վերջապէս համաձայնութիւն գոյացաւ երեքը միեւնոյն մասնախումբին յանձնել որոշ պայմաններով, որ յայտագիրով մըն ալ հրատարակուեցան (84. ԱՐԼ. 292), եւ երբոր Յարութիւն գործի գլուխ անցաւ, ինքն ալ միեւնոյն ուղղութեամբ նոյն ձեռնարկներուն իրականացման պէտք եղած ջանքն ու օգնութիւնը նուիրեց: Մասնախումբը գործին ամենայն մտադրութեամբ հետեւեցաւ, Կեդրոնական վարժարանը բացուեցաւ 1886 սեպտեմբեր 1-ին (86. ԱՐԼ. 798): Շիրիմն ալ արուեստակերտ եւ սիւնազարդ ճակատ մը եղաւ մայրեկեղեցւոյն արեւմտեան պատին վրայ, սպիտակ եւ սեւ մարմարներով կազմուած, եւ բացուեցաւ նոյն 1886 տարւոյ հոկտեմբեր 26-ին, մահուան երկրորդ տարեդարձին, որ կիրակիի մը հանդիպեցաւ, եւ Յարութիւն պատրիարք ինքն արարողութեանց նախագահեց, պատարագեց եւ արժանապէս դրուատեց նախորդին յիշատակը (86. ԱՐԼ. 844): Իսկ Ներսէս Վարժապետեան ուսումնարանը չկրցաւ իրականանալ ոչ միայն զի մեծ ծախքի պէտք ունէր, եւ մասնակի հանգանակութիւնն ալ միւս երկու ձեռնարկներուն ծախսուեցաւ, այլ զի Ներսէսին նուիրուած տունն ալ կայսրն ինքն գնեց վագըֆներէն, որոնք ընդհանրապէս ազգային էին, եւ պալատան մառանապետ Օսման Պէյի նուիրեց, եւ նորէն տեղ փնտռել եւ գտնել դժուարացաւ, պէտք եղած գումարն ալ անհնար եղաւ նորէն հաւաքել, մանաւանդ որ Կեդրոնականի բացումը ուսումնարանին պէտքը նուազեցուց, եւ հետզհետէ մտադրութենէ վրիպեցուց:

2922. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԻ ՈՒՂՂՈՒԹԻՒՆԸ

Յարութիւն պատրիարք նորանոր խնդիրներ յարուցանելէ հեռու, իր մտադրութիւնը դարձուցած էր ձեռք առնուած խնդիրները հաշտարար միջոցներով լուծելու: Պատրիարքարանը յոգնեցնող խնդիրներէն մէկն ալ Կիլիկիոյ կաթողիկոս Մկրտիչի ընթացքն էր, որ պատրիարքարանէ անկախ կացութիւն մը կազմած էր ձեռք ձգած եւ ետ դարձնելու դժկամակած հրովարտակին յենլով (§ 2861), եւ իր ժողովուրդին հանդէպ ալ անհոգ եւ բռնական ուղղութիւն մը կը պահէր, եւ իր գործունէութիւնը կատարելապէս շահադիտական նպատակի յատկացուցած էր առանց միջոցներն ալ խտրելու: Ներսէսի օրով հնար չէր եղած կերպով մը Մկրտիչի ընթացքը փոխել տալ, սպառնալիքներն ալ ազդեցութիւն չէին ունեցած, մանաւանդ թէ ինքն պատրիարքարանի դէմ սպառնական դիրք էր առած, ինքզինքը տաճկասէր եւ պատրիարքարանը ռուսասէր ներկայելով կառավարութեան: Յարութիւն պատրիարք ալ ձեռնարկեց այդ խնդիրներու կարգադրութեան, եւ առիթ առնելով իրենց հին յարաբերութիւններէն, իբր զի Մկրտիչ ալ Երուսաղէմի միաբան էր եղած եւ Յարութիւնի օծակից եպիսկոպոս գտնուած, վարչութեան գիտակցութեամբ մտերմական գիր մը ուղղեց Մկրտիչի ազգային կեդրոնական պատրիարքարանի հետ յարաբերութիւնները օրինական շաւիղի բերելու: Մկրտիչ, որ առիթներէն օգտուելու եւ վրայ չտալու խաբուսիկ կերպերու վարպետն էր, փութաց պատասխանել` շնորհակալ ըլլալով իր հին ընկերակիցին բարեացակամ յորդորներուն, եւ առանց իր կողմէ բան մը որոշելու կամ ընելու գործը կը յանձնէր Վեհապետեանի իր ուզած կերպով որոշել եւ կարգադրել, որուն յօժարակամ համակերպութիւն կը խոստանար, անշուշտ բերանացի, բայց առիթ կ՚առնէր պատրիարքէն պահանջելու որ իր ապառիկ մնացած ամսականներուն վճարումը փութացնել տայ, Կիլիկիոյ աթոռանիստ վանքը նորոգելու հանգանակութիւն բանայ, եւ կաթոլիկ ու բողոքական քարոզիչները Կիլիկիայէ հեռացնելու եւ արգիլելու համար կեդրոնին զօրութիւնը գործածէ: Յարութիւն զանց չըրաւ ապառիկ ամսականներու համար միջնորդել (86. ԱՐԼ. 561), եւ այս եղաւ Մկրտիչի քաղած օգուտը. իսկ իր կողմէ բան մը չգործուեցաւ թէ հրովարտակի ետ տրուելուն եւ թէ ժողովուրդին հոգածութեան մասին, միայն իր աստանդական թափառումները ընդհատելով Սսոյ աթոռը դարձաւ (86. ԱՐԼ. 586): Աղթամարի կողմէն ալ գանգատներ կը յաճախէին Խաչատուր կաթողիկոսի ընթացքին դէմ, որ առաջնորդէ աւելի հարստահարիչի ձեւեր կը գործածէր իրեն նիւթական արդիւնքը աւելցնելու, բայց ապօրէն շահեր վայելք չեն բերեր, եւ Խաչատուր օր մը ինքզինքը կողոպտուած գտաւ իր պահած քանի մը հազար ոսկւոյ գումարէն: Վանեցի գործիչներու խմբակ մըն էր գողութեան դերակատարը, որուն գլուխ կ՚ըսուէր նոյն օրեր Եւրոպա խոյս տուող մէկ մը, բայց Խաչատուր ենթադրելով որ առանց ներքին գործակցութեան հնար չէր իր պահեստը գիտնալ եւ վերցնել, պաշտօնապէս բողոք տուաւ իր միաբաններէ Տեյեցի Պօղոս Կարապետեան եւ Վրընտուսցի Խորէն Գրիգորեան վարդապետներուն եւ հինգ աշխարհականներու դէմ (86. ԱՐԼ. 845), եւ ամէնն ալ բանտարկել տուաւ Վանայ կառավարութեան ձեռքով, երբոր ինքն իր միջոցներով չկրցաւ խոստովանութիւն քաղել. Խիզանցի Յակոբ եպիսկոպոսն ալ պետական զգուշութեան ենթարկել տուաւ, եւ ինքն ալ իբրեւ դատախազ ներկայացաւ Վանայ դատարանին: Յարութիւն պատրիարք մտերմական յորդորներ ուղղեց Խաչատուրի եւ իր արարքներուն տգեղութիւնը եւ ձախող տպաւորութիւնը զգացուց, յուսալով համակերպութիւն գտնել իրենց նախկին յարաբերութեանց շնորհիւ (§ 2822). բայց այս առիթին մէջ ալ Յարութիւնի հաշտարար ջանքերը արդիւնք չունեցաւ, եւ Խաչատուր չդարձաւ իր յամառ հետապնդումէն, մինչեւ իսկ վերաքննութեան դիմեց երբոր դատարանը ամբաստանեալները արդարացուց: Մայրաքաղաքի եւ գաւառներու անցքերու մասին շատ բան չունինք յառաջ բերելու Յարութիւնի վարչական գործունէութենէն, իբր զի նորանոր խնդիրներ յուզելէն կամ ստեղծելէ հեռու, իր մտադրութիւնը դարձուցած էր ընթացիկ եւ սովորական գործերու կանոնաւոր եւ արդիւնաւոր ընթացք մը տալ, եւ հանդարտութեան վիճակը ապահովել: Այս նպատակով նա ոյժ կու տար վարչական գործերու օրինական եւ արագ կատարման, թաղական մատակարարութեանց կանոնաւորութեան, եւ մանաւանդ գաւառական գործերու օրինաւոր ընթացքին, իբրեւ գաւառական պաշտօններու հինաւուրց փորձառուն եւ գաւառական գործերու կարեւորութեան համոզուած անձ մը: Այս տեսակէտով փութաց նախ շքանշանով պատուել տալ Կարնոյ, Տրապիզոնի, Բաղիշոյ, եւ Վանայ առաջնորդները (85. ԱՐԼ. 576), եւ հետզհետէ ուրիշ առաջնորդներ ալ, եւ ամուր պաշտպան կեցաւ Կարնոյ եւ Տրապիզոնի եւ Նիկոմիդիոյ առաջնորդներուն եպիսկոպոսացման, երբոր վիճակները խնդրամատոյց եղան, եւ աննախանձ կերպով պաշտպանեց Կարնոյ առաջնորդին ձեռնադրութիւնը, երբոր Խորէն Նարպէյ եպիսկոպոս արգելք դնել կ՚աշխատէր նոյնինքն Յարութիւնի Կարնոյ անունով եպիսկոպոս ձեռնադրուած լինելը պատճառելով (86. ԱՐԼ. 607 եւ 612), չնայելով իսկ որ Նարպէյ եւ Օրմանեան իրարու ազգակից էին իբր երկու քոյրերու թոռեր: Միեւնոյն միտքը Յարութիւն անարգել քալեցուց Պայազիտի առաջնորդին եպիսկոպոսացումը, իբր իր իսկ ձեռնարկը պնդելով (86. ԱՐԼ. 679), երբոր Օրմանեան յիշեցուց թէ վաստակոց եւ նեղութեանց մէջ աշխատող յետնեալ վիճակի առաջնորդն ալ պէտք չէ զրկուի այն բարձրացումէն, որ փայլուն վիճակներու առաջնորդներուն կը շնորհուի:

2923. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԵՐՈՒՍԱՂԷՄ

Յարութիւն Վեհապետեան Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան յանձնառու եղած էր միայն Երուսաղէմի աթոռին օգտակար ըլլալու դիտաւորութեամբ եւ յայտարարութեամբ (§ 2908), եւ վերջին ընտրութիւնն ալ (§ 2920) կու գար նուիրագործել այդ դիտաւորութիւնը, զի Երուսաղէմի աթոռին յաջորդ նշանակուելովը պարտաւոր էր այլ եւս բոլորանուէր զբաղիլ անոր շահերով եւ անոր ապագայով: Մենք զանց կ՚ընենք աթոռին առօրեայ գործերը պատմել, որոնք մեր շրջանակէն դուրս կը մնան, եւ որոնց հոգածութիւնը ուղղակի կը ծանրանար տեղապահ Տէր-Սահակեանի վրայ տնօրէն ժողովոյ գործակցութեամբ, որ սակայն տեղապահ անունի եւ ձեւի ներքեւ իրօք իբրեւ ընտրեալ պատրիարքին փոխանորդ կը գործէր, եւ անոր հրահանգներն ու խորհուրդները կը ստանար Սէֆէրեանի միջնորդութեամբ, որպէսզի Յարութիւնի ուղղակի աթոռին վարչութեան միջամտած ըլլալու երեւոյթը առած չըլլայ: Բայց կային գործեր որ պաշտօնապէս Կ. Պոլսոյ աթոռին ձեռքն անցած էին, ուստի կրկնակի կերպով մօտ էին Յարութիւնի սիրտին եւ առարկայ կը կազմէին անոր գործունէութեան: Երբոր նա Կ. Պոլիս հասաւ Երուսաղէմի պարտքին վճարման համար զինուորական տուրքին վրայ երեք դահեկանի յաւելուածը կայսերական հրամանով հաստատուած էր, եւ ազգային ժողովով ալ կարգադրուած (§ 2877) եւ թէպէտ 1885 մարտ 1-էն գործադրելի պիտի ըլլար (§ 2878), սակայն ապրիլ 15-ին Վեհապետեանի հասած օրը տակաւին ոչ մի գործ եղած չէր: Այդ պարագայից եւ բոլոր մանրամասնութեանց հոգածութիւնը Յարութիւնի հասնելէն ետքը սկսան իրականանալ, որ թէ երեսփոխանութիւնը եւ թէ վարչութիւնը եւ թէ պարտուց բարձման յանձնաժողովը շարժումի մէջ դրաւ, որոշումներ տրուեցան, հրամաններ արձակուեցան, հրահանգներ ցրուեցան, եւ գաւառներուն մէջ գործադրուիլ սկսան եւ ինչ որ մենք կանխելով պատմած ենք (§ 2878), Յարութիւնի օրերուն գործերն են եղած: Բայց հաւաքումներուն խառն կերպով կատարուելէն, Երուսաղէմի դրամին զինուորական դրամին հետ խառն կերպով կառավարական սնտուկները մտնելէն, եւ նոյնպէս խառն կերպով կեդրոնական սնտուկին փոխանցուելէն, Երուսաղէմի դրամին մասը շօշափելի կերպով եւ անմիջապէս ձեռք չանցաւ, ի բաց առեալ Կարնոյ եւ ուրիշ քանի մը տեղերուն մասերը, ինչպէս արդէն յիշած ենք (§ 2878): Հետեւաբար ակնկալեալ գումարներուն ժամանակին չհասնիլը առիթ տուաւ տոկոսներուն նախատեսուած պայմանաժամէն աւելի երկարելուն, եւ համեմատաբար պարտքին ալ աճելուն: Յարութիւն ամէն ճիգ դրաւ այդ դժուարութեան առջեւն առնելու եւ պարբերաբար հասած գումարները գանձելու, սակայն հազիւ իր Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան վերջերը կրցաւ յաջողիլ, այսինքն Գազազեան Յակոբ փաշայի 1886 դեկտեմբեր 7-ին ելեւմտից նախարար անուանուելէն ետքը (86. ԱՐԼ. 880): Գալով մեծ արտի խնդիր կոչուած գործին, այս ծագում առած էր Ճիպրայէլ Կարկուր փաստաբանին կողմէ Երուսաղէմի աթոռին դէմ բացած դատէն: Քաղաքին արեւմտեան դուռնէն դուրս` Եաֆա եւ Մամիլլա պողոտաներուն միջեւ գտնուող ընդարձակ գետինը` Յովհաննէս պատրիարք ժամանակին ստացած էր օրինաւորապէս (§ 2646), բայց Կարկուր ինչ ինչ հին եւ կեղծ թուղթեր երեւան հանելով իրեն սեփականելու խնդիր յուզած էր Եսայիի Կ. Պոլիս գտնուած ատեն, եւ դատ բացած էր անոր անունին դենպետական դատարանին առջեւ: Պատրիարքարանի դիւանապետ Կարապետ Խաչատուրեան ներկայացաւ այն ատեն Եսայիի կողմէն, եւ պայմանաժամ խնդրեց կարեւոր վաւերաթուղթեր բերել տալու համար, սակայն Կարկուր շնորհիւ իր անձնական յարաբերութեանց յաջողեցաւ զլանալ տալ խնդրուած պայմանաժամը, եւ իր ներկայած թուղթերուն հիմամբ իրեն նպաստաւոր վճիռ ստանալ (§ 2876), եւ այս վիճակի մէջ մնացած էր գործը Եսայիի Կ. Պոլիսէ մեկնած ատենը (85. ԱՐԼ. 312): Երուսաղէմի մէջ ալ զրոյցի եւ աղմուկի տեղի տուած էր այդ գործը, որով տեղական դատաւորին միտքն ու կամքը իմանալ կարեւոր դատուեցաւ (85. ՏՆՕ. 123), եւ թէպէտ Սէֆէրեան Կ. Պոլիսէ քաջալերութիւն եւ յոյս կը ներշնչէր (85. ՏՆՕ. 138), եւ տրուած վճիռին փոխուելուն մասին օրէնսգէտ խորհրդատու Խայրուլլահ էֆէնտիի նպաստաւոր տեսութիւնը (85. ՏՆՕ. 153), եւ նախարար Գազազեան Յակոբ փաշայի այդ մասին ցուցած հովանաւորութիւնը կը հաղորդէր (85. ՏՆՕ. 161), սակայն միտքեր միշտ շփոթած կը մնային: Դատավարական գործոց ընթացքը կը պահանջէր որ նախապէս առաջին վճիռը ջնջուի, եւ այս նպատակին ուղղուեցան բոլոր աշխատութիւնները: Իրօք ալ գործը կարող փաստաբաններու յանձնուեցաւ, խառն կերպով առնուած այլազգիներէ եւ ազգայիններէ, իւրաքանչիւրը իր դերին մէջ օգտակարապէս գործածելու համար: