Ամարանոց Բիւզանդեան

  Ի վերջին ժամանակս յունաց կայսերաց լի էին բնակութիւնք ՚ի ջրջակայս Կոստանդինուպօլսոյ, նոյնպէս եւ Ընդ ծովեզերս նեղուցին, գրեթէ ոչինչ ընդհատ յայժմու ժամանակէս. քանզի Մանուէլ Խրիսովլորաս որ ՚ի յելս ԺԴ դարուն` այսպէս գրէ զընդարձակութենէ արուարձանեայց (այսինքն վարըշին) Կոստանդինուպօլսոյ. Զի ' նչ պարուարձանեայց ` զորոց եթէ զմեծութիւնն նկատեսցես, քանի մի աւուր ճանապարհաւ ձգին արտաքոյ քաղաքին. եթէ զգեղեցկութիւնն, զդիւրութիւնն, եւ զշուք, ընդ ամենայն ազգ շինուածոց քաղաքին գան ՚ի համեմատութիւն, զի անդուստ յավիտոնէ ՚ի Սիսդոսէ եւ ՚ի Հելլեսպոնտոսէ ^ա մինչեւ ՚ի Վօսբօրոսն Թրակիոյ ^բ, ՚ի տաճարսն, եւ ՚ի գիանեան կղզեակս, ^գ ՚ի կողմանէ Եւրոպիոյ եւ ՚ի կողմանէ Ասիոյ ընդ շրջապատն Պրոպոնտոսի, եւ ընդ կղզիս նորա որ շուրջ զքաղաքաւ, եւ ընդ նաւահանգիստն եղջիւր ^դ, եւ որ ինչ անդուստ մինչեւ ՚ի Քարոս ( Քէնէր ) ձգին, թէ ոք շուրջ յածէր, անընդհատ արուարձան էին այսր քաղաքի. զորոց զտաճարս եւ զշինուածս ` թէ ումէք կա ' մ լինէր ՚ի համար արկանել, հարկ էր նմա յօրինել զպատմւոթիւն ոչ փոքր. նաեւ նոյն իսկ արուարձանեայք ոչ փոքր յիւրեանց կողմանէ ձգեալ ընդ երկայն պարիսպն <sup>ե</sup> որպէս կոչին, ՚ի Ստորին ծովէ մինչեւ ՚ի Սեաւ ծով, ձգեն ընդարձակեն զմի շարունակեալ քաղաք. որ եւ ողջոյն իսկ գաւառ մարթ էր կացուցանել. վասն զի մեծութեամբն իւրով այնչափ տանի յինքն ` որչափ ինչ յայլս ամենեսին միանգամայն գտանել թերեւս չէր ինչ դիւրին:

՚Ի ժամանակս հեթանոսութեան` գրեթէ ամենայն երեւելի դից էին բագինք ՚ի ծովեզերս նեղուցին. ուստ եւ նախկին տնուանք տեղեաց նորա` իբր ՚ի բազումս յանուանէ դից կամ բագնեաց նոցա կոչին. վեց տաճարք էին միայն ապողոնեայ դից, եւ վեց տաճարք անահտայ. թո'ղ գայլոց չաստուածոց. ՚ի հասանելն աստ յասոնի` ԺԲ երեւելի դից զոհս մատոյց, եւ տաճար կանգենաց նոցա. համարելով ասէ Ճիլլիոս ՚ի յառաջաբանութեան, զՎօսբօրօս բնակարան գոլ ոչ միայն մարդկան` այլ եւ ամենայն չաստուածոց սակս զուարճալի դրիցն: Զդուռն նեղուցին` Պոսիդոնի կամ Նեփդունոսի չաստուծոյն պահել բաջաղէին, եւ զբանալիս Պոնտոսի առ իւր ունիլ, օգնականութեամբ որդւոյն Վիզասայ կամ Բիւզանդայ. զոր դարբին բանալեացն Պոնտոսի համբաւէին, այլ ճշմարտութիւնն է` զի նա ինքն վիզաս եղեւ շինօղ բերդին Բիւզանդիոյ. յորում էր հին տաճար Պոսիդոնի չաստուծոյ ըստ Դիոնիսեայ` իբր պահպանիչ ծովու:

՚Ի ժամանակս քրիստոնէութեան` փոխանակ մեհենիցլի էին մենաստանք եւ եկեղեցիք աստի եւ անտի նեղուցին. զորոց զթիւ յոյնք 365 լինել աւանդեն, ըստ թուոյ աւուրց տարւոյն. ՚ի գիրս զսակաւուց գտանեմք յիշատակութիւն, մինչեւ առ Տիւքանժայ որ ՚ի Դ գիրս Կոստանդնուպօլսոյ, ՚ի թիւ 15, ՚ի մի հաւաքեաց զյիշատակեալսն ՚ի գիրս, 47 գտանեմք առհասարակ զթիւ մենաստանաց եւ եկեղեցեաց եղելոց ոչ միայն ՚ի նեղուցին` այլ եւ յայլ ամենայն շրջակայ արուարձանեայս Կոստանդնուպօլսոյ: Այլ այս ինչ յայտնի է` զի ոչ ամենայն մենաստանք եւ եկեղեցիք յիշատակեցան ՚ի գիրս. նմին իրի որպէս անյայտ է ստուգութիւն այնր վերոգրեալ թուոյն. նոյնպէս անյայտ է եւ ստութիւնն: Այժմեան գլխաւոր նշան հին մենաստանաց եւ եկեղեցեաց` են աղբիւրք, զորս յունական անումամբ կոչեն բնակիչքն Այազմա, կամ Այազմօս ^ա. որ թարգմանի Սրբացուցումն եւ Սրբութիւն. քանզի ըստ հին սովորութեան երեւելեայց ` ամենայն երեւելի եկեղեցիք մանաւանդ մենաստանք ` առընթեր ունին աղբիւր, առորոյ ջուր յարգութեամբ մատչի ժողովուրդն՚ի պատիւ սրբոյն ` յորոյ անուն է եկեղեցին. այսպիսի աղբիւրք մենաստանաց եւ եկեղեցեաց ՚ի Հայաստան կոչին Լուսաղբիւր: Միայն առ ՚ի ստուգութեամբ ՚ի վերայ հասանել` պարտ է երկու ինչ գիտել. մի` զի ՚ի վաղ ժամանակաց իցէ մնացեալ նոյն այազմայն, եւ ոչ ՚ի նորոյ հնարեալ. զի ռամիկք բազում անգամ ընդ երեւելն ՚ի վեր նաեւ աննշան աղբեր ինչ եւ ջրոյ` զանունս այազմա ՚ի վերայ դնեն. երկրորդ եթէ յանուն սրբոյ ուրուք կոչեսցի ՚ի վաղուց անտի, զո'ր օրինակ յանուն սրբոյն Աթանասի, Թէոդորոսի, Եղիայի, եւ այլն:

Ի մէջ ամենայն աղբերց կամ այազմայից Կոստանդնուպօլսոյ` երեւելի էր ՚ի վաղ ժամանակս այն` որ նախ կոչէր սոսկ Աղբիւր, որպէս է տեսանել առ պրոկոպ ^ա. իսկ յետ շինութեան եկեղեցւոյն աստուածածնի` կոչեցաւ յն, Թէոդօ'գօն էն դի Բիղի' կամ դի Բիղի', այսինքն Աստուածածին ՚ի Աղբիւր, առ Աղբեր, կամ Աղբեր: Պրոկոպ, եւ զոնար, ՚ի Յուստինիանոս կայսերէ շինեալ ասեն զեկեղեցի սորա, բայց որպէս ցուցանեն Նիկիփորոս, եւ Կոդինոս <sup>բ</sup>, նախ կառուցեալ կայր անդէն մատուռն` զոր ըստ Նիկեփորոս շինեաց մեծն եւ Ա Լեւոն կայսր, որ ՚ի մէջն անդ Ե դարուն, ՚ի յիշատակ սքաանչելեաց` որով կոյր ոք լուսաւորեցաւ ՚ի լուանալն զաչս իւր ջրով սորին աղբեր. զկնի Յուստինիանոս կայսր ՚ի գնալն յաւոր միում յորս էրէոց ՚ի Թրակիա` ասէ Կոդինոս, տեսեալ զբազմութիւն ժողովրդեան որք ելանէի ՚ի փոքր աղօթարանէ անտի, եհարց զպատճառն, եւ ծանեաւ ՚ի ստրատիզիօս Մագիստրոսէն եւ յարքունի գանձապետէն` թէ սակս առողջարար աղբերն անդր ընթանան, զարմացաւ. եւ յաւելորդաց մեծի եկեղեցւոյն` ահագին եւ պայծառ եկեղեցի կառոյց անդէն. զորոյ զորոյ նաւակատիք լինէր ՚ի 9 յուլիսի. որպէս դնէ յայսմաւուր Սիռլէդեան. ապա յերկրաշարժութենէ կործանեալ կամ վտանգեալ որպէս դնէ նոյն Կոդինոս, դարձեալ շինեաց երինէ թագուհին կին Դ Լեւոնի կայսեր` ընդ որդւոյն Կոստանդնի, մերձ ՚ի յելս Ը դարուն. այլ բազմօք չքեղազարդեաց զայս եկեղեցի Վասիլ կայսր Մակեդոնացին յազգէս հայոց` որ ՚ի մէջ Թ դարուն: ^ա Առ ժամանակօք կայսեր կայսեր Ռոմանոսի Լակապենոսի որ ՚ի սկիզբն Ժ դարուն, Սիմոն արքայն պուլղարաց հուր էարկ յեկեղեցին ^բ. այլ կամ ոչ այրեցաւ ըստ բոլորին, եւ կամ վերստին նորոգեցաւ. քանզի որպէս գրեն նոյն մատենագիրք` յետ սակառուց ՚ի սմին եկեղեցւոջ պսակեցաւ Պետրոս որդի Սիմոնի` ընդ Մարիամայ դստեր Լեկապենոսի կայսեր: Զձեւ եկեղեցւոյն եւ զվայելչութիւն` բազմօք ստորագրէ Նիկիփորոս գիրք ԺԵ. գլ. 26. որ էր գրեթէ քառակուսի փոքր ինչ երկայն քան զլայնութիւնն. եւ գրեթէ ՚ի մէջ եկեղեցւոյն էր աղբիւրն քառակուսի ձեւով, յոր իջանէին 35 Մարմարիոնեայ աստիճանօք. լայնութիւն աստիճանացն 12 ոտնաչափ: Բժշկութիւնք այսր ջրոյ համբաւեալ յոյժ ՚ի վաղ ժամանակս, մինչեւ Կանտակուզենոս <sup>գ</sup> կոչէ Աղբիւր ամենաբուժ, եւ <sup>դ</sup> պատմէ թէ զիա'րդ Գ Անդրոնիկոս կայսրն փոքր անուանեալ` որ ՚ի սկիզբն ԺԴ դարուն, անբուժելի խօթութեամբ ախտացեալ, իբրեւ լուացաւ յայս աղբիւր` իսկ եւ իսկ բժշկեցաւ. Նիկփորոս կալլիստոս դրեաց զյիշատակարան սքանչելեաց այսր աղբեր, որպէս նա ինքն վկայէ. զոր Լամպէչիոս եւ Կրէդսէրոս պահեալ գտին ՚ի գրատան Վեննայու, եւ Վադիքանու ՚ի Հռոմ:

Զայս աղբիւր Ճիլլիոս ՚ի տեղագրութեան Կոստանդին Դ. 8. դնէ թէ յիւրում ժամանակի այսինքն ՚ի սկիզբն ԺԶ դարուն` յոյնք կաչէին Խրիսօբիղի. այսինքն Ոսկիաղբիւր, սակս անկանելոյ առաջի դրան` որ ՚ի հնոց, կոչէր Ոսկեդուռն. եւ այժմ զո'ր օրինակ ասացաք ՚ի վեր անդր` անկանի այս դուռն ՚ի մէջ պարսպի եէտի Գուլէիին. յետ նորա եւ Լէունքլավիոս նովին անուամբ կոչեցեալ դրէ, որ եւ ետես զհիմունս եկեղեցւոյն: Այժմ կրկին այազմայք կան ՚ի նոյն կողմանս. մին կոչի Պալըգլը այազմասը, վասն ձկանց որք են ՚ի ջուր նորա, այլ է յանուն Աստուածածնի. առընթեր մեծի գրեեզմանատան հայոց, յոր աստիճանօք լինի իջանել. ՚ի մէջ եկեղեցաձեւ շինուածոյ` որոյ չորեքին որմունք կան միայն, իսկ յարկն չիք. երկրորդն կոչի Քօզլու այազմա, որ թերեւս է աղաւաղութիւն Խրիսօբիղի կամ Քրիսօբիղի անուան, յոր նոյնպէս աստիճանօք լինի իջանել. ջուր սորա զերիս բորոտեալս ՚ի միում տան միանգամայն բժշկեալ ականատեսք մեզ պատմեցին: Օրն յորում գնան մինչեւ ցայժմ բազմութիւն ժողովրդեան` կարծէ զտիւքան Ժ թէ գուցէ էր նոյն իսկ օրն` յորում օրէն էր յունաց կայսերաց հանդիսիւ գնալ կամ ՚ի նոյն եկեղեցին Աստուածածնի առ աղբեր, եւ կամ ՚ի յարքունի պալատն որ առ նովին եկեղեցաւ, զի բան զոնարասայ որ զայս պատմէ` չէ կատարեալ որոշ: ՚ի յայզման պալըգլրին նկարեալ կայ ՚ի փոքր տախտակի` պատկեր աստուածածնի, եւ ընդ նովաւ թագաւորակերպն հանդերձ բազմութեամբ. որ է ՚ի յիշատակ հանդիսական գալստեան թագաւորին. զի զոր ինչ պատմեն անդր եղեալ յունականքն բանս օտարացուցիչս վասն պատկերին` են անհիմն զրոյցք: ՚ի հնոց, մենաստան արանց լինել ակնարկէ անդր Աննա կոմնենա գիրք Ե: