Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս սրբոյն Ներսիսի, թէ ո'րպէս կամ ուստի' էր, կամ որպիսի' կամ զիա'րդ ընդրեցաւ եպիսկոպոս լինել Հայոց աշխարհին:

Ապա ի մի ժողով կուտեցան առ արքայն Արշակ մեծամեծք նահապետք ազգաց ազգաց, տոհմաց տոհմաց, գնդից եւ դրօշուց տեարք. ամենայն սատրապք նախարարք եւ ազատք, պետք եւ իշխանք, զօրավարք եւ սահմանապահք, ի մի հաւանութիւն միաբանական խորհուրդք, զի եկեսցեն տեսցեն եւ խորհեսցին վասն իւրեանց առաջնորդի, թէ ո'ւմ արժան իցէ նստել յաթոռ հայրապետութեանն եւ հովուել բանաւոր խաշանց Քրիստոսի: Ապա յաղթեաց կալաւ այս բան խորհրդի ամենեցուն առ հասարակ որ անդ էին, զի ի մնացորդաց տանն Գրիգորի, յայնմ զաւակէ գտցեն զառաջնորդութիւն: Զի ամենեքեան ասէին ցարքայն. վասն զի նորոգեաց Աստուած զթագաւորութիւն ձեր, սոյնպէս պարտ է ի յայնմ զաւակէ նորոգել զհոգեւոր նահապետութիւնն: Զի ընդ նորոգել այնր աթոռոյ, ասեն, նորոգեսցին պայծառ վարք աշխարհիս Հայոց:

Ապա յականէ յանուանէ իսկ խնդրեցին աշխարհաժողով զօրքն բազմութեան զայն, որ անուանեալ կոչէր Ներսէս, զորդի Աթանագենի, զթոռն քահանայապետին Յուսկան, որդւոյ Վրթանայ, որդւոյն Գրիգորի մեծին առաջնոյ քահանայապետին. եւ մօր սորա Բամբիշն անուն, քոյր արքային Տիրանայ: Սա լեալ էր ամուսնաւոր յաշխարհակեաց կեանս նախ յաստիս մանկութեան. ի տղայութենէ սնեալ եւ ուսեալ ի կեսարացոց քաղաքին Գամրաց ընդ հաւատարիմ վարդապետօք. եւ ցանկալի եղեալ իւրոյն համարուեստն զուգակցացն: Այլ ի ժամանակին յայնմիկ էր ի վարս զինուորութեան, ի գործակալութեան սիրելի սենեկապետ արքային Արշակայ, հաւատարիմ ի վերայ ամենայն կարգաց թագաւորութեանն ի ներքոյ եւ արտաքոյ:

Այր էր սա մեծ եւ բարձր ցանկալի հասակաւ, եւ վայելուչ գեղով. զի ոչ գտանէր ուրեք նման նմա գեղեցկութեանն ի վերայ երեսաց երկրի, տենչալի ցանկալի եւ զարմանալի եւ ահագին ամենայն նայեցող տեսողաց, եւ նախանձելի յարութեանն ի զինուորական կրթութեանն:

Երկիւղած ի տեառն է Աստուծոյ, յոյժ աւանդապահ պատուիրանաց նորա. մարդասէր, սուրբ զգաստ, սաստիկ իմաստուն եւ առանց ակնառութեան. իրաւանց իրաւարար, ցածուն քաղցր խոնարհ աղքատասէր, ի սրբութիւնս ամուսնութեանցն օրինաւոր, եւ կատարեալ սիրովն Աստուծոյ: Եւ առ իւր ընկերս ըստ պատուիրանին սիրել զամենայն ընկեր իբրեւ զնաձն. զի ի զինուորութեանն այսպէս կատարեալ էր վարուք լաւութեամբ, որ մինչդեռ մանուկ իսկ էր` գնայր նա ամենայն պատուիրանօքն տեառն եւ արդարութեամբ, անարատութեամբ եւ ամենայն պաշտամամբք առ ընկերս իւր: Անձանձրոյթ էր, եւ ունէր զնախանձն Աստուծոյ, եւ եռայր սուրբ հոգւովն. այսպէս իսկ էր ամենայնիւ կատարեալ յամենայնի: Եւ զաղքատս եւ զտառապեալս այսպէս սիրէր եւ ակն ածէր ի վերայ նոցա, զի զիւր ինչ զհանդերձս եւ զկերակուր հասարակէր ընդ նոսա: Եւ նեղելոց եւ տարակուսելոց օգնական եւ վերակացու, եւ ջատագով ամենայն զրկելոց լինէր նա:

Մինչ դեռ եւս զզինուորական ձեւն յինքեան բերէր, եւ զարդարեալ էր գեղեցիկ պատմուճանաւ եւ զարդ վայելուչ, եւ ցանկալի գեղով իւրով, երկայն հասակաւ, եւ չքնաղատես հերօք վարսից իւրոց, կայր ի սպասու թագաւորին մօտ ի սնարս արքային, զարքունական սուսերն զպողովատիկն զոսկէպատեանն հանդերձ ականակապ մարգարտազարդ կամարաւն ի սպասու նորա բարձեալ ունէր, առ հասարակ ատեանն զբողոք բարձեալ աղաղակէին` եթէ Ներսէս լիցի մեր հովիւ: Զոր իբրեւ լուեալ, զբողոք բառնալով` զանձն անարժան համարեալ, չկամէր չառնոյր յանձն: Իսկ յորժամ տեսանոյր զամենեսեան ի նոյն յառաջին բանին վերայ պնդեալ, զի զնոյն աղաղակէին առաջի թագաւորին. ասէին, Ոչ ոք լիցի մեր հովիւ` բայց ի դմանէ, եւ ոչ ոք նստի այլ յայնմ աթոռ` բայց դա: Իսկ նա իբրեւ զանձնն չկամէր արժանի իրին առ յոյժ խոնարհութեան իւրում, ապա ի մէջ եկաց, սկսաւ ստել սակաւ մի, խօսել զանձնէ իւրմէ զանօրէնութիւնս եւ զբամբասանս մեղաց` որ իւր չէր գործեալ:

Զոր իբրեւ լուան բազմութիւնքն, գիտացեալ զստելն նորա վասն անձինն, ամենեքեան առ հասարակ հանդերձ թագաւորաւն թալացեալ էին ի ծաղուէ: Իսկ զօրքն աղաղակէին առ հասարակ. Ի մեզ եւ ի գլուխ մեր դարձցին այն մեղք` զոր գործեցերն. ի վերայ անձանց մերոց եւ ի վերայ որդւոց մերոց լիցին գործքն. բայց դու զգործս հօրն քո Գրիգորի, զնոյն առաջնորդութիւնն նորոգեա մեզ: Իսկ նա իբրեւ այլ ինչ ոչ եգիտ տալ նոցա բանիցն պատասխանի, զի թշնամանս լինէր զօրացն, եւ ասէր. Անօրէնք էք եւ պիղծ, ես ոչ կարեմ ձեզ հովիւ կալ, եւ ոչ զձեր մեղսդ ընդ անձամբ առնուլ. ապա ոչ կարեմ աչառել, եւ ոչ ձերում չարութեանդ համբերել: Եւ այսօր տարապարտուց սիրէք դուք զիս տարապարտ, եւ վաղիւ ատելի եւ թշնամի եւ թակն զգլխոյ ձերմէ կոշկոճիչ կապէք զիս. այլ թո'յլ տուք ինձ, անհոգութեամբ ըստ իմում չափուս անարժանութեամբ զկեանս իմ տառապանօք եւ մեղօք, հանդերձեալ դատաստանին յաւիտենից ակն ունելով, անցուցանել թերեւս կարացից: Ապա զբողոք բառնային բազմութիւնք զօրացն, եւ ասէին` եթէ այդ մեղաւորդ լիցիս մեզ հովիւ. զի այնչափ պնդեալ մարդկանն, յԱստուծոյ տեսչութենէն լինէր այնպէս: Առ սրտին գազանութեանն եւ յոյժ ցասմանն թագաւորն Արշակ ինքն ձգտեալ զսուսերն արքունական կամարաւն, զոր նմա Ներսէսն բարձեալ ունէր ի սպասու թագաւորին ըստ օրինաց սենեկապետութեանն, ի բաց հանէր ի նմանէ: Եւ հրամայէր զնա կապել զիւրով առաջեւ. զհերսն գանգրագեղս զվայելուչ թագագանգուր վարսիցն, զի ուրեք երբեք նման նմա ոչ գտանէր, զայն ի բաց խզեալ հրամայէր. եւ ընդ նմին զվայելուչ պատմուճանն, զայն ի բաց պատառեալ հրամայէր: Հրաման տայր, եւ բերին զհանդերձս կղերիկոսաց զգեցուցանէին նմա. ետ հրաման, եւ կոչեցին զծերունի եպիսկոպոսն` որում անուն էր Փաւստոս, եւ տայր զնա ձեռնադրել ի սարկաւագութիւն: Բայց յորժամ զհերսն դեռ վիրային ի նմանէ, առ յոյժ գեղեցկութեանն բազումք յարտասուս հարան` որք լուանն կամ տեսին, ի գեղն աւեղկեալ` զկերպարանսն փոխելովն: Այլ յորժամ տեսին զնա քրիստոսեան գեղովն զարդարեալ` բազմաց լինէր ուրախութիւն, յորժամ շնորհք բարերարք կոչեցին զնա լինել հոգեբարձու տանն Քրիստոսի:

Յայնժամ եդ տէր ի միտս ամենեցուն խնդրել իւրեանց հովիւ զայն, որ նոցա կարող լինել զառաջնորդութիւնն կենացն ճանապարհին ցուցանել: Եւ մինչ դեռ իսկ զձեւս զինուորութեան յինքեան բերէր յերեւելիսս, ներքին մարդովն զՔրիստոս էր զգեցեալ յանձն իւր, եւ ազնուական վարս էր յինքեան կերպարանեալ: Եւ յուսովն` զոր ունէր` խաչեալ էր ընդ Քրիստոսի, եւ թաղակից եղեալ էր ընդ նմին. եւ սիրով հաւատոյ մեռեալ էր մեղացն, եւ յարութեան յուսոյն արդարութեամբ սպասէր: Վասն այսորիկ յիրաւի արժանի եղեւ սա աթոռոյն հայրապետաց եւ տեղւոյ հարցն իւրոց առաջնոց, զաթոռն Թադէոսի առաքելոյ, եւ ժառանգութիւն հօրն մարմնապէս ի նոյն հոգեւորին Գրիգորի. այլ իբրեւ ի տեառնէ եղեւ կոչումն նմա գալ յիրս այսպիսի, եւ էարկ ի միտս ամենեցուն խնդրել զսա արժանի այնմ իրին: Իսկ նա յոյժ առ երկիւղածութեանն եւ բազում խոնարհութեանն զանձին իւր անարժան համարեալ իրացն, մեծ կարգաց աստիճանին Աստուծոյ, յոր ձգեալ էին զնա: Այլ բռնաբարութիւն եւ միաբանութիւն եւ հրաման Աստուծոյ, մանաւանդ առ նախնեօքն, վասն նորա իսկ ասացեալ էր ի տեսլեանն Աստուծոյ առ Յուսիկն` եթէ այր լինելոց է ի սորա զաւակէ, լիցի լոյս աշխարհի: