Ազգապատում. հատոր Գ

3060. ՀԱՇՈՒԵՔՆՆՈՒԹԵԱՆ ԸՆԹԱՑՔԸ

Հաշուեքննիչ մասնախումբին դառնալով, սկսինք յիշել թէ 1905 յունիս 28-ին գործի ձեռնարկելով ( ՏՂԿ. Ա. 1), միայն 1907 փետրուար 19-ին իր տեղեկագիրը կը մատուցանէր ( ՏՂԿ. Ա. 36), որ է 20 ամիսներու երկարատեւ միջոց մը. սակայն մասնախումբը կը ջանայ զինքն արդարացնել հանդիպած արգելքները յիշելով: Իր առաջին նիստին մէջ Մաքսուտեանէ կը ստանայ 12 վանական ելեւմուտքի եւ 12 կշիռի ցուցակներ եւ 70 կտոր վաճառմանց եւ գնմանց եւ շինութեանց ցրիւ թերթիկներ ( ՏՂԿ. Ա. 2), ամէնն ալ պարզ գրութիւններ առանց հաստատութեան եւ վաւերացման: Միւս կողմէն մասնախումբին կը յանձնուին Գայըգճեանի ստորագրութեամբ եւ 1905 փետրուար 9 թուականով թուղթ մը, որ Մաքսուտեանի կը վերագրէր իբր 20. 000 լիրայի զեղծումներ, եւ Մատթէոս Գայըգճեան ու Մեսրոպ Նշանեան վարդապետներէ պատրաստուած, 1905 յունիս 8 թուականով 59 էջերէ բաղկացեալ հաշիւներու բացատրական տեղեկագիր մը, որով Մաքսուտեանի կը վերագրուին 14. 452 լիրայի զեղծումներ ( ՏՂԿ. 2): Թուղթերու քննութեան չմտած հաշուեպահանջներու կողմէ ներկայացուցիչ մը կ՚ուզուի, եւ այդ պաշտօնին կը նշանակուի Գայըգճեան, որ եւ օգոստոս 27-ին Երուսաղէմէ կը մեկնի. բայց այս անգամ ալ քսութիւն ու մատնութիւն վրայ կը հասնին Գայըգճեանի ուղեւորութիւնը արգիլելու, որով նա Յոպպէի մէջ կ՚արգիլուի պետական արգելքով եւ իրեն վրայ մատուցուած ամբաստանութեանց հետեւանքով: Զարմանալի էր որ այդ փորձերը իրենց համար յաջողութեամբ պսակուած չէին, բայց տակաւին զանց չէին ըներ միշտ նոյն տգեղ միջոցին դիմել, հարկաւ արդարութեան զէնք չունենալնուն իրենց տրամադրութեան: Գայըգճեանի արգիլուելուն պարագան Վեհապետեանը կը պարտաւորէ Կ. Պոլիս զեկուցանել, որ քննութեան համար Գայըգճեանի սպասուի ( ՏՂԿ. Ա. 3), եւ Վեհապետեան Երուսաղէմէ եւ Օրմանեան Կ. Պոլիսէ արգելքը բառնալու կ՚աշխատին. իսկ Գայըգճեան մինչեւ նոյեմբեր 15 Յոպպէի մէջ յուսադրութեամբ սպասելէն ձանձրացած, Կիպրոսէ դարձող Սարաճեանի հետ Երուսաղէմ կը դառնայ, բայց ազատօրէն նաւարկելու հրամանն ալ ետեւէն կը հասնի, եւ իսկոյն Յոպպէ դառնալով, դեկտեմբեր 1-ին անտի կը մեկնի եւ 12-ին Կ. Պոլիս կը մտնէ, եւ 1906 յունուար 4-ին մասնախումբին կը ներկայանայ ( ՏՂԿ. Ա. 3), եւ կը սկսի բացատրական տեղեկագիրէն ( ՏՂԿ. Գ. ) խօսիլ. բայց որովհետեւ Մաքսուտեանի առաջարկներուն վրայ ալ բացատրութեանց կը հրաւիրուի, որոնք իրեն եւ վանքին անծանօթ էին, պէտք կ՚ըլլայ պայմանաժամ տալ, որ քննէ եւ զննէ, թուղթերը պատրիարքարանէ չելլալու պայմանով ( ՏՂԿ. Ա. 3): Գայըգճեան քանի մը ամիսներ կը դնէ այս աշխատութեան, եւ 14. 462 լիրայի զեղծումներու նոր ցուցակ մը կը քաղէ, բայց բացատրական տեղեկագիրին մէջ յիշուածներէն տարբերող գլուխներ ալ կազմելով, ինչ որ բնական էր նոր տեղեկութեանց հանդիպելուն եւ ցրիւ թերթերու վրայ, բայց մասնախումբին կարծել կու տայ Մաքսուտեանի դէմ ամբաստանութիւններ ենթադրական կամ կեղծ ըլլան, եւ մինչեւ աստիճան մը նախապաշարման կը մատնէ, Մաքսուտեանի թելադրութիւններէն ալ ազդուելով: Մասնախումբը իր քննութեանց կը ձեռնարկէ 1906 մայիս 2-ին, հինգ մասերու վերածելով իր նիւթը. 1. Մատակարարութիւն, 2. Կալուածք, 3. Արժէթուղթ, 4. Պահեստի դրամ, 5. Շինութիւնք: Բայց այս թուականէն համրելով մինչեւ տեղեկագիրի լրումը` դարձեալ 11 ամիսներու երկարատեւ եւ պէտքէն աւելի միջոց մըն է որ կ՚անցնի, Մաքսուտեանի կողմէն կանոնաւոր հաշուեցոյց ներկայացուած չըլլալուն պատճառով: Մասնախումբին առաջին քայլերուն պատմութենէ իսկ յայտնի կը տեսնուի, թէ նա տեսակ մը ինքնուրոյն ուղղութեամբ գործի կը մտնէ, երբոր հրահանգին ցուցած հիմնական նպատակը զանց ընելով, որ էր Երուսաղէմի աթոռին ելեւմտական կացութիւնը ճշդութեամբ եւ ստուգութեամբ պատկերացնել ( ՊՃՆ. 53), բոլոր նպատակը կը դարձնէ Մաքսուտեանի հաշիւները եւ անոր վերագրուած զեղծումները քննելու, կարծես այդ եղած ըլլար իրեն առաջադրուած գործը, մինչ հրահանգին մէջ եւ ոչ իսկ Մաքսուտեանի անունը յիշուած էր: Այդ ուղղութեան դուռ բացողը Մաքսուտեան ինքն էր եղած, իր առաջին խօսքերը ոչ օրինական հաշուետուութենէ, այլ անձնապաշտպանութեան բացատրութիւններէ սկսելով ( ՏՂԿ. Ա. 1): Այս եղանակը Մաքսուտեանի ընթացքին բնական շարունակութիւնն էր, եւ երկար տարիներէ ի վեր օրինական հաշուետուութենէ խուսափողը պէտք չէր որ մասնախումբին առջեւ ընկճուէր, բայց մասնախումբին պարտքն էր զինքն օրինական ուղւոյն դարձնել: Մինչեւ աստիճան մը հաշուեպահանջներն ալ պատասխանատու են այդ շեղումին, իրենց նախնական պահանջը, այսինքն հաշիւներու օրինական ներկայացումը պնդելու տեղ, Մաքսուտեանի գործողութեանց մէջ զեղծումներ առարկելու չէին: Սակայն ասոնց միտքը ոչ այնչափ Մաքսուտեանի զեղծարարութիւնը հետապնդելն էր, որչափ հաշուոց մէջ թերութիւններ ցոյց տալով օրինական հաշուետուութեան անհրաժեշտութեան մասին մտադրութիւն հրաւիրել, աւելի տեղեկատուի քան դատախազի դերը վարել: Անուրանալի է որ հաշուեպահանջներ եւ իրենց ներկայացուցիչ Գայըգճեանը, եւ իրենց փաստաբանութիւնը վարող Գայըգճեան ու Նշանեանը, բաւական բան առանց վաւերաթուղթի, միայն պատճառաբանութիւններով եւ եզրակացութիւններով անցուցած են բացատրական տեղեկագիրին մէջ, սակայն այդ թերութիւնը աւելի Մաքսուտեանի վերագրելի է, որ կանոնական ձեւով հաշուետուութենէ խուսափելով, հաշուեպահանջներուն իրաւունք տուած է իրենց տեսութիւններով եւ բաղդատութիւններով քննելի կէտեր ցուցնել: Այդ կէտերը պէտք էր որ մասնախումբը հետապնդէր եւ միանգամայն կանոնագիրին պահանջներուն ալ մտադրութիւն դարձնէր, եւ ներեալ չէր եօթանասուն կտոր զանազան թուղթերը իբր օրինաւոր հաշուետուութիւն ընդունիլ, եւ անոնցմէ տասն եւ չորսը միայն Գայըգճեանի ներկայել որ հաշիւ քաղէ, զի իր հաշիւները քաղելու եւ ներկայելու պարտքը հաշիւ տուողին վրայ կը ծանրանայ եւ ոչ թէ հաշիւ պահանջողին վրայ:

3061. ՏԵՂԵԿԱԳԻՐԻՆ ՊԱՐՈՒՆԱԿՈՒԹԻՒՆԸ

Զանց կ՚ընենք հետեւիլ հաշուեքննիչ մասնախումբին գործողութեանց, որոնք կրնային մեզ երկարօրէն զբաղեցնել օրագրական մանրամասնութեանց առաջնորդելով, եւ կ՚անցնինք ամփոփում մը տալ 1907 փետրուար 19-ի տեղեկագիրին, զոր գրի առած է մասնախումբին անդամներէն Սեթեան Միհրան, իբրեւ հաշուագէտ ատենադպիր, թէպէտ չորսերն ալ հաշուական գործերու վարժ անձեր էին: Մասնախումբին կազմած հինգ ճիւղերէն առաջինին մասին թուանշանները հակիրճ ամփոփում մը կը ներկայեն, որուն մէջ զանազան գումարներ հաշուեցոյցերէն տարբեր են առանց տարբերութեանց բացատրութիւնը տալու, գլխաւորապէս մատակարարական ճիւղին բացը նախապէս 32. 627 ցուցուելէն ետքը ( ՏՂԿ. Ա. 5), վերջը 28. 889 ըսուած է ( ՏՂԿ. Ա. 9) առանց ուրիշ բացատրութիւն աւելցնելու: Դիտուած է իրաւ որ հաշուեցոյցերը ըստ կանոնի միաբանական ժողովոյ ներկայացուած չըլլալէն զատ բացատրական տեղեկագիրներ ալ չեն պատրաստուած տնօրէն ժողովէն ( ՏՂԿ. Ա. 4), եւ թէ կարեւոր նորոգութիւններ եւ մեծածախս բարեզարդութիւններ չեն եղած, եւ վարժարանի, տպարանի եւ այլ հաստատութեանց զարկ չէ տրուած. որ ահագին բացը արդարանար ( ՏՂԿ. Ա. 9), բայց տակաւին Մաքսուտեան չմեղադրուիր, նկատելով զայն իբրեւ անմեղուկ ստորակարգեալ պաշտօնեայ մը, առանց իսկ միտքէ անցունելու, որ տնօրէն ժողով ըսուածը նոյն ինքն է, որ իբր ատենապետ կը գործէ կազմակերպութիւնը կորուսած տնօրէնի մը գլուխն անցած, եւ մէկ երդուեալ եւ երկու միամիտ ընկերներու միտքն ու կամքը իր ձեռքն անցուցած, որոնք եւ ոչ իսկ թուանշաններու յարաբերութեանց մտադրութիւն կը դարձնեն, կամ ինչպէս ինքն Մաքսուտեան յայտարարած է, հաշիւէ ալ չեն հասկնար (07. ԱՐԼ. 6438), իբր ատենապետ կը վաւերացնէ ինչ որ իբր տեսուչ կը գործէ. իսկ պատրիարքը ներքին ցաւը դուրս չհանելու նախնական ուղղութեամբը յանձն կ՚առնէ համակերպիլ, մինչեւ որ ցաւը անբուժելի եւ ցաւագարը անբժշկելի տեսնելով համակերպութեան ընթացքին վերջ տայ: Կալուածոց ճիւղը կազմուած է պարզ յայտարարութեամբ նոյն անձին, որուն հաշիւները քննել յանձն առած է մասնախումբը, առանց ուրիշ որեւէ մուրհակի կամ վաւերագիրի: Աղեքսանդրիոյ գետնին գինը որ մատակարարութեան ճիւղին մէջ իբր հասոյթ յիշուած էր ( ՏՂԿ. Ա. 5) այստեղ նորէն երեւան կու գայ ( ՏՂԿ. Ա. 11), իսկ այստեղ յիշուածներ այնտեղ չեն յիշուիր: Վաճառումներ յառաջ կը բերուին, որոնց մէջ մինչեւ իսկ 492 լիրայ վաճառման գինին վրայ 269 ծախք կը զեղչուի, եւ մասնախումբը մտադրութիւն չդարձներ ( ՏՂԿ. Ա. 11), զի Մաքսուտեան կը վկայէ թէ տնօրէն ժողովը, իմա' ինքը, հաւանած է, ինչպէս արդէն բացատրեցինք: Աղեքսանդրիոյ գետնին վաճառման մէջ անարդարանալի կէտեր կը տեսնէ մասնախումբը, բայց միշտ տեսուչը կ՚արդարացնէ, վասնզի տնօրէնը հաւանած է, թէպէտ ատենագրութեան ալ անցած չէ: Մասնախումբը հետապնդած չէ թէ վաճառուածները գնուածներէն աւելի յարգի ու շահեկան չէի՞ն արդեօք, եւ կատարուած փոխանցումները անձնական օգուտներու առիթ ընծայելու համար պատրաստուած չե՞ն արդեօք: Մասնախումբը աւելի լաւ ըրած կ՚ըլլար եթէ քանի մը դիտողութիւններն ալ բոլորովին զանց ընէր եւ լռէր միտքեր չարթնցնելու համար, քան թէ սնոտի եւ վարկպարազի բացատրութիւններով արդարացնէր: Արժէթուղթերու վաճառմանց եւ անոնց գիներուն կիրառմանց մէջ մասնախումբը բոլոր ոյժը կը դնէ պնդելու թէ արդար չգտանք պատասխանատուութեան ենթարկել Ղեւոնդ վարդապետը ( ՏՂԿ. Ա. 18), միշտ միեւնոյն մտայնութեամբ Մաքսուտեանը արդարացնելու, եւ ոչ Երուսաղէմի ելեւմտական վիճակը պատկերացնելու: Ստոյգ է որ արժէթղթոց գործին մէջ Եսայի պատրիարք, Սիմէոն փոխանորդ, Իսահակ լուսարարապետ ալ մասնակցած են. սակայն նոյն չափ ստոյգ է որ գործը վարողը Մաքսուտեան եղած է, վաճառուածներուն գինը ինքը գանձած, եւ արտադրուած գումարը ինքը գործածած է, բայց ինչի՞ ծառայած ըլլալնին պարզ չէ. երբեմն ընդհանուր մատակարարութեան կը խառնուին, եւ երբեմն ինքնուրոյն հաշիւ կը կազմեն. կան եւս մեծ պարգեւ շահող եւ անյայտ եղող թիւերու գաղտնիքներ, որոնք երեւան եկած են մտերմական նամակներէն: Պահեստի գումարի գլուխը բացատրած ենք արդէն (§ 3651), բայց գործերու եւ գիրերու կարգը կը պահանջէ, նորէն դիմաց ելնելուն յիշեցնել անոր ստեղծուելուն գաղտնիքը, եւ վերջէն իւրացուելուն պարագան. նշանաւոր դրուագներ, պարտքը շահի հետ շփոթելու մտայնութիւն, որոնք մասնախումբի մտադրութենէն վրիպած են, եւ պահեստի դրամ գլուխը իբր հանճարեղ գիւտ մը գովուած է, հանճարեղ, այո', բայց յօգուտ տեսչին եւ ոչ տեսչութեան, Մաքսուտեանը դրամի տէր եւ աթոռը պարտքի տէր ընելու նպատակով: Շինութեանց հաշիւներով երկարօրէն կը զբաղի մասնախումբին տեղեկագիրը ( ՏՂԿ. 20-30), բայց ձեռքը ոչ հաշիւ ունի եւ ոչ հաշուեցոյց, ոչ վաւերագիր եւ ոչ վկայութիւն, այլ միայն Մաքսուտեանի խօսքը եւ ցրիւ թերթիկներու հաւաքածոյ մը իր գիրով եւ իր կողմէ կազմուած, որոնք որեւիցէ ատեն կրնային պատրաստուիլ ըստ պիտոյից: Մասնախումբը իր եզրակացութեան մէջ կը խոստովանի, թէ հաշիւները չեն այնքան պարզ որքան փափաքելի էր ( ՏՂԿ. Ա. 29), կ՚ընդունի եւս թէ պէտք է որ Սուրբ Աթոռոյ տոմարաց մէջ արձանագրուած ըլլային ( ՏՂԿ. Ա. 30), բայց այս դիտողութիւններով մէկտեղ ընդունելի կը դատէ Մաքսուտեանի իրեն համար տուած վկայութիւնը իբրեւ Մաքսուտեանի արդարացուցիչ, եւ տասն ու քսան հազար ոսկւոյ լրացած շինութիւն մը մէկ տողով ցուցուած ծախքը ծախսող Մաքսուտեանի բերնէն իբրեւ արդարացուցման փաստ կ՚ընդունի. իսկ Գայըգճեանի եւ Նշանեանի պատճառաբանութեամբ եւ բաղդատութեամբ եւ երրորդներու վկայութեամբ յառաջ բերած առարկութիւնները անընդունելի կը գտնէ: Այդ առարկութիւններէն 13 գլուխներ յառաջ կը բերէ ( ՏՂԿ. Ա. 30-34), բայց եւ ոչ իսկ քննութեան ենթարկելու հարկ կը տեսնէ, թէպէտ եւ յառաջ բերուածները տոմարներու եւ տետրակներու մէջ տեսնուած յայտնի խեղաթիւրումներ կը մատնանշեն, թուականներու եւ թուահամարներու անյարմարութեամբ կատարուած յաւելուածներ կը ներկայեն, մասնախումբը կը բաւականանայ Մաքսուտեանի խօսքով, եւ եթէ այն ալ չըլլայ, ինքնաբերաբար ալ կը վճռէ, թէ ըստ մեզ կիրքէ բղխած է եւ հետեւաբար զուրկ է կարեւորութենէ: Գեղեցիկ է ըստ մեզ փաստը, որուն հիմ կը կազմէ թէ Մաքսուտեան հաստատած է այժմեան տոմարական կազմակերպութիւնը ( ՏՂԿ. Ա. 33), մինչ վաճառմանց եւ գնմանց շինութեանց հաշիւներ տոմարական կազմակերպութենէ դուրս մնացած են, եւ տոմարական կազմակերպութիւնն ալ երկսայրի սուր մըն է, ինչպէս եւ խօսքը, որուն համար ըսուած է թէ միտքին մտածումները ծածկելու համար ստեղծուած է:

3062. ՏԵՂԵԿԱԳԻՐԻՆ ԿԱԶՄՈՒԹԻՒՆԸ

Այս քննադատական ամփոփումը հիմնուած է տեղեկագիրին այն մասին վրայ, զոր չորս անդամակիցներ ստորագրած են ( ՏՂԿ. Ա. 36). սակայն երբոր Երուսաղէմի հաշիւները վաւերացնելու եւ կատարուած ելեւմտական մատակարարութիւնը արդարացնելու եւ գովաբանելու կարգը եկաւ, մասնախումբի չորս անդամները երկուքի բաժնուեցան: Ասլանեան եւ Սուրէնեան հաշուական գիտութեանց հմուտ եւ ելեւմտական վարչութեան փորձառու, եւ աւելի ազատ տեսութեանց օգտակար չէին տեսնար կատարուած շինութիւնները, շահաւէտ չէին դատեր կատարուած փոխանցումները, գնահատելի չէին գտներ մատակարարական ձեռնարկները, քննադատելի կը գտնէին ընդհանուր կացութիւնը, եւ կը հետեւցնէին թէ Ղեւոնդ վարդապետի ներկայացուցած ելեւմտից վիճակը հեռի է իբր արգասիք բարւոք մատակարարութեան գնահատելի ըլլալէ: Մատթէոս վարդապետի առարկութիւններն ալ լաւ ուսումնասիրուած չեն դատեր եւ կը թելադրեն նորինորոյ եւ նոր անձերով կազմել վանքին մատակարարութեան պաշտօնէութիւնը ( ՏՂԿ. Ա. 40): Ասոր վրայ միւս երկու ընկերներ Խտրեան եւ Սեթեան, նորէն գրիչը ձեռք կ՚առնեն Մաքսուտեանի գործերը արդար, մատակարարութիւնը հանճարեղ, ձեռնարկները օրինաւոր, վիճակը յաջող եւ արդիւնքը օգտակար ցուցնելու, բան մը որուն պարզ պատմական եղելութիւններն ու առաջին ակնարկով կազմուած ըմբռնումներն ալ չեն նպաստեր, եւ Խտրեանի ու Սեթեանի շահուած կամ նախապաշարուած ըլլալը կասկածել կու տան: Եթէ Խտրեանը իբրեւ հինաւուրց պետական պաշտօնեայ եւ արտաքին գործոց նախարարութեան ելեւմտական տեսուչ, ընդունակ ալ ենթադրենք այդ շրջանակներուն մէջ գործածուած միջոցներով ազդուելու, նոյնը պիտի չկարենանք կասկածիլ Սեթեանի մասին, ազատ եւ անկախ առեւտրական մը, բնութեամբ խստապահանջ եւ գործով ուղիղ ճանչցուած: Սակայն այսպիսիներն ալ ընդունակ են տարբեր ազդեցութիւններով շեղուիլ. նախ շլացուցիչ երեւոյթներով եւ ճարտար դարձուածներով զգածուիլ, եւ յետոյ կազմուած մտայնութեան վրայ յամառօրէն պնդել, մինչեւ իսկ գործնական անձեր որեւէ արդիւնքի մը առջեւ շատ մը անտեղութեանց աչք գոցել: Միհրան Սեթեանի այդ վիճակին մէջ ինկած ըլլալը տեղի ունեցաւ շինութեանց լուսանկարներով եւ վարձքերու ցուցակներով, եւ յայտնի տեսնուեցաւ իր իսկ բերանացի յայտարարութիւններով, երբոր իր կազմած տեղեկագիրը վարչական խառն ժողովին կողմէ ընդունելութիւն չգտաւ: Միւս կողմէն ալ հաշուեպահանջներուն իրաւանց պաշտպանութիւնը, եւ Գայըգճեան ու Նշանեան բացատրական տեղեկագիրին արդիւնքը շատ աւելի յաջող եղած պիտի ըլլար, եթէ փաստաբանութիւնը վարողը իր ուղիղ տեսութեանց հետ նոյնչափ ալ ճարտար ըլլար իր բացատրութեանց մէջ, եւ փոխանակ յուզուելու ենթակայ եւ յուզելու առարկայ ըլլալու, եզրակացութիւնները նախապատրաստական փաստերէն առաջ չանցնէր, համոզիչ կերպով եւ տրամաբանական կապակցութիւններով ունկնդիրները գրաւէր, եւ մանաւանդ ոյժ տար հաշուեպահանջութեան սկզբունքին, կատարեալ հաշիւ պահանջէր զեղծումները պնդելէ առաջ, որպէսզի իր դիտողութիւնները հաստատուն գետնի վրայ ամրացած ըլլային: Այդ ճարտարութիւնը պակսեցաւ Գայըգճեանի, եւ այս եղաւ պատճառը որ մասնախումբին երկու բաժիններէն ալ չգնահատուեցաւ իր աշխատութիւնը: Պատասխանատուութենէ ազատ պիտի չկարենանք ըսել Օրմանեանն ալ, որ չափազանցեալ խոհեմութեամբ կամ թէ վերապահեալ մտայնութեամբ յանձն չառաւ մասնախումբին նախագահել, ուր իր դիրքովը եւ ձիրքովը, նիւթին ուսումնասիրութեամբը եւ կարգապահական փորձառութեամբը, պիտի կարենար գործին ուղիղ ընթացքը պահել եւ պահել տալ, ինչպէս որ ծրագրած հրահանգովը յանձնարարած էր, եւ աթոռին ելեւմտական վիճակը պատկերացնելէն առաջ պիտի չներէր զբաղիլ ոչ Գայըգճեանի առարկութիւններով եւ ոչ Մաքսուտեանի ջատագովութիւններով, եւ առաջին գործը պիտի ըլլար անջատ եւ ինքնուրոյն հաշիւները ընդհանուր միութեան մը վերածել, ինչպէս մի էր հասոյթին տիրական եւ ծախքին պարտական Երուսաղէմի աթոռը, եւ ոչ ալ ասպարէզ պիտի տար Մաքսուտեանի յաւակնութեանց, շինութիւնները իբր աթոռէն անկախ գործեր ցուցնելու, որոնց հաշիւը տալու պարտաւոր չէր, եւ ամէն բան աւարտելէն ետքը տեղեկութիւն կրնար տալ ( ՏՂԿ. Ա. 1): Հարկաւ այն ատեն գործը յստակ եւ շփոթէ զերծ եւ ճապաղումէ ազատ եղած կ՚ըլլար, եթէ մասնախումբը վարելու գործը Խտրեանի տեղ Օրմանեան ինքն ստանձնած ըլլար, մինչ իր քաշուելովը գործին քաշքշուելուն պատճառ տուաւ:

3063. ՎԱՐՉՈՒԹԵԱՆ ՈՐՈՇՈՒՄԸ

Փետրուար 19-ի տեղեկագիրը 21-ին խառն ժողովին ներկայացուեցաւ, ուր ատենապետ Գաբրիէլ Նորատունկեան խնդիրին մասին տեսումը պարզեց, եւ որոշուեցաւ պատճէնները բազմագրելով իւրաքանչիւրը ժողովականի ուսումնասիրութեան յանձնել (07. ԱՐԼ. 6421), եւ միանգամայն կրօնականի եւ քաղաքականի ատենապետներուն եւ դերատենապետներուն յանձնուեցաւ ուսումնասիրելէ ետքը եզրակացութիւնը գրաւոր ներկայել ժողովին խորհրդակցութեան (07. ԱՐԼ. 6422): Ատենապետներ պատրիարքին տունը երեք անգամ հաւաքուեցան, գլխաւորը մարտ 9-ին, վերջինը 12-ին, Մաքսուտեանն ու Գայըգճեանը նորէն լսեցին եւ կազմուած բանաձեւը մարտ 14-ի գումարման առաջարկեցին, որ պարտուպատշաճ խորհրդածութիւններէ ետքը ամբողջովին ընդունուեցաւ եւ հաստատուեցաւ, եւ նախագահին յանձնուեցաւ, ի գործադրութիւն (07. ԱՐԼ. 6439): Բանաձեւը բաւական ընդարձակ գրուած մըն է (07. ԲԻԶ. 3187) որուն սկիզբը յառաջ կը բերուին Երուսաղէմի կանոնագիրին հաշուական յօդուածները ( ՏՂԿ. Բ. 1), կը յայտարարուի թէ Երուսաղէմի աթոռին պարտքը 32. 627 լիրայի հասած է, եւ կազմուած է տոկոսաւոր պարտքերէ, անոնց տոկոսներէ, մատակարարական բացէ եւ շինութեանց ծախքերէ: Բանաձեւը կ՚անցնի նկատել պարտքերուն հետզհետէ աճումը ( ՏՂԿ. Բ. 2), կը թուէ մատակարարական պակասութիւնները, անխորհուրդ ծախքերը, ելեւմտացոյցի պակասը, անշրջահայեաց ծախսարարութիւնները, անհաշիւ շինութիւնները, ենթադրական ձեռնարկները, եւ յատկապէս առանց տոմարի աննշանակ թերթիկներով հաշիւ տեսնուիլը ( ՏՂԿ. Բ. 3), կանոնագիրին հակառակ գործողութիւնները, ելեւմտից տեսուչին տնօրէն ժողովին ատենապետելը, միաբանական ժողովին հաշիւ չներկայացուիլը, եւ տնօրէնին հաստատութեան անբաւականութիւնը: Կը յայտնէ եւս թէ այս անտեղի գործոց պատասխանատուութիւնը գլխաւորաբար կը ծանրանայ Տէր Ղեւոնդ Մաքսուտեան վարդապետի վրայ ( ՏՂԿ. Բ. 4): Իսկ տեղեկագիրը պակասաւոր կը գտնէ այս կէտը նկատի չառնելուն, եւ միանգամայն իրմէ պահանջուած Երուսաղէմի աթոռին ելեւմտական կացութեամբ չզբաղելուն եւ չներկայանալուն համար, եւ կը պահանջէ վանքին ելեւմտից վիճակին վերջնական պատկերն ունենալ ի ձեռին, կալուածոց եւ շինութեանց հաշիւն ալ անցունելով նոյն աթոռոյ հաշուետումարին մէջ: Այս տեսութիւններուն հիմնուելով կ՚առաջարկէ նախ. 1893-է ասդին բոլոր հաշիւները միաբանական ժողովին հաստատել տալ տոմարներու հետ բաղդատելով: 2. Կազմել տալ մինչեւ ապրիլ 1907 պակաս հաշուեցոյցերը շինութեանց մասերն ալ միասին: 3. Պատրաստել եւ կեդրոնին ներկայել յաջորդ տարւոյ ելեւմտացոյցը: 4. Կեդրոնին ներկայել ամէն կարգի հասոյթներուն ու ծախքերուն, կալուածոց ու սեփականութեանց ցուցակները, եւ պարտատէրներու ու պարտապաններու ցանկերը: 5. Նորէն կազմել վանքին վարիչ մարմինը: 6. Եկեղեցական եւ աշխարհական երկու պատուիրակ յղել Երուսաղէմ այդ ամէնը գործադրել տալու: 7. Նոր ընտրելի տնօրէնէն պահանջել նորստացիկ կալուածոց մասին տեսութիւններ ճարտարապետական գնահատումներով: Եւ վերջապէս 8. բանաձեւը պատասխանատու կը գտնէ գլխաւորաբար զՂեւոնդ վարդապետ Մաքսուտեան իրաց անկերպարան վիճակին, շփոթ կացութեան եւ անգոհացուցիչ արդեանց ( ՏՂԿ. Բ. 5): Այդ բանաձեւը դարձեալ իրերը քննութենէ առաջուան վիճակին կը դարձնէր, սակայն երկամեայ միջոցի մը անօգուտ կորուստէն ետքը: Նոր պատուիրակութիւն յղելու պէտքը կը ծագէր այն խոստովանութենէն զոր մասնախումբի անդամներ եւ Երուսաղէմի հին ու նոր տեսուչներ կը յայտնէին, թէ կեդրոնին մէջ չեն գտնուիր պահանջուած ցուցակները ու հաշուետոմարները, տեղեկութիւններն ու վաւերաթուղթերը, սակայն մասնախումբին պարտքն էր որ կանուխէն այդ պակասը զգացնէր ու վարչութիւնն ալ պատշաճը տնօրինէր, եւ ինքն ալ Մաքսուտեանի անհիմն պաշտպանութեամբ ժամավաճառ չըլլար: Փետրուար 19-ի տեղեկագիրը ամբողջապէս հրատարակուեցաւ (07. ԱՐԼ. 6434-6439), եւ հանրութեան ըմբռնումն ալ խստիւ քննադատեց անոր պարունակութիւնը եւ աննպատակ ջանքը (07. ԱՐԼ. 6438): Ընդունուած բանաձեւը ստորագրած էին կրօնականէն Գրիգորիս Յովհաննէսեան եւ Վահրամ Մանկունի եպիսկոպոսները, առաջինը իբր հիւանդ ատենապետ Մեսրոպ Սուքիասեան եպիսկոպոսը փոխանակող եւ երկրորդը իբր դերատենապետ. իսկ քաղաքականէն ստորագրած էին Գաբրիէլ Նորատունկեան ատենապետ եւ Տիրան Աշնան դերատենապետ (07. ԱՐԼ. 6439), իսկ վարչական գումարման ներկայ էին եղած իննական անդամներ երկու ժողովներէն: Անցողակի ակնարկենք թէ նախորդ 1906 յուլիսին նորէն կազմուած էին վարչական ժողովները ինչպէս պիտի պատմենք, երբոր Երուսաղէմի խնդիրը սպառելով Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանի ներքին գործերուն դառնանք, բայց տակաւին շարունակենք Երուսաղէմի խնդիրին ընթացքը, կապակցութիւնները չկորսնցնելու համար:

3064. ԵՐՈՒՍԱՂԷՄԻ ԳՈՐԾԵՐ

Շատոնց էր որ Երուսաղէմի միաբանական կեանքը իր կանոնական ընթացքը կորուսեր էր, եւ կուսակցական ներհակընդդէմ պայքարին մէջ, եւ կեդրոնի որոշողութեան տարապայման յապաղելուն պատճառով զայն վերանորոգել դիւրին չէր, ուստի պատրիարքական բարձր իշխանութեամբ եւ առժամեայ կարգադրութիւններով կը հոգացուէին աթոռական վարչութիւնը եւ վանական մատակարարութիւնը, առժամեայ տնօրէն, առժամեայ լուսարարապետ, առժամեայ պաշտօնէութիւններ: Միաբանական ժողով չէր գումարուած 1903 յունիս 10-ի Ազարեանի ընտրութեան ժողովէն ի վեր, եւ յաջորդը գումարուեցաւ 1907 փետրուար 25-ին, Եալովայի ագարակին իբր անտէրունչ ( մահլիւլ ) նկատուելուն եւ պետական գրաւման վտանգին առջեւն առնելու համար (07. ՄԻԱ. 529): Թերեւս նախաքննիչ մասնախումբին այն օրեր իր գործը աւարտած ըլլալուն պարզ լուրը լաւ մեկնուած եւ հաշուեպահանջներուն նոր քաջալերութիւն տուած էր, ինչպէս կը հետեւին խումբին խիզախներէն Տէրտէրեանի ատենապետ (07. ՄԻԱ. 530) եւ Նշանեանի դերատենապետ ընտրուելէն (07. ՄԻԱ. 2), եւ հաշուեխոյսներու դիտմամբ նիստէն բացակայելէն (07. ՄԻԱ. 535): Այս ժողովէն քիչ ետքն էր որ մարտ 14-ի որոշմամբ կեդրոնը եւս քանզեւս զօրացուցած էր հաշուեպահանջները, ուստի մարտ 18-ին նոր միաբանական ժողով գումարուեցաւ կանոնական ընտրութեամբ տնօրէն ժողով հաստատելու, բայց յարմարագոյն դատուեցաւ մերձաւոր ելեւմտական տարեգլուխին յետաձգել, որ առժամեայն իր համարատուութիւնն ալ կարենայ կատարել (07. ՄԻԱ. 11): Այս միջոցին Գայըգճեան ալ Կ. Պոլսոյ պաշտօնը լրացուցած ըլլալով, մարտ 31-ին անտի մեկնած եւ ապրիլ 10-ին Երուսաղէմ դառնալով ձեռք առած էր ելեւմտից տեսչութիւնը, զոր իր բացակայութեան փոխադարձաբար վարած էր Ոսկերիչեան Մովսէս վարդապետը: Գայըգճեան ընդարձակ տեղեկութիւններ եւ պատճէններ բերած էր վարչական բանաձեւին եւ որոշումին մասին, եւ Յարութիւն պատրիարք ալ յատուկ շնորհակալութեան գիր ուղղած էր կեդրոնին (07. ԲԻԶ. 3216): Մինչեւ որ առժամեայ տնօրէնը իր համարատուութիւնը պատրաստէր, մայիս 2-ին դարձեալ ընդհանուր ժողով գումարուեցաւ, որուն մէջ հաշուեխոյսներէ 10 ստորագրութեամբ գրութիւն մը ներկայացուեցաւ, որ մտադրութեան արժանի չհամարուեցաւ (07. ՄԻԱ. 13-15), յետոյ կանոնագիրի վերաքննութեան մասնաժողով մը ընտրուեցաւ եօթն անձանց անդամակցութեամբ, որ եղան, Գայըգճեան, Պետրոս Սարաճեան, Վահան Քէշիշեան եւ Յարութիւն Պարոնեան վարդապետներ եւ Եօթնեղբայրեան սարկաւագ (07. ՄԻԱ. 19), վերջին երկուքը միայն հաշուեխոյսներու խումբէն: Նախագահ պատրիարքը առաջարկած էր լուսարարապետի ընտրութիւն կատարել, եւ ընտրելի լուսարարապետին ինչ իրաւամբ եւ ինչ պարտաւորութեամբ պաշտօնավարելուն մասին խորհրդակցութիւններէ, եւ գանձատան բանալին չորս անդամէ բաղկացեալ յանձնաժողով մը պահելու մասին որոշում տրուելէն ետքը, առաջին քուէարկութեամբ եւ 36 քուէարկուներու 20 քուէով լուսարարապետ ընտրուեցաւ Դաւիթ վարդապետ Տէրտէրեան. մերձաւորագոյնն էր Սամուէլ վարդապետ Կիրակոսեան միայն 4 քուէով, եւ 6 սպիտակ քուէներ ելան: Տէրտէրեան ատենապետ գտնուելուն` փոխատենապետ Նշանեան հռչակեց ընտրութիւնը (07. ՄԻԱ. 30), եւ Տէրտէրեան դարձեալ ատենապետութեան անցաւ ժողովը շարունակելու: Յարութիւն պատրիարք առանձին գրութեամբ կ՚առաջարկէր ժողովին թէ Գէորգ եպիսկոպոս Երէցեանը փոխանորդութեան պաշտօնէն դադրեցուցած է (§ 3059), եւ թէ հետեւորդ պատճառներով հարկ կը տեսնէ զինքն միաբանութենէ ալ արտաքսել: Պաշտօնանկութեան պատճառ ցուցուած էին, թէ Ղեւոնդ վարդապետի թեւ թիկունք ըլլալով կը պաշտպանէր անոր ապօրէն ուղղութիւնը ի մասին հաշուետուութեան, թէ այդ նպատակով սուրբ աթոռոյս դարաւոր եւ բազմամեայ հաւատարմութիւնն կասկածի տակ ձգելու ամէն միջոց անխտիր կը գործածէր (07. ՄԻԱ. 32), բայց յայտնի ըսուած չէր կայսեր դէմ մահափորձին պարագայն լռելը: Իսկ խորհրդակցութեան մէջ իր պաշտպաններն ալ կ՚ընդունէին, թէ իրաւ է որ Գէորգ եպիսկոպոս Եալովայի ագարակին խնդիրը յուզուելուն պատճառ եղած է (07. ՄԻԱ. 34): Իսկ արտաքսման մասին պատճառ ցուցուած էր վանք դառնալու համար կրկին ու կրկին տրուած հրամանին անսաստելը, եւ քիչ առաջ յունուար 12-ի վախճանած Մարկոսեան Մամբրէ եպիսկոպոսին քովէն ելած, միաբանական ուխտին մէջ կիրքեր արծարծելու եւ անհամաձայնութիւնը տեւական ընելու հոգւով գրուած նամակները (07. ՄԻԱ. 33): Այս խնդիրն ալ թերուդէմ վիճաբանութիւններէ ետքը 14-ի դէմ 18 քուէով ընդունուեցաւ եւ հաստատուեցաւ պատրիարքին առաջարկը, եւ Գէորգ եպիսկոպոս Երէցեան միաբանութենէ արտաքսեալ հռչակուեցաւ (07. ՄԻԱ. 37): Այս տեղ աւելցնենք որ Երէցեանի փոխանորդութենէ հանուելուն վրայ, Խապայեան իր ընկերակիցին մխիթարութեան համար Խրիմեանի միջնորդած էր արքութեան պատիւ շնորհել, միասին խառնելով իր օծակցին Մարկոսեանի անունն ալ: Խրիմեան չէր ուզած միջնորդութիւնը մերժել. սակայն երկու կոնդակները առանց նամակի ուղղակի Օրմանեանի էր յղած, անշուշտ վերապահեալ դիտումով մը, զի Օրմանեանի դերը թղթատարի պաշտօնը չէր կրնար ենթադրուիլ: Մարկոսեան մեռած էր կոնդակներուն հասած ատենը, բայց երկուքն ալ Երուսաղէմի միաբաններն էին եւ Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան հետ կապ չունէին, ուստի Օրմանեան ըստ օրինի երկու կոնդակները ուղղակի Երուսաղէմի պատրիարքին յղեց իբր իրենց պետին, իսկ Վեհապետեան Երէցեանի իրեն դէմ ցուցած ընթացքը գիտնալով, անոր անունին եղող կոնդակը յատուկ նամակով մը ետ կը դարձնէ (07. ՄԻԱ. 37): Օրմանեանի ընթացքը խառն ժողովին կողմէն հաւանութիւն ստացած էր:

3065. ՏԷՐՏԷՐԵԱՆ ԵՒ ԵՐԷՑԵԱՆ

Մայիս 2-ի Ս. Յակոբեանց միաբանական ժողովը երկու կարեւոր որոշումներ կու տար, իր միաբաններէն մին բարձրացնելով, եւ միւսը տապալելով, որոնք չենք կրնար առանց խորհրդածութեան անցունել: Երկուքին մէջն ալ հաշուեպահանջ ուղղութեան յաղթանակն էր որ կը նշմարուէր քուէից առաւելութեամբ, մանաւանդ բարձրացողին տրուած քուէներուն ակնյայտնի համեմատութեամբը, 20-էն ետքը եկողին 4-էն աւելի քուէ ստանալ չկարենալով, որ հաշուեխոյսներուն շուարած ըլլալուն նշանն էր: Քանիցս կրկնած ենք եւ անգամ մըն ալ յիշելու պէտք չենք զգար, թէ ի՜նչ բարձրութեան մէջ պահուած է Երուսաղէմի մէջ լուսարարապետութեան կամ փակակալութեան պաշտօնը, ոչ միայն պատրիարքէ ետքը առաջին տեղը գրաւելով միաբանութեան մէջ, այլեւ չափով մը հակակշռելով պատրիարքական իշխանութիւնը: Այս դիրքին եւ այս ըմբռնման հետեւանք էր որ միշտ միաբանութեան երիցագոյն եւ հինաւուրց դէմքերուն պահուած էր այդ պաշտօնը, իսկ Տէրտէրեան այս պաշտօնին կ՚ընտրուէր. հազիւ 35 տարեկան եւ ձեռնադրութեան իննամեայն իսկ չլրացուցած: Ստոյգ է որ հաշուեպահանջներուն յաղթանակն էր որ կը հռչակուէր, որոնք եւս քանզեւս զօրացած էին ատենապետաց բանաձեւով եւ վարչական որոշումով, եւ պատուիրակութեան ընտրուած անձերուն անուններով. եւ Տէրտէրեան ալ հաշուեպահանջներուն յառաջադէմներէն էր. սակայն երիցագոյններ չէին պակսեր յաղթանակը հռչակելու, եւ եթէ Տէրտէրեան կը նախադասուէր, անձնական արժանիքի ալ մաս մը պէտք է ճանչնալ այդ ընտրութեան մէջ: Իրօք ալ ճանչցուած էր նա միտքով ուշիմ, աշխատութեամբ անխոնջ եւ կենցաղով զգաստ, առաւելութիւններ որոնք առաւել եւս փայլած կ՚ըլլային եթէ կանոնաւոր դաստիարակութեամբ եւ ծրագրական ուսմամբ մշակուած ըլլային: Իսկ նա այս թերին ալ անիմանալի կը դարձնէր ինքնաշխատ ջանքով եւ մանաւանդ հետապնդող փափաքով: Յատկապէս նորստացիկ պաշտօնին կապուած ձիրքերն էին որ զինքն յարմարագոյն ընտրելի կը մատնանշէին, եկեղեցւոյ սիրահար, պաշտամանց վարժ, ծէսերու հմուտ, պահպանութեանց նախանձայոյզ, հսկողութեանց անթերի, եւ սաղիմական իրաւանց եւ սովորութեան մասնագէտ, իրեն համար չափուած եւ ձեւուած պաշտօն մըն էր իրեն յանձնուած լուսարարապետութիւնը: Նոյն օր մայիս 2-ին ժողովին փակուելէն ետքը պատրիարքը համախումբ միաբանութեամբ Ս. Յակոբայ տաճարը իջնալով, Ս. Գլխադիրի սեղանին առջեւ կը կատարուէր Տէրտէրեանի պաշտօնի մտնելուն, ուխտը արտասանելուն, եւ գանձատան բանալւոյն տիրանալուն սովորական արարողութիւնը: Միեւնոյն օրը որ Տէրտէրի մը զաւակը կը բարձրանար` Երէցի մը որդին կ՚իյնայ, որ իրեն համար թէ ոչ Կ. Պոլսոյ գոնէ Երուսաղէմի աթոռը վստահօրէն կը պատրաստէր, եւ ունեցած դիրքովը կրնար ալ ինքն իրեն խոստանալ: Ի՜նչ ալ ըլլան Երէցեանի արժանիքները, իրական թէ երեւութական, ինչչափ ալ ըլլան անոր վրայօք քննադատութիւնները, հնար չէ ուրանալ թէ երկու աթոռներուն վրայ ալ կրնար պատուով բազմիլ եւ յաջողութեամբ գործել, արդէն բազմածներէն կամ բազմողներէն շատերուն վրայ առաւելութեամբ ալ Կիլիկիոյ կաթողիկոսական օրինական ընտրութիւնը անհիմն ցոյց մը չէր (§ 3018): Այլ ինչպէս այդ ընտրութենէն իր կամքովը հեռացաւ, միւսներէն ալ իր ընթացքովը զրկուեցաւ: Չենք գիտեր որոշակի ո'ր թերութեան վերագրել իր տարաբախտ ապագայն, եւ չենք ալ ուզեր ոլորապտոյտ խնդիրներու մէջ թափառիլ, այլ պարզապէս հաշուետուութեան խնդիրին մէջ ամփոփուելով, անիմանալի կը դառնայ թէ ի'նչպէս Երէցեան կրցաւ Մաքսուտեանի հաշուեխուսութեան պաշտպան կանգնիլ, տարրական օրինականութեան պահանջը ուրանալ, եւ ինչ որ ապօրէն դատի մը պաշտպան կանգնողին համար բնական էր ամէն տեսակ ստորին միջոցները, սուտն ու կեղծիքը, քսութիւնն ու բամբասանքը, կամաւոր խեղաթիւրումը ու գիտակից մատնութիւնն իսկ գործածելու զիջանիլ: Պիտի չդժուարանայինք այդ ուղղութիւնը տեսնել հաշուեխոյսներու ընդհանրութեան վրայ, մի մասն ալ մանր օգուտներու ակնկալութեամբ զօրաւոր ելեւմտապետին հետեւող ու պաշտպան դարձած, այլ Երէցեանէ կը սպասուէր որ ուղիղ ճամբան ցուցնէր իր պաշտպանեալին, օրինականութեան յորդորէր եւ օրինապահութեան առաջնորդէր: Ինքն Մաքսուտեան գոնէ նիւթական շահ մը կը քաղէր իր ընթացքէն, զի դրամական լաւ կարողութեան տիրացած էր, եւ տիրանալուն գաղտնիքը հրապարակել կը զգուշանար. այլ Երէցեան եւ ոչ իսկ Մաքսուտեանի շահէն արժանաւոր շահաբաժին մը քաղած էր, որ գոնէ անով փոխարինուած ըլլար: Եղբայրական սիրոյ եւ ընկերական համերաշխութեան նուիրական զգացումն ալ չի կրնար Երէցեանը արդարացնել. զի ճշմարիտ սէրը չի կրնար հանդուրժել որ մեղապարտութիւն քաջալերուի, անիրաւութիւն հովանաւորուի, եւ օրինականութիւն անարգուի, եւ նիւթական օգուտին համար բարոյական օգուտը զոհուի: Բարոյից թեթեւութենէն, երեւութական գոհացումէն, արտաքնայարդար ընթացքէն, հաճոյից զակատումէն ուրիշ շարժառիթ չենք գտներ Երէցեանի անորակելի գործունէութեան մէջ, որոնց զոհ տուաւ իր ունեցած ձիրքերն ալ, նոյն իսկ կեանքն ալ տարաժամ մահուամբ. զի այդ միջադէպներէն իբր հինգ տարի անշուք եւ աննշանակ կեանքէ մը ետքը կը վախճանէր 1912 նոյեմբեր 11-ին տակաւին 58 տարեկան: Երուսաղէմական խնդիրին ձախողուածէն ետքն ալ ինքզինք նորէն բարձրացնելու դուռը շուտով բացուեցաւ իր առջեւ` Կարնոյ առաջնորդական ընտրութեամբ (07. ԲԻԶ. 3313), բայց կարծես թէ լուրջ արդիւնաւորութեան հանդէպ միանգամ ընդմիշտ հրաժեշտ տուած էր որ զայն ալ մերժեց, հակառակ վիճակին թախանձանքին եւ ճշմարիտ բարեկամներու յորդորներուն: Բայց մենք դառնանք Երուսաղէմի գործերուն:

3066. ԿԱՐԳԱԴՐՈՒԹԵԱՆՑ ՋԱՆՔԵՐ

Կանոնական պայմաններով կազմուելիք տնօրէն ժողովոյ ընտրութիւնը յետաձգուած էր Երուսաղէմի ելեւմտական ամսավերջին. բայց բնական էր որ ապրիլ 30-էն ետքը միջոց մը պիտի անցնէր մինչեւ հաշիւները ամփոփուէին. ուստի հազիւ յունիս 21-ին ներկայացած ժողովին (07. ՄԻԱ. 41) եւ ժողովը նոր ընտրութեան մասին գաղափար ունենալ, եւ առ այս նախաքննիչ յանձնաժողով մը կազմեց հինգ անդամէ բաղկացած (07. ՄԻԱ. 46), եւ նոր ընտրութիւնը յետաձգեց մինչեւ քննութեան յատենի ժողովոյն վերջանալը, եւ առժամեային յանձնեց պաշտօնը շարունակել (07. ՄԻԱ. 47): Նախաքննիչ յանձնաժողովին վրայօք խորհրդածութիւնները երկու ընդարձակ նիստեր գրաւեցին. յուլիս 13 եւ 14 օրերը. ամէն կէտեր վիճաբանութեան ենթարկուեցան, թէ վարչական եւ թէ մատակարարական ճիւղէն (07. ՄԻԱ. 50-120), մինչեւ իսկ վիճաբանութեան նիւթ եղաւ թէ առժամեայն պատրիարքէ անուանուելով եւ անոր օգնական նկատուելով, միաբանական ժողովին համարատու կրնա՞յ ըլլալ, կամ եթէ անոր գործերը քննութեան ենթարկուին, պատրիարքը քննութեան ենթարկել չը՞լլար արդեօք: Այս կարգին Չիլինկիրեանի տրուած եպիսկոպոսական վկայագիրին վրայ ալ խօսուեցաւ եւ ժողովով հաստատուեցաւ (07. ՄԻԱ. 62): Իսկ տեղեկագիրին ամբողջութիւնը ընդունուեցաւ յուլիս 15-ի նիստին սկիզբը (07. ՄԻԱ. 122), եւ նոյն նիստին առաջիկայ տարւոյ ելեւմտացոյցն ալ հաստատուեցաւ, զոր ելեւմտապետ Գայըգճեան կազմած եւ առժամեայ տնօրէնը իւրացուցած եւ նախաքննիչը նախաքննած էր: Ամէն մի տող յատուկ հաւանութեան ենթարկուելէ ետքը, ժողովը միաձայնութեամբ վաւերացուց ելեւմտացոյցը եւ որոշեց անոր գործադրութիւնը ճշդութեամբ (07. ՄԻԱ. 138), եւ ըստ այնմ բոլոր պաշտօնէից հաղորդուեցաւ իբրեւ ծախուց կանոն (07. ԲԻԶ. 3276): Տնտեսական խորհուրդ մը կազմելու առաջարկ եղաւ, եւ որոշումն ու ընտրութիւնը տնօրէնին թողուեցաւ (07. ՄԻԱ. 140), եւ վերջապէս նոր տնօրէն ժողովականներ ընտրուեցան, չորսը առաջին քուէարկութեամբ, Մեսրոպ Նշանեան, Հմայեակ Երէցեան, Գրիգորիս Պօյաճեան եւ Վահան Քէշիշեան. իսկ երկու համեմատականներուն համար եօթը անգամ քուէարկութիւն կրկնուեցաւ, եւ ընտրուեցան Սարգիս Աճէմեան եւ Մովսէս Ոսկերիչեան (07. ՄԻԱ. 143): Կեդրոնական վարչութեան խորհրդակցութեանց եւ կարգադրութեանց մէջ Երուսաղէմի կացութեան մասին աննպաստ ակնարկներ շատ էին կրկնուած, որ հաւասարապէս պիտի ազդէր հաշուեպահանջներուն եւ հաշուեխոյսներուն վրայ, ուստի ընդհանուր էին ներքին կարգադրութեանց եւ կանոնաւորութեանց ձեւերը նորոգելու եւ ամենայն ինչ օրինական ճամբու վրայ ցուցնելու իղձերը: Երկու կողմերն ալ անշուշտ իրենց ուղղութենէն չէին հրաժարեր. բայց հաշուեպահանջներ իրենց կողմը պաշտպանուած եւ զօրացած կը զգային. ուստի վստահութեամբ կը յառաջէին, հաշուեխոյսներն ալ, հակառակ մասնակի շեղումներու, ընդհանուր ուղղութեամբ համակերպելու կը պարտաւորուէին: Ամենուն աչքերը դէպի Կ. Պոլիս սեւեռուած էին եւ պատուիրակներուն գալուն կը սպասէին, այս պատճառով համարատուութեան տեղեկագիրն ալ Կ. Պոլիս յղել զանց կ՚ընէին, յարմարագոյն նկատելով պատուիրակներուն յանձնել:

3067. ԵՐՐՈՐԴ ՊԱՏՈՒԻՐԱԿՈՒԹԻՒՆ

Մարտ 14-ի ժողովն որոշած էր մին եկեղեցական եւ միւսը աշխարհական երկու պատուիրակներ յղել, որոնք պէտք էր ազդեցիկ եւ դիրքի տէր եւ գործին հմուտ անձեր ըլլային, ուստի նախադասուեցաւ վարչական շրջանակէն առնել ընտրելիները: Եկեղեցական պատուիրակութիւնը առաջարկուեցաւ կրօնական ժողովոյ դերատենապետ եւ ատենապետի հիւանդութեան պատճառով առժամեայ ատենապետութիւնը վարող Վահրամ Մանկունի եպիսկոպոսի, որ վերջապէս հաճեցաւ համակերպիլ, եւ պատրիարքն ալ հաւանեցաւ պատրիարքարանի գործակատարին առժամեայ բացակայութեան, եւ այսպէս ապրիլ 4-ի նիստին մէջ Վահրամ Մանկունի եպիսկոպոս եւ Արիս Ֆէսճեան գործակատար պատուիրակ անուանուեցան (07. ԲԻԶ. 3198): Երէցեան եւ Մաքսուտեան գոհ չմնացին այդ անուանումներէ, եւ նորէն ձեռք առին անուն աղարտելու եւ կասկած յարուցանելու զէնքը, գլխաւորապէս Մանկունիի վրայ ծանրանալով, որով Օրմանեանի հարկ եղաւ քիչ մը աւելի յոգնիլ պետական արտօնութիւնը ստանալու, զոր վերջապէս յաջողեցաւ ստանալ յունիս 27-ին (07. ԲԻԶ. 3266), անուանումէն երկուքուկէս ամիս ետքը: Քիչ օր ետքը տեղի ունեցաւ յուլիս 16-ին, կրօնականի ատենապետ Սուքիասեան Մեսրոպ եպիսկոպոսի վախճանը, եւ Մանկունի թէ այդ պարագան, թէ իր մարմնական տկարութիւնը, եւ թէ Պաղեստինի ամառնային տօթը նկատի առնելով, ուղեւորութիւնը օգոստոսի վերջին յետաձգեց (07. ԲԻԶ. 3268), որով դարձեալ ժամանակ մը յապաղեցաւ պատուիրակներուն մեկնիլը: Վերջապէս սեպտեմբեր 2-ին հրաժեշտ առաւ Մանկունի Օրթաքէօյի թաղէն, ուր կը մնար իբր քարոզիչ 1885-ին Էջմիածինէ դառնալէն ի վեր, 4-ին ալ հրաժեշտ առաւ խառն ժողովէն, եւ 7-ին Ֆէսճեանի հետ ուղեւորեցան բոլոր պէտք եղած գրութիւններով զօրացած (07. ԲԻԶ. 3328). պետական արտօնագիրը արդէն պատրաստ էր. Օրմանեան յատուկ կոնդակ մը ուղղեց միաբանութեան սեպտեմբեր 4 թուականով, պաշտօնական տեղեկութիւններով (07. ՄԻԱ. 147-150) յատուկ նամակ ալ գրեց Յարութիւն պատրիարքին, գրաւոր հրահանգ ալ յանձնեց վարչական որոշմանց համեմատ, Յունաց Յովակիմ պատրիարքն ալ յանձնարարական տուաւ Երուսաղէմի Դամիանոս պատրիարքին ուղղուած: Պատուիրակներ Երուսաղէմ մտան սեպտեմբեր 13-ին (07. ԲԻԶ. 2334), եւ ընդունուեցան եկեղեցական արարողութեամբ, մեծ ոգեւորութեամբ եւ մեծագոյն ակնկալութեամբ: Իրենք կը սպասէին աթոռն ու վանքը անկերպարան վիճակի մէջ տեսնել Կ. Պոլսոյ մէջ տարածուած լուրերուն համեմատ (07. ԲԻԶ. 3331), բայց լաւ տպաւորութիւն ունեցան` ժողովներ եւ գործեր կանոնական ձեւերու վերածուած տեսնելով: Մէկ քանի անգամներ պատրիարքի եւ լուսարարապետի եւ ժողովականաց եւ պաշտօնակալաց հետ մասնաւոր տեսակցութիւններէ ետքը, միաբանական ժողովին ներկայացան սեպտեմբեր 19-ին, եւ պատրիարքական կոնդակի ընթերցմամբ պաշտօննին պաշտօնապէս բացին եւ գործերու ձեռնարկեցին: Ատենապետութիւնը կը վարէր Նշանեան, որ թէպէտ տնօրէնի անդամակցելով դադարած կը համարուէր, սակայն յուլիս 15-էն ետքը նոր գումարում չէր եղած, եւ այս գումարումը ընտրութեամբ սկսիլ յարմար չդատուեցաւ: Պատուիրակութեան առաջին առաջարկն եղաւ կացութիւնը ճշդելու համար երեք մասնաժողովներ կազմել, որոնք պատուիրակներու հետ աշխատին եւ տեղեկութիւններ քաղեն եւ վաւերական եզրակացութեանց յանգին: Երեք մասնաժողովներ պիտի զբաղէին, գանձարանով, հաշիւներով եւ կալուածներով, եւ իւրաքանչիւրին գործերը մանրամասնօրէն ծրագրուած էին: Առաջին մասնաժողովը արդէն կազմուած էր լուսարարապետի գլխաւորութեամբ, եւ Հմայեակ Երէցեան, Յարութիւն Պարոնեան, Սարգիս Աճէմեան եւ Պետրոս Սարաճեան վարդապետներու անդամակցութեամբ: Երկրորդին համար առաջարկուեցան Եղիա Յովհաննէսեան, Գրիգորիս Պօյաճեան, Մովսէս Ոսկերիչեան եւ Մեսրոպ Նշանեան, եւ երրորդին համար Գարեգին Սաքայեան, Մատթէոս Գայըգճեան, Սիմէոն Թելեան եւ Սմբատ Գազազեան, եւ անհակառակ ընդունուեցան (07. ՄԻԱ. 153-155): Հաշուեխոյսներու կողմէ խնդիր յարուցուեցաւ Մաքսուտեանի ներկայութիւնը անհրաժեշտ ցուցնելով, անշուշտ իրենց կողմէն ոյժ աւելցնելու նպատակով, բայց պատուիրակները խնդիրը փակեցին յայտարարելով որ նպատակը տեղեկաբերութիւն է եւ ոչ որոշում, եւ թէ հարկ եղած ատեն կոչելը իրենց պաշտօնին կը պատկանի (07. ՄԻԱ. 156-157):

3068. ՀԱՇԻՒՆԵՐՈՒ ՔՆՆՈՒԹԻՒՆ

Հաշուոց եւ կալուածոց մասնաժողովները անմիջապէս գործի ձեռնարկեցին եւ սեպտեմբեր 21-ին եւ 24-ին խառն նիստեր գումարելով նախընթաց հաշուեցոյցերը աչքէ անցուցին, եւ որոշեցին անոնց տեղեկագիրը ընդհանուր ժողովին ներկայել ( ՏՂԿ. Դ. 1) եւ ըստ այսմ սեպտեմբեր 28-ի եւ 29-ի միաբանական նիստերուն մէջ պատուիրակաց ներկայութեամբ նկատի առնուեցաւ յուլիս 13 եւ 14 եւ 15 նիստերու որոշմանց համեմատ կեդրոնին ղրկուելիք տեղեկագիրը (07. ՄԻԱ. 170-181), եւ ոմանց խծբծանքներէ վերջ ամբողջովին հաստատուելով նախագահ պատրիարքին յանձնուեցաւ Կ. Պոլիս յղել (07. ՄԻԱ. 182): Միւս կողմէ մասնաժողովները իրենց գործը կը շարունակէին, եւ զարմացմամբ տեսնուեցաւ որ Եղիա վարդապետ Յովհաննէսեան իր ժողովական չեղած օրուան արձանագրութիւնները իբր ատենադպիր ստորագրած է, որ Ղեւոնդ վարդապետ Մաքսուտեան իբր ատենապետ վաւերացուցած է իր իբր տեսուչ ներկայած հաշիւները, որ երկուքուկէս տարուան տնօրէնի ատենագրութիւններ ստորագրուած չեն, եւ սեւագրութիւններն ալ Մաքսուտեանի ձեռքով անյայտացած են, որոնք գործոց ապօրէն վիճակ մը կը ցուցնէին, եւ ատենապետ Մաքսուտեանը պատասխանատու կը թողուին ( ՏՂԿ. Դ. 2-4): Իսկ ընդհանուր ժողովոյ վերոյիշեալ սեպտեմբեր 28 եւ 29-ի նիստերէն ետքը մասնաժողովները հոկտեմբեր 2-էն սկսելով ընդարձակ գործառնութեան մը ձեռնարկեցին 1893-է 1907, տասնուչորս տարիներու հաշիւները պարզելու բաղդատական կշիռով եւ մանրամասն պրպտումներով: Այս տասնուչորս տարիներէն վերջին երկուքը վերեւ յիշուած եւ հաստատուած տեղեկագիրին պարունակածներն էին, իսկ առաջին 12-ին, 1893-1905 տարիներու մասին զբաղած էր կեդրոնի հաշուեքննիչ մասնախումբը, միաբանական ժողովէ չանցած ցուցակներու վրայ: Պատուիրակներ ուզեցին որ այս 12 տարիներու հաշուեցոյցերը եւս ընդհանուր ժողովէն անցած ըլլան, ինչպէս վարչութեան մարտ 14-ի որոշման մէջ նշանակուած էր (§ 3063), եւ այս նպատակով հոկտեմբեր 22-ին միաբանական ժողով գումարուեցաւ, բայց միաբանութիւնը առանց քննութեան ոչ հաստատել եւ ոչ տեսնել ուզեց, եւ նոյն օր եւ յաջորդ հոկտեմբեր 23 օրը բաւական վիճաբանութիւններէ ետքը, վերջապէս Սարաճեանի առաջարկութեամբ (07. ՄԻԱ. 194) լոկ ձեւակերպութիւն մը կատարած ըլլալու պայմանով խնդիրը փակուեցաւ, սպասելով որ պատուիրակներ եւ մասնաժողովներ իրենց սկսած քննութեանց տեղեկագիրը ներկայացնեն եւ որոշում տրուի (07. ՄԻԱ. 183-197): Պատուիրակներ եւ մասնաժողովներ տաժանելի եւ քրտնաջան աշխատութեան մը ենթարկուեցան 12 տարիներու մանրակրկիտ քննութիւնը կատարելու եւ ճշդելու, մանաւանդ, ինչպէս Մանկունի յատենի ժողովոյ վկայեց, տեսան որ կարեւոր եւ ընդարձակ արձանագրութիւնք կը պակսին, եւ ոչ տեղեկագիր կայ, եւ ժամանակին Ղեւոնդ հայր սուրբը խորհեր է ընդհանուր տեղեկագիր մը պատրաստել, սակայն ինքն ալ չէ կարողացեր, եւ խիստ թերի տետրակներ թողուցեր է (07. ՄԻԱ. 196): Աշխատութիւնը հանապազօրեայ եղաւ հոկտեմբեր 2-էն մինչեւ նոյեմբեր 23, եւ պատրաստուած մասերը հետզհետէ հաստատելու համար երկու մասնաժողովներ քանիցս խառն նիստեր ունեցան, եւ վերջապէս նոյեմբեր 23-ին ամբողջը վաւերացաւ եւ ստորագրուեցաւ ( ՏՂԿ. Դ. 6-11): Հաշուեքննութեան հիմը պէտք էր կազմէին ելեւմտացոյցերը իբր բաղդատութեան կանոն, որոնք սակայն բնաւ տեղի ունեցած չէին, եւ այս պատճառաւ վերջին անգամ 1907-8 տարւոյն համար պատրաստուածը, իբրեւ չափ գործածեցին, քանի որ այս եւ նախընթաց տարիներու ելեւմտից վիճակին վրայ զգալի տարբերութիւններ տեղի ունեցած չեն ( ՏՂԿ. Դ. 13): Երկոտասնամեայ հաշիւներուն համբերատար քաղուածը եւ խղճամիտ բաղդատութիւնը տեղեկագիրին մեծ մասը կը կազմէ ( ՏՂԿ. Դ. 12-120), չորս վիճակացոյց տախտակներ ալ աւելցնելով ( ՏՂԿ. Դ. 121-130), որոնց մենք պէտք չենք տեսներ հետեւիլ բաւական սեպելով յիշել տեղեկագիրին եզրակացութիւնը, որ եթէ միեւնոյն անձի վրայ կեդրոնացած ժողովականութիւնը եւ տեսչութիւնը գործոց կացութիւնը չխանգարէր, եւ հսկողութեան հակակշիռի դրութիւնը տիրած ըլլար, տարեկան միջին հաշուով 2000 լիրայի բացը չէր գոյանար ( ՏՂԿ. Դ. 132): Բայց ասկէ ալ աւելի երեւան բերին կատարուած բաղդատութիւնները: Հաշուական տոմարներու մէջ վաճառումներ եւ գնումներ կը տեսնուէին, որ տնօրէնի արձանագրութեանց մէջ յիշատակութիւն չունէին, ընտիր կալուածներ կը վաճառուէին եւ անպիտան գնումներ իբր փոխանակութիւն կը ցուցուէին, սնտուկի մէջ պատրաստ գումարներ գտնուած ատեն փոխառութիւններ կը կնքուէին, նշանաւոր գումարներ առձեռն ծախքեր անունով կը նշանակուէին, միեւնոյն ծախքը զանազան գլուխներու ներքեւ կրկին անգամ կը գրուէին, որոնցմէ բաւական թուով տեղով եւ գումարով յառաջ կը բերէ տեղեկագիրին դիտողութեանց գլուխը ( ՏՂԿ. Դ. 133-136), լռին անցնելով այդ զեղծումներուն շարժառիթը, որ ամենուն ծանօթ էր, այսինքն է պատրաստ գումարներ տրամադրել ելեւմտապետին ձեռքը, դիւրացնելու համար իւրացուցման եւ անձնական շահի կերպերը, օգուտը իրեն սեփականելով եւ ծանրութիւնը վանքին բեռցնելով: Գաղտնիք մը չէր Մաքսուտեանի հողային գնմանց եւ վաճառմանց շահավաճառով զբաղիլը, գումարներու տոկոսները վանքին եւ փոխանցմանց օգուտը իրեն, օգուտ չբերող գնումները վանքին, ձեռքէ ձեռք արդիւնաւորողներ իրեն անցունելով: Այդ դարձուածները ծածուկ պահելու նպատակն էր, հաշուետուութենէ խուսափելու յամառութիւնը մէկ կողմէն, եւ միւս կողմէն ելեւմտապետութիւնը, կալուածապետութիւնը եւ շինուածապետութիւնը իր ձեռքին մէջ ամփոփելու գաղտնիքը, պակաս կազմածով տնօրէն պահելը եւ երդուեալ բարեկամներով եւ միամիտ ընկերներով շրջապատուիլը, եւ այս ամէն միջոցներով կողմնակիցներ շահիլը:

3069. ԶԵՂԾՈՒՄՆԵՐՈՒ ՅԱՅՏՆՈՒԹԻՒՆ

  Այդ տեսակ զեղծարար դարձուածներու պսակն է պահեստի դրամ կոչուած գործողութիւնը, որուն յայտնուելէն ետքը Վեհապետեան կեդրոնէն կը խնդրէր զեղծագործին դատապարտութիւնը փութացնել (05. ԲԻԶ. 2725), եւ որուն մասին համառօտակի խօսած ենք պարտքերու աճումը բացատրելու առթիւ (§ 3051). բայց շատ աւելի մանրամասնօրէն պրպտած է զայն մասնաժողովներու տեղեկագիրը ( ՏՂԿ. Դ. 136-142), եւ ներքեւը ստորագրած են նոյն իսկ հաշուեխոյս անդամակիցները: Այդ գործին յարակից է Աղեքսանդրիոյ գետինին վաճառումը, որուն գինը առաջ 26. 314 ցուցուելէն ետքը (§ 3051), ուրիշ զեղչեր ալ աւելցնելով 24. 061 նշանակուած է տոմարին մէջ ( ՏՂԿ. Դ. 136), մինչ ուրիշ տեղեկութիւններ անգղիական ոսկին ալ օսմանեանի փոխարկելով 28. 123 եղած կը ցուցնեն ( ՊՐՏ. 41), եւ 4. 000 լիրա վաճառման ծախք կ՚ըսուի, իբրեւ զեղչ հաշուելով Աղեքսանդրիոյ գործակալին 774 լիրա պարտքին շնորհումը, որ պէտք է գետինին գնոյն աւելնար եւ ոչ թէ անկէ զեղչուէր պարտապանը պարտատէրի փոխարկելով ( ՊՐՏ. 42): Պահեստի դրամ կոչուած գումարին ինչով կազմուիլը, եւ Աղեքսանդրիա զետեղուիլը, եւ վնասով Երուսաղէմ փոխադրուիլը, տոկոսին վանքին վրայ բարդուիլը, եւ նոյն տոկոսի տարբեր հաշիւներու մէջ երկու անգամ գրուիլը իբր ծախք, եւ մայր գումարին ներկայացնողի վճարելի մուրհակներու վերածուիլը, եւ մուրհակներուն պատրիարքին չյանձնուիլը, եւ գաղտագողի գանձուելով ելեւմտապետէն իւրացուիլը, մասամբ մեր արդէն գրածներէն (§ 3051), եւ մասամբ տեղեկագիրին մէջ տոմարներէ յառաջ բերուած քաղուածներով ապացուցուած կէտեր են, որ բնաւ չքմեղանքի բաց դուռ չեն թողուր: Նշանաւոր է նաեւ ժողովական որոշման նիւթ կազմող կէտերէն, լոկ ելեւմտապետի ստորագրութեամբ, եւ այն ալ ոչ ժողովական ատենագրութեանց տոմարին, այլ մուրհակաց առձեռն տետրակին մէջ, իբր ժողովական որոշում նշանակուիլը ( ՏՂԿ. Դ. 141), որ միայն շփոթած անձի մը նեղ ինկած պահուն յանխորհուրդս պատրաստած արդարացման կարկտանը կրնայ ըսուիլ, եւ պատրաստողին մտայնութիւնը արտայայտել: Տագնապի մէջ գտնուող մէկու մը իր անձին մատնտու գործեր են մուրհակաց տետրակներու մէջ բաց գտնուած տեղերը կարգաթուի եւ թուականի հակառակութեամբ եւ փոփոխութիւններու ու բերուածներու միջոցներով յաւելուածներ մտցնելը, որոնք ակնյայտնի ցուցուեցան կալուածական փաստի ծառայելու գրութեանց մէջ եւ զորս տեղնիտեղօք յիշած է տեղեկագիրը ( ՏՂԿ. Դ. 142-143): Տեղեկագիրին այս առաջին մասը որ վանքին ընդհանուր մատակարարութեան սահմանուած էր, միաբանական ժողովին ներկայացուեցաւ նոյեմբեր 23-ին, եւ 24-ի եւ 25-ի նիստերուն մէջ ալ քննուեցաւ մաս առ մաս, եւ առանձինն առանձինն հաւանութեան ենթարկուեցաւ, եւ եղած դիտողութիւններ աւելի խստացուցին խնդիրին վիճակը քան թէ թեթեւցուցին. զի շատեր նորոգութեանց յատուկ նուէրներով կատարուիլը, եւ գումարներու յարաբարդուած ըլլալը յիշեցուցին (07. ՄԻԱ. 197-218), որով աւելի կը ստուարացնէին քննադատութեանց շարքը եւ կը ծանրացնէին իրարու հակակշիռ ըլլալու սահմանուած հինգ վեց պաշտօնները միանգամայն իր ձեռքն առնող ելեւմտապետին պատասխանատուութիւնը: Այս էր ժողովական քննութեանց ելքը, որուն դիմադրողներ ալ գրեթէ չեղան, բայց երբ խնդիրը եզրակացութեան եկաւ, հաշուեխոյս խումբը դժուարացաւ Մաքսուտեանի պատասխանատուութիւնն ու դատապարտութիւնն արտասանել. այսու հանդերձ մեծամասնութեամբ հաստատուեցաւ, թէ միաբանական ընդհանուր ժողովը, յանձնաժողովոց քննական տեղեկագիրը եւ գիտակցաբար տեղի ունեցած զեղծումներուն նկատմամբ անոնց ըրած եզրակացութիւնները լսելով ճիշդ գտաւ, եւ նոյնութեամբ ընդունեց, եւ որոշեց յղել ազգային կեդրոնական վարչութեան (07. ՄԻԱ. 219):

3070. ՇԻՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ԵՒ ՓՈԽԱՆՑՈՒՄՆԵՐ

Հաշուական քննութեանց երկրորդ մասը նոր շինութեանց եւ կալուածական փոխանցմանց հաշիւները պիտի պարունակէր, եւ մասնաժողովները սկսան անոնցմով զբաղիլ: Այդ քննութեանց համար տոմարներ եւ հաշուեցոյցներ կը պակսէին ելեւմտական տեսչութեան եւ դիւանական արձանագրութեանց մէջ, եւ անոնց փոխարէն պատուիրակներ իրենց հետ բերած էին Մաքսուտեանի կողմէ վարչական մասնախումբին ներկայացուած կցկտուր թուղթերէն 56 կտորներ, զորս մասնաժողովներուն տրամադրութեան դրին ( ՏՂԿ. Դ. 144-145): Մասնաժողովներ թէ այդ թերթիկներէն օգտուելով, եւ բացատրական տեղեկագիրին շինութեանց եւ վաճառմանց մասերը աչքի առաջ ունենալով ( ՏՂԿ. Գ. 19-30), եւ անոնց ամփոփումներն ալ նկատի առնելով ( ՏՂԿ. Գ. 11), ջանացին թէ վաճառմանց ( ՏՂԿ. Դ. 149-151) եւ թէ շինութեանց ( ՏՂԿ. Դ. 154-157) քաղուածներ կազմել, գործ մը որ ելեւմտից տեսուչը ինքն կատարած ըլլալու էր. սակայն ընդհանուր հաշուեցոյց կազմելէ խուսափած էր, զի ինչպէս մասնաժողովներու հետազօտութիւններէն երեւցաւ, մեծ մեծ շինութիւններ երբեմն վանքի եւ երբեմն մասնաւոր եւ երբեմն ալ երկու մասնաւորի միանգամայն կը վերագրուէին, եւ երկպատիկ գիներ միայն մէկ արդիւնք ունեցած են, որ է ըսել թէ երկու գիներէն մէկը իւրացուած գումար դարձած է: Տեղեկագիրը այդ տեսակ անուղիղ հաշիւներէ զանազան պարագաներ ցոյց տուած է ( ՏՂԿ. Դ. 165-166), եւ միանգամայն դիտած է, որ վաճառումներու արդիւնքներ շատ անգամ յումպէտս ծախսուած են աւելորդ եւ անպիտան գնումներով ( ՏՂԿ. Դ. 164), մինչ օգտակարագոյն եղած պիտի ըլլար, եթէ տոկոսաւոր պարտքեր ջնջուէին կամ փոխառութիւնները չկատարուէին: Այս եւ ասոր նման դարձուածներն են որ Մաքսուտեան ելեւմտապետի գործողութիւնները բանիբուն պատուիրակներու եւ հետազօտող մասնաժողովներու աչքին քննադատելի ցուցուցին, մինչ կրցած էին ժամանակին երդուեալ բարեկամներու կամ միամիտ ընկերակիցներու աչքերը շլացնել եւ առանց խորունկը թափանցելու ճարտար մատակարարութիւն երեւնալ: Յատուկ նկատողութեան նիւթ եղած են շինութեանց կարգին Մաքսուտեանի անձնականին սեփականուած մասերը, թէպէտ հաշիւի չեն անցած իր անձնականէն հայթայթած գումարներ: Գետնայարկ մը կը շինուի 640 լիրայի եւ 35 վարձք կը բերէ, վերնայարկ մը կ՚աւելցուի 250 լիրայով եւ 50-ի կը վարձուի, գետնայարկը վանքին կը գրուի, եւ վերնայարկը Մաքսուտեանի անձնականին ( ՏՂԿ. Դ. 167). ահա հանճարեղ գիւտի նմոյշ մը: Բայց մեր պատմական ոճը չներեր մանրամասնութիւններով զբաղիլ, զորս մասնաժողովները հաւաքած են ( ՏՂԿ. Դ. 165-167). միայն աւելցնենք թէ շինութիւնները ճարտարապետական գնահատման ալ ենթարկելով 3797 լիրայի չափազանցութիւն մը տեսնուեցաւ, չնկատելով իսկ որ գնահատումը գործածուած քարերն ալ հաշիւի անցուցած էր, մինչ անոնք գլխաւորաբար վանքին տրամադրելիէն գործածուած էին ( ՏՂԿ. Դ. 161-162): Նկատուեցաւ եւս որ շինութեանց մասին ոչ առաջուընէ պատրաստուած յատակագիծներ եւ ոչ նախահաշիւներ գտնուեցան դիւաններու մէջ, ինչ որ ձեռնարկներուն առանց օրինաւորութեան կատարուած ըլլալը կը ցուցնէր: Վերջապէս քննադատիչ տեղեկագիրը պատուիրակներէն եւ մասնաժողովներէն ստորագրուեցաւ ( ՏՂԿ. Դ. 168) եւ դեկտեմբեր 17-ի միաբանական ժողովէն մանրազնին դիտողութիւններէ եւ խորհրդածութիւններէ ետքը (07. ՄԻԱ. 289-308) ամբողջութեամբ ընդունեց` բաւական սեպելով աւելցնել, կատարուած իրողութեանց մասին դիտողութիւններով եւ քննադատութիւններով, ինչպէս Նշանեան եւ Պօյաճեան առաջարկեցին, եւ զանց ընելով Մաքսուտեանի գործունէութեան մասին պարսաւանաց քուէն, զոր Տէրտէրեան եւ Սարաճեան կ՚առաջարկէին, եւ այս կէտը կեդրոնի վճիռին թողլով (07. ՄԻԱ. 309-310): Տեղեկագիրը զանց ըրած էր արժէթուղթերու վաճառմանց խնդիրով զբաղիլ իբրեւ քննելի չորեքտասանամեայ միջոցէն առաջ կատարուած գործողութիւն, թէպէտ վերջին հետազօտութեանց առթիւ, երեւան եկած մտերմական գրութիւններ ( ՏՂԿ. Թ. 13-14), տխուր լոյս կը սփռէին այդ գործողութեան մասին:

3071. ԿԱՆՈՆԱԳԻՐԻ ՎԵՐԱՔՆՆՈՒԹԻՒՆ

Այն միջոցին որ մատակարարական եւ կալուածական մասնաժողովներ հաշուեքննութեանց երկրորդ մասով կը զբաղէին, միաբանութիւնը անգործ չմնալու համար կանոնագիրի վերաքննութեան սկսաւ: Արդէն մայիս 2-ի նիստին մէջ կանոնագիրի վերաքննութեան մասնաժողով մը կազմուած էր եօթն անդամներով (§ 3064), որոնցմէ Գայըգճեան եւ Նշանեան հրաժարեցան, երբ միւս մասնաժողովներու մէջ ծանր զբաղումներու պարտաւորուեցան: Հրաժարելնուն պատճառ տուաւ նաեւ Հմայեակ Երէցեանի եւ Վահան Քէշիշեանի իրենց նախնական ուղղութենէն շեղիլը, զի կեդրոնին եւ Վեհապետեանի համամիտ գործունէութեան հանդէպ, Երէցեան եւ Մաքսուտեան իրենց կողմը զօրացնելու պէտք զգացին, եւ ներշնչումներով ու խոստումներով կողմնակիցներ շատցնելու հետեւեցան, եւ յիշեալ երկուքն ալ պատեհէն օգտուելու որոշման յանգեցան, եւ յայտնապէս ինքզինքնին ցուցադրելու սկսան: Ըստ այսմ վերաքննութիւն կատարող հինգերէն չորսը համամիտ գտնուելով միեւնոյն նպատակի ծառայող դարձան, եւ Սարաճեան միայն տարակարծիք ըլլալով մէջերնին մնաց, երբ միւս երկուքը կը հեռանային (07. ՄԻԱ. 248): Նոր պատրաստուած վերաքննեալ ծրագիրին մէջ աւելի աչքի զարնող փոփոխութիւններուն գլխաւորը լուսարարապետին դիրքն էր, զոր կը զրկէին ցկեանս պաշտօնավարութենէ եւ Տնօրէնի անփոփոխ անդամակցութենէ, եւ քառամեայ շրջանով միւս տեսչութեանց կարգը կ՚անցունէին, չես գիտեր թէ աւելի Խապայեան լուսարարապետի անցեալին մէջ ըրածէն գայթակղելով, կամ թէ Տէրտէրեան լուսարարապետի առաջիկային ընելիքէն կասկածելով: Տնօրէն ժողովոյ ընտրելիութիւնն ալ բացարձակ կերպով ամէն եկեղեցական միաբանի կը պատշաճեցնէին. ջնջելով պատրիարքի եւ լուսարարապետի կողմէ պատրաստուելիք երկպատիկ փակեալ ցանկի գրութիւնը: Ելեւմտից տեսուչը տնօրէնի անդամակցութենէ իսպառ կը հեռացնէին, եւ ուրիշ մասնաւոր կէտեր ալ փոփոխած էին, ընդհանրապէս դիտելով միաբաններու թիւին ոյժ տալ, որով Մաքսուտեան եւ ընկերք ինքզինքնին աւելի զօրաւոր կը կարծէին: Յարութիւն պատրիարք ընդունելի չգտաւ առաջարկուած փոփոխութիւնները, գլխաւորապէս լուսարարապետի դիրքին եւ Տնօրէնի ընտրելեաց մասին մուծուածները. իր միտքը պատուիրակներուն հաղորդեց, անոնք ալ թէ անձնական տեսութեամբ եւ թէ յանձնաժողովի հրաժարեալ անդամներու խորհրդակցութեամբ իրաւունք տուին պատրիարքին տեսութեանց, եւ նոր վերաքննեալ ծրագիր մը պատրաստելով, եւ պաշտօնէութիւնները դարպասական, կրթական, կալուածական եւ տնտեսական մասնախումբերու վերածելով` հոկտեմբեր 16-ին պատրիարքէն խնդրեցին առ ձեռն տպագրութեամբ միաբանական ժողովի ենթարկել (07. ՄԻԱ. 223): Պատրիարք տպագրութիւնը հրամայեց, ինչ որ ծանր եկաւ առաջին ծրագիրը պատրաստողներուն, որոնցմէ Հմայեակ Երէցեան, յանդգնութեան հակամէտ յախուռն բնոյթ մը, ոչ միայն յայտնապէս պատրիարք եւ պատուիրակ անարգելու, այլեւ տպարան մտնելով եւ աղաղակներով հրատարակութիւնը արգիլելու ձեռներէց ըլլալուն, եւ խրատներով ու յորդորներով չօգտուելուն վրայ` հարկ եղաւ պետական միջամտութեամբ զայն վանքէն ալ հեռացնել նոյեմբերի շուրջ 20-ին, եւ իբր Սասունցի Մշոյ Ս. Կարապետը յղել տալ, այս առթիւ իր գործակից Վահան Քէշիշեան ալ որոշուեցաւ Լաւոդիկէի տեսչութեամբ հեռացնել: Իսկ ընդհանուր ժողովը գումարուեցաւ նոյեմբեր 26-ին Վեհապետեանի պաշտօնագիրով, որ կը յայտնէր առաջին ծրագիրէն լուսարարապետի դիրքին եւ տնօրէնի ընտրելեաց մասին մուծուած փոփոխութիւնները վերուցած ըլլալը, առաջինը Սուրբ Աթոռոյս անյեղլի օրինաց կարգ անցած հնաւանդ եւ նուիրական սովորութիւնները անխախտ պահելու նպատակով, եւ երկրորդը միաբանութեան ներկայ վիճակին մէջ օգտակար եւ արդիւնաւոր չի կրնար ըլլալը դիտելով (07. ՄԻԱ. 221-222): Միաբանական ժողովը նոյեմբեր 26, 27, 28, եւ 29 օրերու շարունակեալ չորս նիստերով եւ պատուիրակներու ներկայութեամբ տպագրեալ ծրագիրին վրայ վերաքննութիւն կատարեց (07. ՄԻԱ. 224-285), եւ բաւական փոփոխութիւններ ներմուծեց, մեծագոյն մասը միտքը պարզելու կամ բացատրութիւնը յստակելու դիտմամբ կատարուած: Միաբանական վերաքննութեան մուծած փոփոխութիւններուն ամենէն աչքառուն դարձեալ լուսարարապետի գիրքը կը շօշափէր, որուն պաշտօնին անփոփոխելիութիւնը ընդունելով` տնօրէնի հաստատուն անդամակցութիւնը կը զլացուէր երկար դիտողութիւններէ ետքը, որոնք աւելի նախորդ լուսարարապետներու զեղծումներուն կը պատկանէին (07. ՄԻԱ. 248-253): Յայտնապէս աւելցած էր որ ելեւմտից տեսուչը տնօրէնի անդամակից չի կրնար ըլլալ (07. ՄԻԱ. 271), պատրիարքական ընտրելեաց առաջին եօթնանուն ցանկին բացականերուն գրաւոր քուէն կ՚ընդունուէր (07. ՄԻԱ. 247). մատակարարի համար յատուկ յօդուած կ՚աւելցուէր (07. ՄԻԱ. 282), վաւերացած կանոնագիրին վերաքննութեան համար տասնամեայ պայմանաժամը պատահաբար հինգի կը կապուէր, եթէ գործադրութեան մէջ դժուարութիւններ տեսնուէին (07. ՄԻԱ. 284), եւ վերջապէս յաւելուածական պայման մը քուէարկուեցաւ որ միայն այս անգամուան համար միաբանութիւնը կ՚ընդունի կեդրոնի խառն ժողովոյ վաւերացումը, նկատելով երեսփոխանութիւն հաւաքելու դժուարութիւնը (07. ՄԻԱ. 285), եւ այսպէս փակուեցաւ վերաքննութիւնը, եւ նախագահ Յարութիւն պատրիարքի եւ ատենապետ Սմբատ Գազազեան վարդապետի ստորագրութեամբ վաւերացեալ օրինակ մը պատուիրակներու յանձնուեցաւ կեդրոնին ներկայելու: