Ամարանոց Բիւզանդեան

  Զուարճալի դիրք շրջակայ սահմանին Կոստանդնուպօլսոյ` ծովու եւ ցամաքի, յանկոյց զսիրտս Յունաց կայսերաց նաեւ քաղաքացւոց` ի շինութիւն ապարանից ամարանոցաց ՚ի զանազան տեղիս, եւ ՚ի ստէպ ստէպ երթեւեկութիւն ՚ի նոսա: Զորոյ զզուարճութիւն դիրիցն այսպէս յուշ առնեն կայսեր Ալէքսիոսի կոմնենոսի յելս ԺԱ դարուն` ներքինիք դրան նորա, առ ՚ի փութով դարձուցանել զնա ՚ի Պատերազմէ <sup>ա</sup>. Երանի ' թէ ի րիկիոնեան <sup>բ</sup> դաշտավայրին լինէաք, եւ զԱքամէան ( պալատ ամարանոցին ) նշմարեաք, զի զսուրբ Կոստանդնուպօլիսն ողջունեալ ` նաւէաք ՚ի զբօսանս Պրոպոնտոսի, ընդ որ առատ եւ հեզիկ հնչիւն հիւսիսոյ հանապազ շնչէ, յորում ձկունք նորահասք կայտռան, ուր դլբինք Գեղապարէն, ուր բազմութիւն բաղանեաց հրճուեցուցանէն, ուրանօք հոսանք ականակիտ վտակաց բերկրեցուցանեն, ուրանօր ձայնք ծեծռանց եւ երգք լուսինեակաց եւ այլոց թռչնոց ` քաղցրացուցանէն զլսելիս շրջողաց:

Յելս հինգերորդ դարուն եւ ՚ի սկիզբն վեցերորդ` առ ժամանակօք Անաստասայ կայսեր եւ Յուստինիանոսի` լի էին մեծածախ տունք զբօսանաց քաղաքացւոց` ի միջոցին` որ անկանի ՚ի ցամաքակողմն Կոստանդնուպօլսոյ. որպէս վկայէ Պրոկոպիոս պատմագիր ժամանակակից ^ա , զոր միջոց կոչէ Արուարձանեայ Անդաստան Բիւզանդիոյ: Բայց առաւել ՚ի Ժ. եւ ՚ի ԺԲ. դարուն յաճախել սկսան կայսերք Յունաց ՚ի զբօսանս ամարանոցաց. քանզի գրէ Լեւոն դրամատիկոս վասն կայսեր Աղէքսանդրի` որ թագաւորեաց ՚ի սկզբն Ժ. դարու. ՚ի հանապազորդեա, որսորդութիւնս, եւ յերթս արուարձանեայ ապարանից պարապեր: Եւ վասն կայսեր Մանուէլի կամ Նենոսի որ ՚ի մէջն անդ ԺԲ. դարուն` գրէ Նիկետաս Կանիատէս ^բ: Շինեաց եւ զարդարեաց նաեւ բազում շինուածս հոյակապս ՚ի Նեղուցն պրոպոնտոսի, յորս օրէն է կայսերաց զամառն անցուցանել սակս բարեխառնութեան օդոյ, որպէս երբեմն թագաւորք պարսից ՚ի Շօշ, եւ յԵկբատան: Իսկ վասն կայսեր Սահակայ Անգեզոսի յելս ԺԲ. դարուն որ ոչ տեւէր ՚ի պատերազմի, այլ ստէպ դառնայր ՚ի Կոստանդնուպօլիս գրէ նոյն Նիկետաս ՚ի վարս նորա ^դ. Քանզի զբօսանք Պրոպոնտոսի, հեշտալի օթեւանք, որսորդութիւնք, եւ ձիավարութիւնք, որք իբր շղթայիւք իմն պնդեալ ունին զկայսերս միրում ժամանակի, ոչ ներէին նմա ընդերկար կոչ բացօթեայ: Եւ գիրք Գ. թիւ 5, ասէ վասն նորին կայսեր, ՚ի խնդիր լինէր տեղեացն ` որք զուարճալի էին դրիւք եւ բարեխառնութեամբ օդոյ. … եւ ՚ի վեր քան զամենայն զուարճանայր ՚ի լինել շինուածս մեծակառոյցս … ՚ի Պրոպոնտոս կանգնեաց տունս բազմածախս. եւ գործեաց կղզեակս փոքրիկս լցեալ թմբովք զծովն:

Յայսմ վայրի ըստ կարգի ժամանակագրութեան յիշատակեսցուք զապարանս` զորս շինեցին կայսերք ՚ի զանազան տեղիս արտաքոյ Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի զբօսանս եւ յամարանոց իւրեանց:

1. Տեղին ուր բնակէր մեծն Կոստանդիանոս յամառան, ՚ի Ե գիրս հնութեան Կոստանդնուպօլսոյ` նշանակի կողմն Դաւրոսի. ՚Ի կողմանս մերձակայս Դաւրոսի ` մեծն Կոստանդիանոս յապահովի բնակէր յամառան, ուր էր ապարանք Սեւերոսի որդւոյ Գարիսի:

2. Զերթալն նորին մեծին Կոստանդիանոսի Յապարանա Նիկոմիդա ^ա քաղաքին, յիշատակէ Նիկիփորոս Կալլիստոս ^բ յասելն վասն նորին կայսեր: Թողեալ զարեւմուտս ` էանց յարեւելս եւ յապարանս Նիկոմիդիոյ: Զայս որպէս թուի ` կառուցին կայսերք որք յառաջ քան զկայսրն Դիոկղետտիանոս. զոր ակնարկել երեւի նոյն Նիկիփորոս յասելն ^գ. Վասն զի ՚ի Նիկոմիդիա ` բնակարան կառուցեալ ունէին իւրեանց իշխանքն ` որք էին յառաջ քան զԴիսկղետիանոս: Յիշատակէ զայս ապարանս եւ Լակտանտիոս ՚ի գիրս մահուան հալած, յայս պալատ Նիկոմիդիոյ գնայր ՚ի զբօսանս եւ կայսրն Զ Լեւոն իմաստասէր որ ՚ի Թ դարուն. որպէս ցուցանէ Կոստանդին Պերփեռուժէն ^ա:

3. Հին էր եւ արքունի ապարանք որ ՚ի Հերակլէա, (Էրէկլի), զոր յիշէ Ալիբիոս Անտիոքացին որ ՚ի ժամանակս Յուլիանոսի. զայս պալատ նորոգ շինեաց Յուստինիանոս կայսրն ^բ:

4. Երեւելի եղեւ յոյժ ամարանոց պալատն` որ զառաջինն կոչէր Իռէ'ա, որպէս յայտ է ՚ի ԺԴ գրոց Դեմոսթենեայ Բիւթանացւոյ առ Ստեփաննոսի Բիւզանդացւոյ. եւ ոչ Իռէոն որպէս համարի կոչեցեալ ՚ի հնումն պրոկոպ. բայց ապա նոյն անուն զանազան փոփոխութիւնս ընկալաւ. կոչեցաւ այսպէս ըստ Կոդինոսի` սակս գոլոյ անդէն ՚ի հնումն մեհեան Իռասայ: Կանգնեաց զատ Յուստինիանոս կայսրն որ ՚ի սկիզբն Զ. դարուն ^Գ. ուր եւ շինեաց եկեղեցի սրբոյ կուսին, եւ բբալանիս, եւ առ ապարանօք` նաւահանգիստ նոր. փոքրն Յուստինոս կայսր զարդարեաց զսա <sup>դ</sup>. Մօրիկ կայսր ծերանոց շինեաց անդէն <sup>Ե</sup>. Ա Վասիլ Մակեդոնացին նորոգ զարդարեաց, եւ զջրշիղջն սառնիլն մաքրեաց. զոր Հերակլ լցեալ անկեալ էր ՚ի նմա պարտէզ ծառոց եւ բանջարոց. կանգնեաց ՚ի նմա եւ մատուռն սրբոյն Եղիայի <sup>զ</sup> `. նաեւ Կոստանդին կայսր Պերփեռուժէն անուանեալ նոր շինուածովք շքեղացոյց զայս պալատ ^ա: Բազում անգամ կայսերք յայս պալատ գնային ՚ի զբօսանս. թագուհին Թէոդորա կին Յուստինիանոսի կայսեր` զմեծ մասն տարւոյն ՚ի ծովեզերեայ պրուարձանս, մանաւանդ ՚ի Իռի ' օնն չու առնէր հետադարձ բազմութեամբ պալատականացն, ասէ Պրոկոպ <sup>բ</sup>: Ի սմին պալատան էր եւ թագուհին Եւդոկիա, կին Հերակլեայ կայսեր, յորժամ ծնաւ զԵպիփանիա դուստրն, որպէս պատմի ՚ի ժամանակագրութեան Աղէքսանդրիոյ. եւ նա ինքն Հերակլ կայսր ՚ի դարձի իւրում ՚ի պատերազմէ սառակինոսաց` լուեալ ՚ի Ստեփաննոսէ ուսումնականէն թէ ՚ի ծովու ունի կորնչիլ, եկաց մնաց ՚ի պալատն Իէռիօն, մինչեւ պետ քաղաքին բազմութեամբ նաւաց կամուրջ կազմեալ ՚ի ծոցն Ֆիտալիա որ է Պալթա Լիմանին, երիվարաւ անցոյց ^գ: Նաեւ Ա. վասիլ կայսե ստէպ ստէպ գնայր յայս պալատ ^դ:

Այս ամարանոց անկանէր ՚ի Սարաւանդակն անդ գալամըշ Քեօրֆէզիին ուր է այժմ Ֆէնէր պաղչէսին, որ եւ մինչեւ ցա'րդ է տեղի թագաւորական պինիչի:

5. Նոյն Յուստինիանոս կայսր շինեաց եւ այլ պալատ ՚ի Եուգունտիանա եւ այլ պալատ ՚ի Եուգունտիանա անուանեալ տեղին, որպէս գրէ Պրոկոպ ^ա. զոր յիշէ նաեւ Եւստաքիոս ^բ. նոյնպէս յիշէ եւ Թէոփանէս աղաւաղեալ անուամբ:

Այլ տեղի սորին պալատի անյայտ:

6. Ապարանք Բիթիոնի. այսպէս անուանեալ յանուն տեղւոյն որ կոչէր Բիթէոն ՚ի հին գաւառին Բիւթանիոյ. շինեաց զսա Յուստինիանոս կայսր. որ եւ ՚ի տեղւոջն ուրանօր բղխէին ջերմուկք առողջարարք` կանգնեաց բաղանիս հասարակաց. էած ջուր քաղցր ՚ի հեռաստանէ. շինեաց տաճար հրեշտակապետի, եւ զհիւանդանոցն ընդարձակեաց ^գ:

ԶգնալՆ Թէոդորայ թագուհւոյն Յուստինիանոսի ՚ի ջերմուկսն բիթիոյ, յիշատակէ Թէոփանէս: Զայս պալատ համարիմք լինել ՚ի տեղւոջն` որ մերձ ՚ի Դուզլա առ Մարմարա ծովու. ուրանօք երեւին մինչեւ ցայժմ աւերակք ապարանից. առ որ մերձ է եւ ջերմուկն հին` որ կոչի Թանկրի կամ Թանղրը համամ. մանաւանդ զի Ստեփանօս Բիւզանդացի զբիթիոն դնէ մերձ ՚ի ծոցն Ասդաքոսի, որ այնինքն է` ծոցն Իզմիմիտու. ուր եւ անկանի Դուզլա:

7. ՚Ի մէջն անդ Զ դարուն` Բ Յուստինոս կուրապաղատ կայսր` շինեաց զպալատն Սօձիանա, կամ Սօֆիանեանց անուանեալ, յանուն կնոջ իւրոյ. Սորա կին եղեւ ( ասէ Զոնարաս ) Սոքիա. զոր եւ թագուհի պսակեաց. յորոյ անուն եւ զնաւահանգիստն Սոքեանց ` եւ զապարանսն ` առաջի քաղաքին շինեաց. Սոքիանա կոչեալ ՚ի շնորհս նորա եւ զտեղին, եւ զայսոսիկ շինուածս:

Շինեաց զսա Յուստինոս` պատուական կճովք ՚ի Դ. ամի կայսերութեան իւրոյ. յորդորեալ մանաւանդ սակս գերեզմանի որդւոյ իւրոյ Յուստոսի, որ նախ քան զլինել իւրոյ կայսր` թաղեցաւ յեկեղեցւոջ սրբոյն Միքայէլի որ անդ, որպէս գրէ Թէոփանէս. ուստի յասելն նորին այլուր` թէ Տիբերիոս կայսր շինեաց զպալատն. եւ անուանեաց յանուն Սոքիա կնոջ Յուստինոսի, պարտ է իմանալ զնորոգութենէ զոր արար Տիբերիոս, եւ անդ բնակեցոյց զնոյն Սոֆիա յետ մահուան առն իւրոյ. զորոյ զբնակիլն անդէն յիշատակեն նաեւ Զոնարաս, Կեդրենոս, Յովել, եւ Գլիկաս: Սիրելի էր եւ Հերակլեայ բնակիլ յայս պալատ, ըստ որում անդ գուշակեցաւ նմա իւր կայսերութիւն: Զտեղի սորա` վերոգրեալ մատենագիրք դնեն արտաքոյ քաղաքին Կոստանդնուպօլսոյ` առ նաւահանգստիւն Յուլիանեայ, գերթէ ՚ի կողմանս Չաթլատը եւ ախօռ դափուին:

8. Յելս Զ դարուն` Բ Տիբերիոս Թրակացին եւ Մօրին կայսր կանգնեցին զապարանսն անուանեալ Առ տամադրեաւ ^ա այս ապարանք կայր ՚ի ժամանակս կայսերացն Կոստանդին Մոնոմախոսի եւ Սահակայ Կոմնենոսի. որպէս յայտ է ՚ի գրոց սկիզիծեայ. որ եւ ցուցանէ լինել առ ծովեզերբ, ոչ այնչափ հեռի ՚ի Նիկոմիդեայ (Յիզնիմիտէ):

9. ՚Ի մէջն անդ Է. դարուն` Կոստանդին Հերակլոս կայսր կանգնեաց զապարանսն Քաղկեդոնի, որպէս գրէ Նիկիփորոս: Այլ Կոստանդինոս հանապազորդեան ցաւովն տառապէր. եւ սակս բարեխառնութեան Օդոյ ` յապարանս Քաղկեդոնի բնակէր զոր նա ինքն շինեաց:

Զորոյ զգեղեցկութիւն եւ զդրիցն զուարճութիւն գովէ վիլհարտուին պատմագիր առման Կոստանդնուպօլսոյ ՚ի ԺԴ դարուն: Քաղկոդոն քաղաք ունէր իւր արուարձան կոչեալ յաշխարհն Տրին, որ թարգմանի կաղնիք, տաճկերէն, Քնտգլը. անդանօր Ռուփինոս բդեշխ շինեաց ապարանս եւ եկեղեցի մեծ սրբոյն Պետրոսի եւ Պօղոսի ^ա. ուստի եւ յանուն նորա նոյն արուարձան կոչէր եւ Ռուքինեան: Իբրեւ բնակէր ՚ի տրին ( այսինքն ՚ի կաղնիս, ասէ Կեդրենոս, ) որ այժմ անուանի Ռուֆինեան, Ըստ մեզ Ռուփինեան, զոր պրոկոպ ^բ. Սեփհական Վելիսարիոսի կոչէ. որ էր զօրապետ Յուստինիանոսի կայսեր: Արդ` թէ այս ապարանք Ռուփինոսի որ ՚ի յարուարձանն Քաղկեդոնի, նոյն էր արդեօք ընդ վերոգրեալ ապարանից Քաղկեդոնի, ոչ համարձակիմ ասէ տիւ քան Ժ որոշել: Այժմեան գավագ սէրային առ Քաղկեդոնիւ` գուցէ անկանէր ՚ի հնում ՚ի տրին, այսինքն ՚ի կաղնիս. եւ անունն ՚ի կաղնեաց ծառոյ` թերեւս փոխեցաւ յանուն բարտի ծառոյն, որ է գավագ:

10. ՚Ի սկիզբն Թ դարուն` Թէոփիլոս կայսր շինեաց զպալատն Վրիանեան, կամ ըստ հնչման լատ. Պրիանեան. ՚ի նմանութիւն շինուածոց սառակինոսաց, ըստ Կեդրենոսի. քանզի որպէս պատմէ շարունակօղն Թէոփանէսի <sup>ա</sup>, Յոհաննէս Սիւնկեղոս վարժապետ իւր, որ գնացեալ էր ՚ի հրեշտակութիւն առ Իսմայէլ իշխան Սառակիոսաց, յետ դարձին իւրոյ պատմելով զսովորութիւնս ասորւոց աշխարհին, յորդորեաց զկայսրն` զպալատն վրիանեան յօրինել ՚ի նմանութիւն շինուածոց սառակինոսաց. նովին ձեւով եւ պէսպիսութեամբ, մինչեւ ոչինչ տարբերութիւն գացի յերկաքանչիւրսն: Եւ որպէս գրէ գիրք Ա թիւ 10. շինեաց զայս յաւերակաց Սադիրեան կոչեցեալ մենաստանին` զոր սրբոյն Իգնատիոսի պատրիարգին էր կանգնեալ. յօրինեաց անդ եւ պարտէզս, եւ ջուրս էած ՚ի նոսա <sup>բ</sup>. զորոյ զգնալն անդ ՚ի զբօսանս` յիշէ Լեւոն գրամատիկոս. իսկ զգնալն անդ եւ կայսեր Վասիլ` յիշատակէ Կոստանդին Պերփեռ ^գ. Կոդինոս զշինութիւն այսր պալատան տայ Տիբերիոսի եւ Մօրկայ կայսերաց: Զտեղի սորա տիւ քան Ժ դնէ ՚ի կողմն Ասիոյ ՚ի Բիւթանիա. որ յայտ է թէ չէր ինչ հեռի ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ:

11. Նոյնպէս ՚ի սկիզբն Թ դարուն թուի շինեալ ապարանքն Թէոդորայ յարուարձանս, զոր ՚ի ժամանակս Ռոմանոսի Լակապենոսի կայեր` Պուլղարք այրեցին, որպէս գրէ Սկիլիծիս. ՚ի նմին պատմութեան անանուն հեղինակն ՚ի լոյս ընծայեալ ՚ի Քօմպէֆիղէ, եւ Լեւոն դրամատիկոս` զայն պալատ կոչեն Սրբուհւոյն Թէոդորայ, ուստի թուի լինել ասէ տիւ քան Ժ` Թէոդորա թագուհին կին Թէոփիլոսի կայսեր. քան զի յոյնք զանուն սորին թագուհւոյ յեկեղեցական կանոն իւրեանց արձանացուցին որպէս զսրբոց սակս վերստին հաստատելոյ նորա զպատիւ սրբոց պատկերաց:

12. ՚Ի մէջն անդ Թ դարուն շինեցաւ հռչակաւոր ամարանոցն Բիզանեան. կամ ըստ հնչման լատին Բեկանեան. ելեալ ՚ի Բիղի բառէն յունաց` որ թարգմանի աղբիւր: Կոչէր նաեւ Ապարանք առ եկեղեցեան աստուածածնի աղբէր, սակս ընթերակայ եկեղեցւոյն. զորմէ ստորեւ: Կոչեցաւ նաեւ սոսկ Քիլըբադեան, յն, Քիլօբադիօն, ՚ի շրջելոյն առեալ, ըստ որում էր տեղի շրջելոյ` մանաւանդ շրջակայ անտառք նորա ^ա: Շինեաց զսա Վասիլ կայսր մականուանեալ Մակեդոնացի, որ էր հայկազուն Արշակունի, սակս օդափոխութեան յորում շինեաց եւ աղօթանոցս երկուս յանուն սրբոյ կուսին. եւ զայլս յանուն Եղիայի, Եղիսէի, մեծին Կոստանդիանոսի, եւ ԽԲ վկայից ^ա: ՚Ի ժամանակս Ռոմանոսի Լակապենոսի կայսեր ՚ի սկիզբն Ժ դարուն` պուլղարք այրեցին զայս պալատ <sup>բ</sup>. բայց դարձեալ նորոգիլ նորա յայտ անտի է, զի Կոստանդին որդի ռոմանոսի կայսեր անդ ծնաւ ըստ Սկիլիծեայ. եւ զի յիշատակի նաեւ յայլ վերջին մատենագրաց: Առաւել ՚ի գարնան ժամանակի գնային կայսերք յայս պալատ, զոր նշանակէ ոդոն Դիոգիլեան <sup>գ</sup>: ՚Ի զբօսարանի անդ պալատք ինչ մեծաշուք տեսլեամբ երեւէին, զորս կայսերաց էր հիմնեալ ՚ի զուարճութիւն իւրեանց ՚ի գարնան ժամանակի: Զյաճախելն Վասլի կայսեր յայս պալատ, զիշատակէ թոռն նորա Կոստանդին պերփ <sup>դ</sup>: Իսկ զգնալն անդ Նիկիփորոսի փոկասայ կայսեր` յիշատակէ Լուիթպրանդոս ՚ի դեսպանութեան, նաեւ զոնարաս, ՚ի սոյն հայի եւ բան Գրիգորասայ յասելն գիրք ըստ վասն մօր փոքուն Անդրոնիկոսի կայսեր, թէ մնայր ՚ի տուն աստուածածնի առ աղբերբ, ըստ մասին սակս հիւանդութեան ինչ, եւ ըստ մասին սակս սովորութեան սիրելի որդւոյ իւրոյ: Յայսմ պալատ զողջունելն Է Լուտովիկոսի թագաւորին գաղղիոյ ըստ կայսեր Մանուէլի` յիշատակէ Կիննամոս ՚ի թիւն ԺԷ. եւ զմնալն ՚ի սմա Ալէքսիոսի կայսեր` յիշատակէ Նիկիտաս: Զտեղւոյն պատուականութենէ գրեն պրոկոպ ^ա, Նիկիփորոս Կալլիստոս, եւ Ոդոն Դիոդիլեան. որ էր տեղի ծաղկաւէտ եւ խոտաւէտ արօտ անասնոց. լի բազմութեամբք նոճեաց եւ անտառով այլոց ծառոց. յորում էին ջրանցք եւ լիճք, եւ էր որսարան կայսերաց. ուրանօր զորսորդութիւն Վասլի կայսեր յիշեն Կոստանդին ^բ, եւ Լեւոն դրամատիկոս: Զտեղի սորա դնեն մատենագիրք արտաքոյ քաղաքին առ ոսկի դրամբ, որ էր մի ՚ի հին դրանց ցամաքակողման. եւ այժմ անկանի ՚ի պարսպի անդ Եէտի գուլէին. ուստ այն ամենայն սահմանք` որ ձգին ՚ի գերեզմանատուն հայոց եւ ՚ի շրջակայս, առ այազմայիւ Պալըգլոյին` ՚ի հնոց էր տեղի այսր պալատան, եւ պարտիզաց եւ անտառաց նորա եւ մատրանց:

13. Մերձ յայս պալատ երեւի լինել եւ ապարանքն կոչեցեալ Աֆամէա. քանզի Նիկիտաս կոն, զորոյ զբանս եդաք ՚ի սկիզբն անդ այսր Թ թուոյս, ցուցանէ թէ Աֆամէան երեւէր ՚ի Րիկիոնեան դաշտավայրէ. արդ Րիկիոս, կամ ըստ հնչման լատ, ռէճիուս, որ թարգմանի արքունական, եւ էր նաեւ անուն դրան, ըստ տիւքանժայ է նոյն ընդ հին ոսկի դրան, զորոյ զտեղին նշանակեցաք ՚ի վերոյ. ուստի եւ Րիկիոնեան դաշտավայրն` է դաշտն` որ անկանի առաջի դրանց եէտի գուլէ եւ Սիլիվրի գափուսիին: Յայժմեան տնուանս մերձ գտանեմք Աֆամէա անուան զՀայքա Քեօյին, որ է ՚ի ցամաքակողմն Կոստանդնուպօլսոյ, փոքր ինչ տարակաց ՚ի քաղաքէն: Այժմեան արքունական պալատն անուանեալ Տավուտ փաշայ Սէրայի, անկանի ՚ի տեղւոջ կամ վերոգրեալ բիղանեան պալատան, եւ կամ Աֆամէային:

14. ՚Ի մէջն անդ ԺԱ դարուն շինեցաւ ապարանք անուանեալ Արէդեանց ՚ի Դ. Ռոմանոս կայսերէ, Սակս զուարճութեան տեղւոյն եւ բարեխառնութեան օդոյն. որպէս գրէ ան նա Կոմնեան ՚ի Բ. գիրս Ալէքսան: Չէր այնչափ ինչ տարակաց ՚ի քաղաքէն. զոր տիւ քան Ժ դնէ ՚ի կոմն Եւրոպիոեյ ՚ի Թրակիա. բայց որոշ տեղին անյայտ:

Են եւ այլ ապարանք յիշատակեալք ՚ի գիրս, որոց շինօղք` նաեւ ոմանց որոշ տեղիք` անյայտք. զո'ր օրինակ,

15. Ապարանք սրբոյն Մամասայ, որ էր մի ՚ի հին ամարանոցաց. ուր զգնալն մեծին կամ Ա. Լեւոն կայսեր որ ՚ի մէջն անդ Ե. դարուն, յիշատակէ ժամանակագրութիւնն Աղէքսանդրիոյ. անդ արար Կոստանդին կայսր զհարսանիս Երինեայ`ըստ գրելոյ Թէոփանէսի եւ Կեդրենոսի. զոր կրումոս արքայն Պուլղարաց հրձիգ արա ՚ի ժամանակս Լեւոնի իսաւրացւոյ ՚ի սկիզբն Ընդ դարուն <sup>ա</sup>. այլ կրկին շինութիւն նորա յայտ անտի է, զի Ա Վասիլ կայսր անդ սպան զԳ Միքայէլ կայսր զորդի Թէոփիլոսի <sup>բ</sup>: Տեղի սորա էր արտաքոյ քաղաքին ՚ի զուարճալի գիրս, առաջի դրան` որ կոչէր Քսիլօգի ' րգօսի, այժմ Այվազ Սէրայ Գափուսի, որ թերեւս է ածանցեալ յանուանէ սրբոյն Մամաայ. իբր այ մամ Սէրայ Գափուսի. համառօտելով իմն` աղաւաղեալ ՚ի Այվան. անդ առաջի դրան էր եւ եկեղեցի հին եւ մենաստան սրբոյն Մամասայ ^գ:

16. Ապարանք Միլուտեան, զոր Նիկիտաս Կոնիադէս ^դ դնէ Յարեւելեան կողմանս. եւ որպէս երեւի առ Մարմարա ծովու:

17. Ապարանք Նիմֆեան. որ էր ամարանոց կայսերաց` յորժամ նստէին ՚ի Նիկիա յետ առման լատինացւոց զԿոստանդինուպօլիս ՚ի սկիզբն անդ ԺԳ դարուն <sup>ե</sup>. ուր եւ մեռաւ Յօհաննէս Դուկաս: Անկանէր ՚ի Լիւդիա հին գաւառի, մերձ ՚ի Սեաւ ծով, որպէս դնի ՚ի գործս ժողովոյն` որ աստ Գումարեցաւ յամին 1233:

18. Ապարանն Սքուդարեան. այսինքն Իւսքիւտարու. զորմէ գրէ Նիկիտաս ^ա:

Եւ իբրեւ ( Կայսրն ) դիգերէր յապարանսն առ Տամալեան ` որ Սքուդարեան անուանի. առ փոփոխութեան օդոյ, նաեւ խոյս տալոյ յամբոխէ: Սարաւանդակն` ՚ի հնոց կոչեցեալ Տամալիս, մեզ թուի լինել նոյն` ուր է այժմ գրեթէ ապարանք Շէմսի փաշային:

19. Ապարանք առ Արկիա լաճաւ, զոր յիշատակէ Աննա Կոմնենա գիրք Ժ Ալէքսեան, նոյն թուի ասէ լինել տիւ քան Ժ ընդ պալատան սրբոյն Մամասայ, որ չէր ինչ այնչափ հեռի ՚ի դրանէ քաղաքին` որ կրճատեալ անուամբ կոչէր Կիրօլիմնի, այս դուռն որ այժմ է փակեալ, անկանի ՚ի մէջ այժմեան դրանց` որք Կոչին պալադ գափուսի, եւ Այդան Սէրայ Գափուսի:

Այս ամենայն են ապարանք` շինեալք ՚ի ժամանակս կայսերութեան յունաց արտաքոյ քաղաքին ՚ի յամարանոց եւ ՚ի զբօսանս` յիշատակեալք ՚ի գիրս, զորս հաւաքեաց տիւ քան Ժ. յորմէ յայտ է թէ զուարճութիւն նեղուցին Կոստանդնուպօլսոյ ՚ի վերկոյս ՚ի կողմն Սեաւ ծովու` չէր նոցա այնչափ ինչ ծանօթ. որովհետեւ այսչափ ամարանողք` զորս ՚ի վերոյ եդաք, էին ՚ի ցամաքակողմն Կոստանդնուպօլսոյ, եւ ՚ի ներքս կոյս նորա. եւ միայն քան մի պալատք շինեալ էին յաւարտ նեղուցին. այսինքն կամ անմիջապէս առ պարսպօք քաղաքին, եւ կամ ՚ի հանդիպակաց ցամաքն, Յիւսքիւտար` ՚ի Քաղկեդոն եւ այլն. որք ըստ այժմեան առման բնակչաց` արտաքոյ համարին Պօղազ Իչիին: Վասն սոյն տեղեաց որ ՚ի յաւարտն անդ նեղուցին` պարտ է իմանալ եւ զբան Նիկիտասայ` զոր բերաք ՚ի սկիզբն այսր Թ թուոյս. ՚ի նեղուցն պրոպոնտոսի, յորս էրէն է կայսերաց զամառն անցուցանել: Յիշատակի առ պրոկոպ, Ա շին. գլ. 9. ապարանք ինչ ՚ի չէնկէլ գեղջն, բայց այն ՚ի ժամանակս յուստինիանոսի կայսեր էր հնացեալ. զոր եւ քակեաց իսկ նոյն կայսր:

՚Ի ժամանակս տէրութեան օսմանեանց` առաւել քան զամենայն թագաւորս` Ա սուլդան Սիւլէյման շինեաց ամարանոցս եւ զբօսանոցս ՚ի բնիկ նեղուցին, ՚ի Գուլէ պաղչէսին, ՚ի սուլդանիէ, եւ ՚ի թօգաթ. զորոց տեսցես յիւրեանց տեղիս. յետ նորա ինչ ինչ շինութիւն յաւել եւ Դ սուլդան Միւրատ. որոյ է եւ գաւագ սէրային ՚ի մէջ Իւսքիւտարի եւ գատը Քեօյիին: ՚Ի ժամնակս Գ սուլդան Ահմէտին, ՚ի ս)իզբն այսր դարու, սէր Իպրահիմ փաշայի վէզիրի Ազէմի նորա զարդարել ետ զվերջին ծայրն նաւահանգստին Կոստանդնուպօլսոյ որ արտաքոյ համարի բնիկ նեղուցին, այսինք զկողմն Քեաղէտխանէին. ուր շինեաց պալատ արքունի հանդերձ ջրախաղաց աւազանօք. յայնմանէ եւ այլ բազմութիւն մեծամեծաց տաճկաց լցին բնակութեամբք ամարանոցաց յերկուս կողմանս նոյն գետակի քեաղէտխանէին. որ ՚ի հնում կոչէր Վօռվի ' զիս գետակ: Երկիւղ սուլդան Ահմէտին ՚ի ծովէ` առաւել եւս պատճառ ետ շինութեան կողման քեաղէտխանէին. զի առ սաստիկ երկիւղին ոչ գնայր ՚ի նեղուցն ՚ի Պօղազ իչին. այլ ՚ի Քեազէտխանէ, եւ յայնալը գավագ. մինչեւ միանգամ ՚ի կամիլն գնալ ՚ի կոչունս սիրելւոյ իւրոյ Մադպագ, ռամկաց Մուդվագ աղային` որոյ տուն էր ՚ի Պալթա լիմանին, եմուտ ՚ի Չէքտիրի նաւն եւ այնպէս գնաց. միայն յայնմ ժամանակի կարի իմն յաճախեալ լինէր այն ծովեզերայ տուն նեղուցին` ՚ի մէջ Օրթաքեօյի եւ Պէչիք դաշի` որ կոչի այժմ սուլդան Եալըսը, իսկ յայնժամ կոչէր Չրաղան եալըսը. քանզի ՚ի ժամանակս ծաղկելոյ կակաչաց այսինքն լալէի` որ էր ծաղիկ սիրելի յոյժ Իպրահիմ փաշային, գիշերային ՚ի ծաղկանոցին առհասարակ վառեալ լինէր կանթեղ եւ ճրագ: Բայց այն ամենայն ամարանոցք մեծամեծաց որ ՚ի Քեաղէտիոսնէն` ՚ի յառնել մեծի խռովոթեանն ՚ի հճրէթի 1143, յամին 1730, առհասարակ գրեթէ քակեցան յարանց ապստամբաց:

Սուլդան Մահմուտ յաջորդ սուլդան Ահմէտին` աներկիւղ գոլով ՚ի ծովէ, եւ զբօսասէր` գրեթէ քան զամենայն թագաւորս օսմանեանց, զհնացեալ ամարանոցս նորոգեաց զբազումս վայելչացոյց եւ զարդարեաց. եւ զգնալն ՚ի նոսա յաճախեաց. յայնչափ ամարանոցաց միջի` մի միայն զամարանոցն Գանտիլլիին` որ անկգալ էր ՚ի շքոյ, արկ ՚ի վաճառ ժողովրդեան:

Ի մեծամեծս տաճկաց` իւլէմայք ՚ի սկզբանէ անտի միշտ առաւել քան զայլս յաճախեն յամարանոցս, մանաւանդ ՚ի կողմն Ռումիլիին, իսկ յաճախութիւն հասարակ ժողովուրդեան յամառնային բնակութիւնս նեղուցին` գրեթէ ՚ի ժամանակաց անտի սուլդան Մահմուտին, մանաւանդ յետ Գ սուլդան Մուսդաֆային սկսաւ առաւել: Այսր յաճախութեան ժողովրդեան` ոչ սակաւ առիթ ետ զգուշութիւն ՚ի սաստկութենէ ժանտախտին. քանզի օր յօրէ առաւելաւ ՚ի ժողովուրդն զգուշութիւն փախչելոյ յայսմ ախտէ ՚ի գիւղօրէս. յորս բնակելով` ուսան նաեւ զզուարճութիւն օդափոխութեան, եւ սակաւ առ սակաւ սովորեալ, սկսան ամի ամի նաեւ ՚ի պակասիլ ժանտախտի ելանել յամարանոցս նեղուցին: Երբեմն եւ մեծամեծ հրդեհք քաղաքին ետուն առիթ այսր սովորութեան. յորում ժամանակի ոչ սակաւ բնակիչք կիզեալ տանց սփռեցան ՚ի գիւղօրէս: ՚Ի յունաց ազգին եւ այլ պատճառ գտաւ յաճախելոյ յամարանոցս. զի որովհետեւ պէյք նոցա անկեալք յիշխանութենէ, այսինքն մանզուլք, ոչ կարեն բնակել ՚ի քաղաղին` այլ ՚ի գիւղօրէս, ՚ի պատճառս նոցա եւ այլք ՚ի յունաց քաղաքացւոց` մանաւանդ մեծամեծաց` յազգականաց եւ ՚ի բարեկամաց նոցա` յաճախէին յերթեւեկութիւնս. եւ երթեւեկութեամք սովորեալք, ստացան տեղիս ՚ի զանազան գիւղօրէս, յորս բնակին յամառան: Գիւղօրէք ինչ նեղուցին յաճախեցան բնակւոթեամբք եւ երթեւեկութեամբք ՚ի շինելոյ թագաւորաց, առ ՚ի հաւաքել անտի եկամուտ վասն այլ շինուածոց իւրեանց. զո'ր օրինակ Գ սուլդան Մուսդաֆայն ՚ի վաճառ արկ եւ շինել ետ զպէյլէրպէյին, առ ՚ի հաստատել եկամուտ վասն մզկթին իւրոյ որ ՚ի յԻւսքիւտար. եւ սուլդան Համիտ շինեաց զԷմիրկիունէ օղլի Պաղչէսին, ՚ի յեկամուտ իմարէթին իւրոյ` որ ՚ի ներքս անդ դրան քաղաքին կոչեցեալ Պաղչէ գափուսի: