Թորոս Լեւոնի

Դեռ արեւը չէր ծագած, Թորոս Ամուտայ բերդին իշխանական սենեակները կը հանգչէր իր այնչափ օրուան յոգնութենեն, դեռ ամրոցին դռները չէին բացուած, երբ բիւրաւորաց բազմութիւն մը ծածկէր էր լեռ, բլուր, դաշտ. զէնքերը կը փայլէին, ցիցակիր դրօշները կը պարզէին եւ մարդկային ձայնը ծովու հեռաւոր ձայնի պէս կը բարձրանար դէպ համուտայ դղեակը:

Անհամբեր երիտասարդութիւնը ապրիներոկ կեցցեներու աղաղակներով երբեմն կը որոտար, եւ ժողովուրդը խումբ-խումբ նստած, ազատութեան եւ ուրախութեան անցեալ օրերուն յիշատակները կը նորոգէր, մինչեւ որ ամրոցին դռները բացուեցան, եւ Թորոս շրջապատեալ իր քաջերեն իջաւ ժողովրդեան քով. հոն քանի մը խօսք զրուցելեն վերջը ծեր եւ փորձ զինուորաց եւ գիւղապետաց հրամայեց, որ գիւղեգիւղ իրենց հարիւրապետներն ընտրեն եւ իրեն ներկայացնեն. շուտ մը ընտրութիւններ եղան, եւ առանց վայրկեան մը կորսնցնելու, այն բոլոր բազմութեամբ յարձակեցան Վահկայ հայրենական բերդին վրայ ուր փոքրիկ խումբ յունաց աւազակաբար կ'ապրէին Լեւոնի անկմանեն ի վեր. որք, երբ տեսան այն ահագին բազմութիւնը` շփոթած կը նայէին թէ ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս այն սմքած հայերը կրցեր էին գլուխ վերցնել: Իսկ Թորոս իւր դեսպանը արդէն իր հետ բերած էր: Ամուտայ բերդին բերդապահներէն խարդախ, շահասէր, ճոռոմաբան մարդ մը ընտրած էր, որու ոչ թէ միայն ազատութիւն, այլ նաեւ հարստութիւն եւ գանձ խոստացեր էր թէ որ կարէնար համոզել բերդակալը` բերդը տալու առանց պատերազմի, եւ գաղտնի վարձք ալ խոստանալով կ'աւելցնէր, որ, եթէ դիմադրութեամբ եւ արիւնահեղութեամբ առնուէր բերդը, երդում կ'ընէր իր նախահարց վրայ թէ իրմէ գթութեան պէտք չէր ոք սպասէր:

Ուստի յոյն պատգամաւորը, երբ գնաց եւ յայտնի ու գաղտնի պատգամները կատարեց, բերդակալը ժողովք մը ըրաւ. Ամուտայ բերդին սքանչելեօք առումը, վախն ու վարձքը, պաշարի պակասութիւնը, ռոճիկներու չհասնիլը, պահապանաց թուոյն սակաւութիւնը բաւական պատճառ եղան բերդը յանձնելու Թորոսի: Նոյն իրիկուն բերդին դռները բացուեցան ու բանալիները տրուեցան Թորոսի, որ յաղթանակաւ իր հարցը բուն ժառանգութեան բնակարանը կը մտնէր եւ կը տիրանար. մէկին պէտք եղած հրամանները տրուեցան նորոգութեան համար, որ հոն հաստատուի ինք, եւ ան զիշեր իր բոլոր խումբերը կը բաժնէր ընդ ձեռամբ Բաբկէնի, Կ'ոստանդնի եւ Սարգսի զանազան բերդերու վրայ. իսկ ինք ընտրանեօք երեք հազար մարդ հետն առած, ճամփայ կ'ելնէր ուղղակի Մամեստիոյ վրայ, րւր կայսեր կուսակալը կը նստեր. առաւօտ չեղած իր զօրքերը հոն հասան, ուր իր անուան երկիւղը արդէն իրմեն առաջ հասեր էր:

Հետն էր նաեւ կայ պան ոք Ամուտայ բերդակալ իշխանը, փեսայ Մամեստիոյ կուսակալին, զօր կանչեց Թորոս իւր առջեւ եւ հետը քաղցրութեամբ խօսեցաւ. խոստացաւ իրեն Ամուտայ բերդին իւր բոլոր ստացուածքը, զաւկըները, կինը, ծառայքը, ամէնն ալ ողջ ամբողջ դարձնել թէ որ կարէնայ համոզել իւր խնամին, նոյնպէս կը խոստանար Մամեստիոյ իշխանին ամէն դիւրութիւն, ազատ երթալու իր բոլոր ընտանեօք եւ զօրքերով, միայն թէ խաղաղութեամբ իր ձեռքն յանձնէր քաղաքը: Իսկ, ընդհակառակն, եթէ պարտաւորէր պատերազմի սկսիլ, պէտք էին որոշ գիտենալ հոռոմք, որ առջի թափուած արեան կաթիլին հրաման պիտի ղրկէր տանելու ծախելու Հալապու ամիրային կինն ալ, զաւկներն ալ եւ ամէն ծառաները, որ բերդին մէջ կալանաւոր էին: Եւ ա՛լ անկից վերջ դաշինքի ու գթութեան չսպասէին իրմեն: Երեք ժամու չափ միջոց տուաւ իրեն եւ յուղարկեց:

Բայց Թորոս ան մարդիկներէն էր, որ պարապ ժամ անցունել չեն գիտէր. ուստի զօրաց երրորդ մասը զէնքի վրայ պատրաստ` քաղքին դռան առջեւ ճակատեցնելով, միւս երկու մասին հրամայեց գոց խրամը փորել. ինք գլխունուն վերեւ կեցած կը ցուցնէր, կ'աշխատէր, եւ իր օրինակաւբ ամէնքը կը քաջալերէր, եւ աս գործողութեան հանդիսատես ու մասնակից կ'ընէր բոլոր հոռոմ գերիներն, որ բռնուած, բանակը բերուած էին, գաղտնի ապսպրելով իր զօրաց, որ եթէ ոմանք մէջերնեն քաղաք փախչելու փորձ ընեն` թո՛ղ տան եւ աչք գոցեն:

Թորոսի բոլոր փափագը այն էր, որ առանց արեան, ճապաղեաց եւ արագութեամբ գործը լմնցնէ, ժամանակ չի տայ թշնամուոյն ուշաբրելու, վասնզի գիտէր թէ առաջի արհաւիրքը մարդկանց սրտին վրայ ինչչա՛փ զօրաւոր է. ուստի իր զօրաց մէջ վերջի աստիճանի գործունէութիւն մը կը տիրէր,, հիւսները բոլոր սանդուխ շինելու զբաղած էին, խումբ մը զինուոր դէտ` Տարսոնի ճամփուն վրայ կը սպասէին, որ օգնութիւն թէ գար քաղքին` ժամանակին դիմաւորէին. բոլոր Սեւ լեռը հրաման գնացած էր քանի մը օրուան պաշար հասցնելու բանակին. ուստի ժողովուրդ` արք եւ կանայք, ծերք եւ տղայք, որ պատերազմի չէին եկած` գունդագունդ ունեցածն կը բերէին, եւ երեկոյ չեղած բանակը առատութեամբ լցուեցաւ:

Մամեստիոյ իշխանը ձայն չէր տար, Ամուտայ իշխանը չէր երեվար, ուստի Թորոս քաղքին դիրքը լաւ մը քննելեն վերջ, անձամբ բոլոր փախստեան ճամփաները գոցեց, լաստափայտ մը Բիռամոս գետին վրայ իջեցուց, որպէսզի քաղքին ամէն հաղորդակցութիւնքը կտրէ: Երբ իրեն լուր տուին թէ գերի հոռոմոց մէկ քանի հատը քաղաք փախչիլ յաջողէր էին, սպասեց: Եւ իր յոյսը պարապ չելաւ, վասնզի քաղքին դոները բացուեցան, եւ պատգամաւոր մը երեւցաւ, որ դաշնադրութեան կուզեր մտնել. կայսեր կողմեն Թորոսի ներումն, Ամուտայ բերդը իրեն թողուլ Սեւ լեռան բնակչաց տարուան մը յարկաց թողութիւն կը խոստանար, միայն թէ բանակը վերցնէր ու երթար, եւ իշխանին կինը ու զաւակները դարձնէր: Թորոս այս պատգամները հանդարտութեամբ մտիկ ընելեն վերջ` «Ամուտայ ամրոցը առնողին շատ աւելի դիւրին է Մամեստիայ առնուլ, միայն կը ցավիմ, — ըսաւ, — որ փուճ տեղ արիւն պիտի թափի, բայց արիւնը ձեր իշխանին գլուխը լինի, ես անպարտ եմ, ես իմ հայրենի ժառանգութիւնս եկեր եմ առնելու, իմ իրաւունքս պահանջելու, վա՜յ անոնց, որ իրենց վիճակին անգէտ դաշնադրութեան ելած են ինձի հետ. թէ որ Մամեստիան ալ` ինչպէս տարակոյս չունիմ` Ամուտայ բերդին պէս առնուի. ես չեմ կրնար արգիլեր զօրացս, որ անգթութիւնք չի կատարուին: Վասնզի երկայն դոդիներու վրէժխնդրութիւնք դիզուած են սրտերու մէջ եւ վախեմ թէ գեղանին: Վաղը արեւուն հետ պատերազմը կը սկսի. այսպէս գնացէք ըսէք ձեր տիրոջ»:

Ինք մեծ յոյս ունէր թէ երկրորդ առաւօտուն քաղաքը անձնատուր լինի, վասնզի ժամանակ չէր տուած պաշար ունենալու, վասնզի միայն ի յունաց բնակեալ չէր, այլ բաւական հայ ժողովուրդ ալ կար, որ կրնար խռովութիւն մը հանել, եւ մէկ մ՚ալ, որ Ամուտայ իշխանը իր դժբախտութեամբ կրնար մեծ ազդեցութիւն գարծադրել Մամեստիոյ կուսակալին վրայ: Դուրսի հետ ամէն հաղորգակցսւթիւն արգիլելովն կը յուսար, որ վախը աւելի սաստկացնէ: Պաշարեալք գիշերուան վրայ յոյս ունէին, որ կարէնան սուրհանդակ մը թռցնել ի Տարսոն, բայց թէ գետին վրայեն եւ թէ ցամաքեն թղթատար մը հանելու փորձը անկարելի եղաւ, վասնզի արթուն պահապանք խստիւ ամէն ճամփաները բռնած էին:

Երբ առտու եղաւ, արշալոյսին հետ Թորոս կը սպասէր պատգամաւորի մը, որ չէր երեւար, ուստի աղեղնաւորաց եւ պարսաւորաց ընտիր խումբ մը շարեց պարսպին ան կողմերը, որ յարմար էին սանդուխներ կռթնցնելու, որպէսզի պարսպին վրայ գտնուողները մէկդի վարեն, որ արգելք չլինին անոնց, որ վերելակել պիտի փորձէին, եւ որոնց գլուխ կանգնիլ որոշած էր մտքեն. իսկ խրամին համար ալ խումբ մը գործաւորք անխոնջ կ'աշխատէին, երբ քաղքին դռները բացուեցան, եւ պատգամաւորք երեւցան: Այս անգամ յունական գոռոզութիւնն եթէ խոնարհած ալ չէր գոնէ տեղի կ'ուտար: Ամուտայ իշխանն էր պատգամաւորաց գլուխ, որ կ'իմացնէր թէ Մամեստիոյ կուսակալը յանձն կառնուր քաղաքը տալ այն դաշինքներն ընդունելով, զօրս առաջարկած էր Թորոս: Ուստի շուտ մը հրաման ղրկեց Թորոս` Ամուտայ ամրոցը բերելու իշխանին ընտանիքը եւ ամէն ստացուածքը. նոյնպէս ամէն թոյլտւություն ըրաւ կուսակալին, որ ահագին կարաւանաւ մը քիչ ատենեն երեւցաւ իր պահապաններով եւ ընտանիքով, եւ ամէն ինչքերով, որ կրնար տանիլ: Լաւ ընդունելութիւն ըրաւ Թորոս եւ ամենայն դիւրութիւն տուաւ իրեն, ու մէկեն տիրացաւ քաղքին, վասնզի, ինչպէս իրաւամբ կը կասկածէր իրեն ղրկած լրտեսները քիչ մը վերջը լուր բերին թէ Տարսոնի կուսակալը, արդէն ճամփայ ելած էր իր բոլոր զօրութեամբ Մամեստիոյ օգնութեան հասնելու, եւ ամէն տեղ յոյն եւ կայսեր հնազանդ հայ իշխանաց հրաման ղրկած էր, որ գան Ատանա, ժողւուին իրեն քով, ամենեւին չի կրնալով երեւակայել թէ գողի պէս մտած կէս ապուշ երիտասարդ մը, ինչպէս իրեն կը նկարագրէին Կ'ոստանդնուպոլսեն եկած թղթերը, բաւական զօրութիւն ժողուած լինէր իրեն դիմադրելու համար:

Կային շատեր նաեւ իր բանակին մէջ, որ տեսնելով Մամեստիոյ կուսակալին իր բոլոր հարստութեամբ ազատ երթալը, կը մռմռային, կը հառաչէին եւ կը մեղադրէին զթորոս, որ չէր դրժէր խոստմունքին այնպիսի մարղկանց, որ դրժանքը եւ խաբէութիւնը պատիւ եւ յաջողակութիւն կը համարէին: Բայց Թորոս հաստատ իւր խոստման, դուշակելով նաեւ իր շուրջը եղած լռելեայն խորհրդածութիւնքը, վասնզի ժամանակին ոգին լաւ կը ճանչեր, կը քարոզէր թէ ինչ վստահութիւն, որ ուրիշներուն վրայ կը քամահրենք, պէտք չէ երբեք ի գործ դնենք:

Եւ Մամեստիայ մտնելով, շուտ մը պէտք եղած ամրութիւնները հրամայեց աւելցնէի եւ ինչպէս լաւ երեւակայէր էր` իմացաւ թէ քաղքին անձնատուր լինելուն գլխաւոր պատճառներուն մէկն ալ քաղաքին մէջի հայոց խլրտումն եղած էր: Ուստի նոյն օրը զօրաց լաւ հանգիստ մը տալեն, երեք օրուան պաշար իւրաքանչիւրին բաժնել տալեն եւ քաղքին պաշտպանութիւնը Մամեստիոյ հայոց յանձնելեն վերջ` մութն ի լուսուն ճամփայ ելաւ դէպ Ատանա իր երեք հազար հոգիով, որ ամենեն ընտիրներն էին բոլոր Տորոսի լեռանց. կը յուսար յանկարծակի հասնելով Տարսոնի կուսակալին վրայ, քանի՜ որ նիզակակիցներու օգնութեամբ չէր զօրացած, յաղթութիւն մը կանգնել եւ իր համբաւը բարձրացնել:

Իր բանակին մէջ հազիւ թէ ձիաւորաց փոքրիկ խումբ մը կար, մնացեալ բոլորն ալ հետեւակ էին, բայց այս հետեւակները լեռներու բնակիչ պղնձէ սրունքներ ունէին եւ որ մեծն է, կը տեսնէին Ռուբենի ժառանգը` արտաքոյ կարգի էակ մը իրենց աչքերուն, որ սպառազէն վահան ու բոլոր զէնքերն ստանձնեալ ամէնուն առջեւեն կը քալէր հսկայաբար, իբրեւ թէ իրեն համար խաղալիք լինէին տաժանմունք, վտանգ, արեւ, փոշի, ծարաւ եւ անօթութիւն: Յիրաւի այդ զարմանալի զօրաւոր կազմուածքը, այդ վսեմ նայուածքը, այդ համառօտ եւ ազդու խօսքերը, այդ կերուխումի ժուժկալ չափաւորութիւնը ամէնուն պատկառանք, վստահութիւն եւ հպատակութիւն կ'ազդէինք, որ օրաւուր պաշտօնի պիտի դառնար:

Երբ այսպէս լռիկ կ'արշաւէր բանակը, եւ միայն երեք հազար մարդու ոտից տրոփէ ի զատ ձայն չէր լսուէր, եւ ծարաւի զինուորը Սարուս գետին հասնելու, իր ծարաւը զովացնելու յուսով կ'արտորար, յառաջապահ գունդը, որոնց գլուխն էր Թորոս` կանգ առաւ, վասնզի դժբախտ տեսարան մը զինք արգիլեց: Հայ ջորեպաններու խումբ մը ութ-տասր հոգի, մեռեալ եւ վիրաւոր, ճամփուն վրայ արիւնլուայ ինկած մնացեր էին. հազիւ թէ մէկ-երկուքը կեանքի նշան կ'ուտային. պէտք եղած դարմաններ, քիչ մը գինախառն ջուր տրուելով, քիչ մը զօրացան: Այն ատեն իմացան թէ Մամեստիոյ իշխանին գունդը այս խեղճերուն հանդիպելով ճամփան վյրեժխնդրութեան ոգուով զիրենք զարկեր սպաննէր եւ վիրաւորէր էին եւ իրենց ցորենաբարձ գրաստներն յիշատակէր տարեր էին: Քանի մը ձիաւոր իջեցնել տուաւ Թորոս, իր եւ անոնց ձիերը տուաւ` թէ վիրաւորները եւ թէ մեռելները բեռնաւորելու համար, մինչեւ որ հայու գեղ մը հաան, հոն զանոնք յանձնեց գիւղացուոց, որ թաղելիքը թաղեն, դարմանելիքը դարմանեն, մինչեւ որ Ատանա ու քաղաքը երեւցաւ իր ծառաստաններով. այն ատեն ձիաւորաց խումբին հրամայեց զգուշութեամբ յառաջ անցնիլ եւ քննել թէ արդեօք ո՞ւր էր թշնամին, եւ ինք գետին եզերքը նստաւ իր բանակաւ, զօրքը իրենց աղքատիկ պաշարը հանեցին ու կերան, եւ ինք Թորոս քանի մը ձիթունով ու կտոր մը պանրով, անոնց պէս կը շատանար, եւ միայն իր ղրկած տեղեկաբեր խումբին կը սպասէր, որ որոշ լուր մը առնու:

Մեծ եղաւ իր ուրախութիւնը, երբ լուր բերին իր թեթեւ ձիաւորները թէ յունաց բանակը Տարսոնի ճամփուն վրայ Ատանայի երկու ժամ մնացած ծառաստաններու տակ կը հանգչէին կէսօրուան արեւուն տաքութեան չենթարկուելու համար:

Անպարիսպ Ատանա մտնել եւ տիրանալ բան մը չէր, եւ զարմանալի օգուտ չունէր, բայց տարսոնացի զօրքին վրայ յանկարծուստ հասնիլ ջարդուբուրդ, ցիրուցան ընել` գեղեցիկ եւ շահաւէտ գործողութիւն մ՚էր. այս էր, որ զինք կը դրդէր, բայց երբ կը մտածէր, որ զօրքը դեռ երկու ժամ ճամփայ պիտի քայլէին եւ հանգչած ու դադրած զօրաց հետ պիտի կռուէին` կը վարանէր. ուստի փորձ մը փորձել մտածեց եւ զօրքը ժողովելով իրենց հետ այս կերպով սկսաւ խօսիլ.

«Ո՜վ իմ հայերս, մէկ քանի օրուան մէջ ես ձեր քաջութեան փորձը առի, կը տեսնեմ թէ տոկուն էք աշխատութեան եւ ձեր զօրաւորացայ գիտէք հնազանդիլ, որ զինուորի մը է՛ն մեծ կատարելութիւնն է. բայց այսօր շատ յոգնեցանք, եւ ես հարկաւոր կը տեսնեմ երթալ գտնել մեր թշնամիները եւ յունաց զօրքին վրայ քալել, ուզողը թող ետեւես գա, մնացեալքդ հանգչեցէք եւ վերջը մեզի հասէք»:

Այս կարճ, բայց որոշ խօսքերուն վրայ աղաղակ մը փրթաւ, ամէն ձեռքեր երկնցան, եւ ամէն ոք իրեն հետ մահուան նաեւ երթալ յանձն կառնուր: Ուստի առանց ժամանակ կորսնցնելու հրամայեց ճամփայ ելնել, եւ ինք կ'առաջնյէրդէր տեղեկաբեր հեծելագունդը առջեւեն ձգած: Այն եռանդով շուտ մը հասան թշնամուոյն բանակը, որ հազիւ դեռ քունը կը թօթափէր եւ կը խլրտէր. երբ երեք հազար հոգուոյ աղաղակը օդը թնդացուց, եւ սուրերը ձեռվնին կատաղի խումբ մը այրած, մրկած, արեւեն սեւցած` սատանաներու պէս նոցայ մէջն ինկան եւ սկսան կոտորել, սոսկալի վայրկեան մը եղաւ, ուր նոցայ համար վերջին օրն գրեթէ հասած կարծեցին: Բայց նոքա թուով կրկին էին քան զհայս, ուստի վերջնապահ խումբը կրցաւ փաղանգ մը կազմել եւ փախչողներուն պատսպարան լինիլ եւ ժամանակ տալ, որ ինքզինքնին գտնեն եւ խմբուին պատերազմի, այս որ տեսաւ Թորոս` քաջակորով խումբ մը իրեն միացուցած` ինկաւ սաստկութեամբ աս փաղանգին վրայ, որպէսզի կանոնաւորեալ նահանջի մը տեղի լի տա. երկու կողմ են ալ արիւնը գետօրէն սկսաւ վազել, նիզակները կը կոտրտէին, վահաններ կը ջախջախէին, սուրերու բեկորներ կը թռչտէին, մինչեւ որ դեռակազմ փաղանգը ցրուեցաւ, եւ յունաց խումբերը ցանուցիր սկսան փախլիլ. իրենց կոտորածը շատ աւելի պիտի լինէր, եթէ հայոց խումբը յոգնած չլինէր, բայց Թորոս դարձեալ լի կեցաւ, այլ հեծնելով իր արաբ ձիուն վրայ, իր ան փոքրիկ հեծելագունդը առած, երկու-երէք ժամու միջոց կը ջարդեր` կը հալածէր փախստականները: Եւ, թերեւս չդադրէր զիրենք հալածելեն մինլեւ Տարսոնի դռները, եթէ յանկարծ ամպի պէս փոշի մը երկինք բարձրանալով հեռուանց լիմացնէր իրեն թէ հեծելագունդ մեծ խումբ մը օգնութեան կը հասնէր թշնամուոյն. աս խումբը, որ Լամբրոնի կողմեն կ'ուգար, կ'իմացնէր Թորոսի թէ որո՞նք էին եկողները, ուստի խոհեմութիւն սեպեց ետ դառնալ, բաւական համարելով եղածը:

Երկու հազարի լափ մարդ կորուսած էր թշնամին. իրեն կորուստն ալ հինգ հարիւրեն աւելի էր` մեռած եւ վիրաւոր. մեռեալները պատուով թաղել, վիրաւորները այն գիշեր ճամփայ հանել, որպէսզի իրենց տուները, իրենց ընտանեաց քով դարմանուին եւ ցերեկուան արեւու ճառագայթներէն լի նեղուին` իր առաջին գործն եղաւ, նոյնպէս մեռեալներու ընտանեաց եւ վիրաւորաց աւարին ընտիր մասը նախ բաժին հանեց անոնց, որ իրենց արիւնը թափած էին քաջութեամբ պատերազմելով: Անկից վերջ արդարութեամբ բաժնեց աւարը պատերազմողաց, իսկ իրեն ամենեւին բան մը չի պահելով զարմացուց ամէնքը: Այն գիշերը թշնամուոյն բնակած տեղը անցուցին զինուորները: Երկրորդ առաւօտուն կանուխ Ատանա քաղաքը պաշարել տուաւ Թորոս եւ հազար ոսկուոյ տուրք մը ձգեց քաղքին վրայ ժամուան մը միջոց թողլով, եւ երբ պահանջածն առաւ, վերցուց բանակը ու եկաւ Մամեստայ, ուր տեսաւ թէ իրեն կը սպասէին Բաբկէնի հետ Եւփիմէ եւ Դիոնիս: Եւ փառաւոր յաղթանակի մուտք մը իրեն պատրաստէր էին:

Արդէն իր անունը քանի մը օրուան մէջ բոլոր Կիլիկիա եւ աւելի Հեռու տեղուանք սկսէր էր տարածուիլ, ու Լեւոնի որղուոյն դարձը` Հայոց ուրախութիւն եւ օտարաց երկիւղ դառնալ: