Ամարանոց Բիւզանդեան

  Մի ՚ի ցանկալի աշխարհագրական խնդրոց` է տեղեկութիւն նեղուցի` որ է նեղ անցք ծովու` անկեալ ընդ մէջ երկուց ցամաքաց եւ ընդ մէջ երկուց ծովուց. որով երկու ցամաք բաժանին ՚ի միմեանց եւ երկու ծովք միանան ընդ միմեանս: Զանազան նեղուցք գտանին աշխարհի` այլ ՚ի մէջ նոցա գովելի ՚ի հին եւ ՚ի նոր պատմագրաց է նեղուց Կոստանդնուպօլսոյ. սակս զուարճութեան դրից` եւ սակս դիւրացուցանելոյ զճանապարհորդութիւնն յառաւել վաճառաշահ եւ յառաւել ծանօթագոյն միջին կողմանս ցամաքի վերին կիսագնդոյս. անկեալ գոլով ընդ մէջ երկուց ծովուց` Սեաւ ծովու եւ Մարմարական ծովու: Տեղեկութիւն սորա յորոյ յերկուս կողմանս է Ամարանոց Բիւզանդեան` ոչ միայն հեշտալի բանասէր մտաց, այլ նաեւ կարեւոր ՚ի բացարութիւն պատմութեան Օսմանեանց` եւ հնութեան պատմութեանց Յունաստանի, մանաւանդ ճանապարհորդութեան արգոնաւորդաց, որ համարի իբր նախկին նաւարկութիւն ընդ այս նեղուց. զի յառաջ քան զայն` նաւակաց կամ փոքր նաւուց ճանապարհորդութիւնք յիշատակին ընդ ծովս այնր կողման:

Առաջինն որ գրեաց զայսմանէ` է Դեոնեսիոս Բիւզանդացի. ժամանակ նորա անյայտ. բայց որպէս ցուցանէ Ճիլլիոս եւ յետ նորա Ֆապրիչիոս` գրեաց յառաջ քան զՍեւերոս կայսր, որ յամի Տեառն 197 կործանեաց զԲիւզանդիոն, եւ զտեղիս Վօսբօրօսի` այսինքն նեղուցին. նմին իրի ստորագրութիւն նորա այնչափ հին ժամանակաց` կարի իմն լինէր յարգելի` թէ երեւէր ՚ի մէջ: Զառաջինն յիշէ զսա զՍտեփաննոս Բիւզանդացի ՚ի բառն Խրիսուպօլիս. զորոյ եւ զհատուած ինչ բանի բերէ անդէն ՚ի վկայութիւն. յետ նորա յիշէ եւ Սուիտաս ասելով. Դիոնեսիոս Բիւզանդացի բանաստեղծ, ( գրեաց ) զստորագրութենէ անաբլոսի ( այսինքն նաւարկութեան ) ՚ի Վօսբօրօս. ( գրեաց եւ ) զողբոց ` որ է բանաստեղծութիւն լի թաղերգութեամբ: Զայս յունական ստորագրութիւն Դիոնիսեայ որպէս յայտնի երեւի` ողջոյն ՚ի ձեռին ունելով Ճիլլիոս, բազում վկայութիւնս բերէ անտի լատին թարգմանութեամբ. եւ զի այժմ անյայտ է այս ստորագրութիւն Դիոնիսեայ` նմին իրի Յօհաննէս Հուտսօն ՚ի մի հաւաքեալ զհատուածս բանից լատիներէն բերեալ ՚ի Ճիլլիոսէ, տպագրեաց ՚ի սկիզբն Գ հատորին գործոց աշխարհագրացն` որոց փոքր մականուն եդ. եւ ՚ յառաջաբանութեան նոյն հատորին այսպէս գրէ: Զյունական ( ստորագրութիւնն Վօսբօրօսին Դիոնիսեայ ) զոր անշուշտ ունէր ՚ի ձեռին Ճիլլիոս, ընդ վայր եղեւ մեզ խնդրել, զորմէ եւ կասկածիմ կորուսեալ գոլ ըստ ամենայնի. վասն զի անտի եւ այսր ո ' չ ոք եւ ո ' չ նոյն իսկ Ղուկաս Հօլսդէնիոս, ( զորոյ զծանօթութիւնս ՚ի կոստանդնուպօլսեան տեղագրութիւնն Ճիլլիոսի ` ետ ինձ այրն սքանչելի Քրիսդիանոս Կօտեֆրետոս Կեդզիոս ), գիտակ ինչ այնմ երեւի:

Բ Մատենագիրն է Ճիլլիոս Պետրոս Ալպիացի. որոյ աւելի քան զամս 40 գոլով ընդ ծով եւ ընդ ցամաք շրջեալ ՚ի Յունաստան, յԱսիա, եւ յԱփրիկէ, յաւուրս Ա սուլդան Սիւլէյմանին գտաւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս. ապա դարձեալ ՚ի Հռոս եկաց անդր ընդ խնամովք Գէորգայ Առմէնեաչիուս մականուանեալ քարտինալին. եւ մեռաւ յամին 1555. 65 ամաց: Գրեաց զերիս գիրս յաղագս Վօսբօրօսին կամ նեղուցին Կոստանդնուպօլսոյ. եւ չորս գիրս յաղագս տեղագրութեան քաղաքին Կոստանդնուպօլսոյ. եւ հնութեան նորա, որք բաց ՚ի յառանձին տպագրութեանց Ամսդրտամու` գտանին տպագրեալ միանգամայն եւ ընդ գործս մատենագրաց Բիւզանդիոյ. նաեւ ՚ի Զ հատոր Գանձարանի հնութեան յունաց ժողովեալ ՚ի Կռօնօվիոսէ: Ստորագրութիւն նորա յոյժ մանրամասն. եւ է իբր ընդարձակ մեկնութիւն վերոգրեալ Վօսբօրօսին Դիոնիսեայ` զոր յունարէն ունէր ՚ի ձեռին (տե'ս ՚ի վերոյ). կորուստ նոյն Վօսբօրօսին Դիոնիսեայ` առաւել եւս պատուականացոյց առաջի գիտնոց զՎօսբօրօս Ճիլլիոսի. որ է գործ բազում աշխատանաց եւ բազում ժամանակաց. յորում փայլէ սէր նորա առ ճշմարտութիւնն. զարմանալի հմտութիւն նախնեաց մատենից եւ պատմութեանց. եւ մանրակրկիտ քննութիւն ՚ի յորոշել զիմն. յորում ոչ այլ ինչ երեւի պակասութիւն` բայց եթէ ուրեք ուրեք կրկնութիւն, եւ ճապաղ ոճ բանի` առ սաստիկ հետազօտութեան:

Գ Մատենագիրն է Լէունքլավիոս, կամ Լայնքլավ (որպէս բերէ հնչումն գերմանացւոց) Յոհաննէս. ծնեալ ՚ի Ամլպուռն որ ՚ի Վէստֆալիա` յաշխարհին Գերմանիոյ. մի ՚ի գիտնոց իւրում ժամանակի, հմուտ լեզուաց. ճանապարհորդեաց գրեթէ ընդ ամենայն թագաւորութիւնս Եւրոպիոյ` նաեւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս. բաց ՚ի բազմաց թարգմանեալ գրոց ՚ի յունաց լեզուէ ՚ի լատին, արար եւ յաճախապատում ազգին թուրքաց. յորում ՚ի թիւն 128 ստորագրէ զերեւելի տեղիս նեղուցին. բայց ոչ զամենայն երեւելիսն, եւ զայն համառօտիւ եւ ՚ի հարեւանցի. յոյր սակս առ սակաւ մտադրութեան իւրոյ վրիպեալ, յետ Օրթաքեօյին եւ Գուրուչէշմէին դնէ զՊէշիքդաշ: Մեռաւ ՚ի Վիեննա յամին 1593. կացեալ պակաս քան զ60 ամ:

Դ Երեմիա չէլէպի եղբայր երանելւոյն Կոմիտասայ, ընդ այլ բազմաց ոտանաւորաց` արար եւ համառօտ ստորագրութիւն նեղուցի` ոտանաւոր տողիւ աշխարհիկ ոճով, յորում գտանին ինչ ինչ տեղեկութիւնք իւրումն ժամանակի:

Ե Մարսիլի Լուիճի Պօլօնիացի. յամին 1680 ՚ի 22 ամաց հասակի ճանապարհորդեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, մտադիւր քննեալ զզանազան ընթացս ջուրց նեղուցին, նախ առաջին ՚ի մէջ գործոց իւրոց տպագրեաց ՚ի Հռոմ յամին 1681 զիւր Քննութիւն յաղագս Վօսբօրօսին Թրակիոյ. նուիրեալ Քրիստինեայ թագուհւոյն Շվետաց:

Զ Սէնիոր Մոմարս. թարգման ՚ի դուռն դեսպանին Աւսդրիոյ ՚ի Կոստանդնուպօլիս. յունարէն ոտն աչափութեամբ աշխարհիկ ոճով գրեաց զնեղուցէն Կոստանդնուպօլսոյ, որոյ անուն եդ Վօսբօրօմաքիա, որ թարգմանի նեղուցամարտ:

Է Սէսդինի Տօմէնիքօ. ՚ի Ֆիօրէնցա քաղաքէն Իդալիոյ. հմուտ յոյժ հնութեան դրամոց մանաւանդ յունաց, եւ տնկաբանութեան, որովք անուանի է առ գրագէտս Եւրոպիոյ. բազում անգամ ճանապարհորդեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս յաւուրս սուլդան Համիտին` արար եւ տպագրեաց ՚ի Ֆիօրէնցա յամին 1785, ստորագրութիւն նեղուցին Կոստանդնուպօլսոյ. յորում ընդ երկար ճառէ զմշակութենէ երկրի այգեստանեայց եւ պարտիզաց. յանուանէ թուելով զարմտիս, զպտուղս, զծաղիկս, եւ զխոտս որք բուսանին անդ. ճառէ նաեւ զորսորդութենէ օսմանեանց, եւ զկենդանեաց` որք գտանին ՚ի նեղուցին: Զայս գործ փոքր` ՚ի մտի ունի նորոգ տպագրել բազում ուղղագրութեամբ:

Ը Կոզմաս Քեօմիւրճեան, կամ իտալերէն Քօզիմօ տէ Քառպօնեանօ, թոռն երանելի տեառն Կոմիտասայ. թարգման ՚ի դուռն դեսպանին Սպանիոյ ՚ի Կոստանդնուպօլիս. ՚ի գիրս ստորագրութեան Կոստանդնուպօլսոյ իտալերէն յօրինեալ, ստորագրէ եւ զնեղուցն. որ թէպէտ համառօտ է յոյժ, միայն զերեւելի գիւղօրէս դնելով, սակայն ընդ այժմեան անուանց` դնէ նաեւ զհին անուանս. այլ այս գործ տակաւին է ՚ի տպագրութեան:

Այս մատենագիրք են` որք մասնաւոր տեղեկութեամբ ուրոյն գրեցին զնեղուցէն Կոստանդնուպօլսոյ. բաց ՚ի սոցանէ թէպէտ գրեցին եւ այլ ճանապարհորդք, այլ կամ ոչինչ եւ կամ սակաւ տեղեկութիւն նոր գտանի ՚ի գրուածս նոցա. զոր օրինակ է ճանապարհորդութիւն ՚ի Կոստանդնուպօլիս` Գէորգայ Տուսայ Օլանտացւոյ` որդւոյ հռչակաւոր Եանուսի Տուսայ. զոր տպագրեաց յամին 1599 եւ գտանի նաեւ ՚ի Զ հատոր Գանձարանին յունաց հաւաքեալ ՚ի Կռօնօվիոսէ: Նոյնպէս եւ ճանապարհորդութիւն Յովսէփայ Դուռընֆօրայ երեւելի ճանապարհորդին ՚ի սկիզբն այսր դարու. որ է տպագրեալ ՚ի 1717. յորում թէպէտ բազում նորանոր եւ ստոյգ տեղեկութիւնք գտանին զարեւելեան աշխարհաց, սակայն ստորագրութիւն նեղուցին ոչ տայ ինչ տեղեկութիւն առաւել քան զՃիլլիոսին:

Գտանին եւ զանազան աշխարհացոյցք մասնաւորք սորին նեղուցին: ՚Ի Ճիհաննիւմային կամ ՚ի յաշխարհագրութեանն` զոր ըստ մասին արարեալ է Հաճի Գալիֆէին կամ որ նոյն է Քեաթիպ չէլէպիին, եւ տպագրեալ ՚ի Կոստանդնուպօլիս ՚ի հիճրէթին 1145, յամի Տեառն 1732. ՚ի թղթահամարն 672 գտանի աշխարհացոյց սորա փոքր: Յամի Տեառն 1735, Պօն Օլանտացին նկարեաց աշխարհացոյց նեղուցին, եւ փորագրեալ տպեցաւ զկնի. որ գերագոյն գտաւ քան զնկարեալս յառաջ քան զայն: Յաւուրս սուլդան Համիտին` հրամանաւ տէրութեանն արուեստաւորք հմուտք ՚ի գաղղիացւոց` նորոգ քննութեամբ նկարեցին զնեղուցն արուեստիւ չափելով. որ է ճշգրիտ քան զամենայն. յորոյ վերայ մասնաւոր դիտմամբ, եւ բազում ճանապարհորդութեամբ ընդ ծով եւ ընդ ցամաք հանդերձ հմուտ նաւավարօք` ուրեք ուրեք ուղղագրութիւն յաւելեալ, եւ զբազմաց տեղեաց անուանս եդեալ, փորագրեալ եղեւ հայկական աշխարհացոյց նեղուցին յամին 1791: Նաեւ ՚ի Վեննա փորագրեցաւ յամին 1788 աշխարհացոյց նեղուցին` հանդերձ այլովք աշխարհացուցիւք տեղեաց պատերազմին. ըստ տեղեկութեան անուանի Դօդին, եւ տիւք Շուազօլ Կուֆֆիէին, որ եղեւ վերջին դեսպան գաղղիացւոց ՚ի Կոստանդնուպօլիս, նախ քան զյառնել խռովութեան ազգին նոցա. եւ բազում աշխարհագրական տեղեկութիւնս ժողովեաց զՕսմանեանց աշխարհաց. գտանին ՚ի սմա ինչ ինչ խոտորմունք ՚ի նշանակել զսարս ծովեզերաց, նաեւ յանուանս. զոր օրինակ յորժամ զՍէրվի Պուռնին կոչէ Մէզար Պուռնի: Այսոքիկ են երեւելի մասնաւոր աշխարհացոյցք նեղուցին Կոստանդնուպօլսոյ ըստ նոր անուանց. իսկ ըստ հնոյն` նկարեաց անուանին Կուլիելմոս Սանսոն որդի Նիկողայոսի Սանսոնի` աշխարհագիր թագաւորին գաղղիացւոց, ըստ գրուածոց Ճիլլիոսի. որ գտանի նաեւ ՚ի ԻԲ հատոր Բուզանդարանի` ՚ի Դ մասն հնութենէ Կոստանդնուպօլսոյ` ՚ի գործս Պանտուրիոսի Անսելմոսի: Նոյն աշխարհացոյց ՚ի մեծագոյն դիրս փորագրեալ կայ նաեւ յայն ժողով հին աշխարհացուցից` զորս ուղղագրեաց եւ ՚ի կարգի եդ անուանին Յոհաննէս Քլերիքոս ՚ի յԱմսդրտամ: Եւ այլ աշխարհացոյց փոքրիկ ըստ ժամանակի կայսերաց քրիստոնէից ՚ի ԻԱ հատոր Բուզանդարանին, նախ քան զստորագրութիւն Կոստանդնուպօլսոյ ՚ի Տիւքանժայ:

Յայսմ սակաւագիծ մատէնիս` գտանեն ընթերցօղք մեր ՚ի մի հաւաքեալ համառօտիւ գրեթէ զամենայն կարեւոր եւ զերեւելի տեղեկութիւնս նեղուցին ՚ի հին եւ ՚ի նոր պատմութիւնս. զհարկաւոր բնական խնդիրս. եւ զստորագրութիւն դրից նորա: Բաժանի իբր յերկուս մասունս. յառաջնումն անդ պարզ բանիւք աւանդին ընդհանուր տեղեկութիւնք եւ ստորագրութիւնք համօրէն նեղուցին. յերկրորդումն` ոտանաւոր չափմամբ ստորագրին ծովեզերեայ գիւղօրէք նոյն նեղուցին: Աշխարհագրական անուանք հին եւ նորք` եդեալ կան առանց տառադարձութեան ըստ բնիկ հնչման իւրեանց. բաց ՚ի յոմանց հին անուանց` որոց յաճախ սովորութիւնն տառադարձութեամբ հնչելոյ` կարի իմն ընտանի եղեւ յազգի մերում. զոր օրինակ Բիւզանդիոն, եւ ոչ Վիզանդիսս. Քաղկեդոն, եւ ոչ Խալգիտօն. Պոնտոս, եւ ոչ Բօնդօս. եւ այլն: Տաճկական անուանք եդեալ կան ըստ մեծի մասին ըստ հնչման որ ՚ի բերանս ռամկաց. նմին իրի անպարսաւս զմեզ կացուսցեն ընթերցօղք մեր ՚ի գտանելն զանուանս գրեալ տառիւք` որ արտաքոյ է սովորական հնչման նոցա: Նախնի մատենագրաց անուանք առհասարակ եդան տառադարձութեամբ. քանզի ոչ սակաւք ՚ի նոցունց նովին հնչմամբ սովորական եւ ծանօթ են յազգի մերում. իսկ նոր մատենագրաց անուանք սկսեալ գրեթէ ՚ի ԺԵ դարուն հետէ` եդան առանց տառադարձութեան. զի մի բազմութիւն անծանօթ մատենագրաց` որք ծաղկեցան անտի եւ այսր. եւս առաւել անծանօթ հանդիսասցին ընթերցողաց օտար հնչմամբ: Այն մասն ցամաքի` որ կարկառեալ կայ արտաքս ՚ի ծովն կոյս` կոչեցաւ ՚ի մէնջ Սար, Սարաւանդակ, Հրուանդան. ըստ նշանակութեանն որ ՚ի գործ ածի ՚ի գիրս պիտոյից Մովսէսի Քերթողի. զոր եւ աշխարհիկ լեզուաւ կոչեն Քիթ եւ տճկ. Պուռուն. զնոյն սար նմանութեամբ կոչեցաք Բազուկ: Զբազուկս կամ զսարս իբր գլխաւորս նախ առաջին անուանեցաք յիւրեանց տեղիս. որպէս աշխարհագիրք զգաւառս, եւ ապա զմերձակայ զերեւելի տեղիս աստի եւ անտի նորա ստորագրեցաք իբրեւ ՚ի գաւառի: Զայն պինիշի տեղիս թագաւորին միայն թուեցաք Ա. Բ. Գ. եւ այլն, ՚ի Ռումէլին եւ յԱնատօլուն, որք գտանին ՚ի ծովեզերեայս բնիկ նեղուցին, զորմէ է բան մեր. ՚ի բաց թողեալ զայլ պինիշի տեղիս արտաքոյ նեղուցին, կամ ՚ի ցամաքակողմն նորա, որք արտաքոյ են մեր ստորագրութենէ. զՏօլմա Պաղչէն ոչ եդաք ՚ի կարես Ա պինիշի թագաւորին ՚ի Ռումէլին. շատ համարեցաք կոչել տեղի Կեօչի, որով Իմանի լինել եւ տեղի պինիշի: ՚Ի կարգս վեզիրի ազեմից հանդէպ հիճրէթի կամ թուականի տաճկաց` եդաք նաեւ զթուականի Քրիստոսի. ըստ համեմատութենէ` յորում ամի անկանէր սկիզբն իւրաքանչիւր թուականի տաճկաց. եւ ոչ ըստ համեմատութենէ ամսոց` յորում նստան վեզիրք:

Այսչափ ինչ ծանօթութեանց սակաւուք ՚ի վերայ հասեալ ընթերցասէր մտաց վասն առաջիկայ համառօտ գրուածոցս, եթէ ընդ նիւթականին զուարճութեան ամարանոցին` եւ զզուարճութիւն բանաւոր մտաց հաճեսցին ընկերել քաղցրանալով ՚ի սորին ընթերցանութիւն, մերոց փափագանաց շնորհեն զլրումն. զի առաջարկութիւն կամաց մերոց այս է` զդատարկութենէ ժամս կամ զսնոտի զբաղմունս խափանել, զընդունայն` մանաւանդ թէ զվնասակար խաղս ՚ի բաց կարճել, եւ զամենեցուն զմիտս նաեւ ՚ի զուարճութենէ անդ` ՚ի զարմացումն եւ ՚ի փառաբանութիւն բոլորից արարչապետին վերբերել: Յորոյ ՚ի փառս եւ ՚ի պատիւ նորին ծնողի` մերոյ խնամակալութիւն` փափագիմք ուղղել զամենայն գործս մեր. եւ զդուզնաքեայ զայս երկասիրութիւն բանաւոր չափմանցս. աղքատին ծնունդ աղքատին մերոց մտացս: