Շիրակ

1. ԴԻՐՔ ՇԻՐԱԿԱՅ։ ԼԵՐԻՆՔ։ ԱԽՈՒՐԵԱՆ ԳԵՏ ԵՒ ԱՐՓԱՉԱՅ։ ԱՐԳԱՒԱՆԴՈՒԹԻՒՆ ԵՐԿՐԻՆ

Նշանաւորն եւ յոգնայիշատակ ` գրեաթէ բաց ՚ի սակաւուց ոմանց ` քան զամենայն գաւառս Հայաստանեայց, ՇԻՐԱԿ, գոգջիր ՚ի կենդրոնի կայ սեփական աշխարհին իւրոյ Այրարատայ. սահմանս ունելով ` յարեւմտից զՎանանդ, ՚ի հարաւոյ զԵրասխաձոր, յելից զԱրագածոտն եւ զայլ ինչ մասունս Այրարատեան նահանգի, եւ ՚ի հիւսիսոյ զԱշոցք եւ զՏաշիր Գուգարաց: Եւ է հանգոյն Վանանդայ, եւ ընդարձակագոյն եւս, դաշտ ծաւալային, իբրեւ 60 մղոն ընդ երկայնն, եւ 25 ընդ լայն, աւելի կամ պակաս. ոչ ունելով լերինս, այլ անջատ կոհակս կամ լեռնակս ուրեք ուրեք, եւ ոչ բարձունս ` որպիսիք ՚ի սահմանածայրսն. վասն որոյ որմ ՚ի մերոց գրչաց ԺԷ դապու ` Մարտիրոս Ղրիմեցի, զվիճակ Բագրատունի թագաւորաց ասէ լինել ՚ի « Շիրակուանայ մեծի դաշտին »:

Յարեւմտեան մասին Շիրակայ ՚ի հիւսիսոյ Արփայ լճի ամբառնայ Քսըր լեառն. ՚ի հարաւոյ նորին բացագոյն Գզըլպաշ, 2284 Չ. ՚ի հարաւոյ Կարուց գետոյն ` Գարագուզու լեառն, 1820 Չ. եւ ՚ի սորին հարաւոյ ` Մաւրիկ, 1695 Չ: Ի մտից Անւոյ եւ ՚ի հիւսիսոյ Տիկորոյ ` լերինքն Ալաճա ` Մեծ 2098 Չ. եւ Փոքր որոց ՚ի մտից հարաւոյ նշանակին լեռնակք Զիարէթ, Սարը-թէփէ, եւ Էքիզլէր: Իսկ յարեւելակողմն գետոյն ` Սիւփ ? 2450 Չ. Շիշթէփէ 2287 Չ. յորոյ ՚ի մտից Կամխուտ 2107 Չ. խոնարհագոյն ընդ հարաւ ընդ մէջ գետոյն եւ օժանդակին Գարագիլիսէի ` Գզըլ լեառն, 1803 Չ. այլովք եւս մանումբք:

Ըստ ընթացից գետոյն Արփաչայի կոչեցելոյ յայժմուս, որ ՚ի հիւսիսոյ ՚ի սահմանակցութենէ Գուգարաց ուղղակի իջանէ ի հարաւ յԵրասխ, յերկուս տրոհի գաւառն, յԱրեւմտեան եւ յԱրեւելեան բաժինս. որք եւ զկէս այսր դարու (1829 - 1878) երկուց ինքնակալութեանց ուրոյն վիճակք էին, Օսմանեանց ` արեւմտեանն, Շօրէկէլ կոչմամբ, եւ Ռուսաց արեւելեանն ` Ալեքսանդրապօլ կոչմամբ, եւ թէպէտ յետ վերջին պատերազմաց եւ դաշնադրութեանց բարձաւ քաղաքականդ այդ բաժանումն, եւ բովանդակ Շիրակ ` Ռուսաց վիճակեցաւ, այլ ճահաւոր մնայ տեղագրութեանս գետոյն խտրոց:

Գետս այս ` որ ըստ բնականին քաջանշան կերպարան իսկ է Շիրակայ, սկզբնաւորի ՚ի լճակէ միոջէ, իբր ժամաչափ գնացից շրջապատութեամբ, ՚ի հիւսիսային ծագս գաւառին, սահմանակից եւ բնաւորակից լճացն Ջաւախաց գաւառի Գուգարաց, Արփա կոչեցեալ, յորմէ եւ ինքն ՚ի հասարակի Արփաչայ կոչի. թէպէտ ոչ ընդարձակ ինչ է ` այլ սահմանքն ճախճախուտք են եւ եղտիւրք. եւ ընդունի ՚ի շուրջակայ լերանց վտակս ոչ սակաւ, յորոց մի Պալըգսու ( Ձուկնջուր ): Ի սկզբան ` յարեւմտից յարեւելս ընթացեալ եւ խառնեալ ընդ Էօրթիւլիւ գետակի ` ՚ի միջոց Էօրթիւլիւ եւ Շիշթէփէ լերանց, իջանէ ՚ի հարաւ, եւ զնոյն ուղղութիւն պահէ մինչեւ ՚ի թափումնն յԵրասխ, կամ սակաւ ինչ յայս եւ յայնկոյս խոտորելով. յաջմէ կողմանէն խառնի ընդ հզօրագոյն գետոյն Կարուց, եւ երկոցուն միութեամբ վարարեալ ` երթայ յասպնջականն յայն հանուրց Արարատեան ջրոց. ընկալեալ նախ զգետակն Շիրակաւանու, որ է ըստ արդեաց Շորէկէլի գետ կամ Գարախանէ, զիջանելն ՚ի հիւսիսասահման լերանց անտի, յորոց եւ այլք օժանդակեն զնոյն. յորս գլխաւոր ` Մօգուաց գետակն կամ Մօքիւզ. ՚ի ստորեւ ` գետակն Մաւրիկայ, յորոյ հարաւոյ կայ Անի, միայն պատմական յիշատակաւ հռչակեալ Ծաղկոցաձորի վտակաւն փոքու. ՚ի հարաւոյ նշանաւոր օժանդակ է Տեկորայ գետակն: Այսոքիկ յաջմէն, իսկ յահեկէն ընդունի գետակս ոչ հզօրս, որպիսի են վտակք որ իջանեն ՚ի Գզըլխօչ լեռնէ եւ Կարկաչ, եւ այլք: Ի հասարակի երագ են հոսանք գետոյն, եւ յախուռն իմն ըստ անուանն Ախուրեան, դիպան ՚ի պէտս ջրաղացից, այլ ըմբոստ ՚ի կամրջաց, որոց քայքայեալ գլուխք միայն երեւին ուրեք ուրեք. բայց ջուրքն բարեհամք են եւ ձկնաշատ, զոր ծանուցանեն եւ Շիրակացւոյն Անանիայ թուաբանական հանելուկքն ինչ. որպէս այն զոր ասէն զՄարմէտ քաղաքաւանէ, ուռկանաւ եւ թարբիւ որսալ անդ, եւ յաւէտ զլոկ ձուկն:

Հասարակօրէն համարի ողջոյն Արփայ-չայ ` հինն Ախուրեան, յելիցն ՚ի լճակէն մինչեւ ՚ի մուտսն յԵրասխ, որպէս եւ մեր երբեմն համարեալ էր. այլ արդ գրեմք Ախուրեան ` գէթ մասամբ ` զԿարուց գետն, այսինքն զարեւելեան մասնն ` որ ՚ի Շիրակ: Քանզի, նախ, գետն Կարուց մեծագոյն գոլով քան զԱրփա ` յառաջ քան զխառնուրդսն, ՚ի դէպ է հզօրագունին անուանատու լինել նուագին: Երկրորդ, յարձանագրի ուրեմն ՚ի Հոռոմոսի վանս ` ասէ նուիրատուն, տուեալ վանացն մարդ մի « յԱստեղանի, յայնկոյս գետոյն ». չիք երկբայել զի գետ զԱխուրեան իմանայ, իսկ տեղիդ այժմ Աստախան կոչեցեալ ` (18) կայ յահեկէ Կարուց գետոյն, եւ այսու դրիւք միայն մարթ է կոչել յայնկոյս ` նկատմամբ վանացն. ապա թէ ոչ ` յարեւելս Արփայի հարկ էր որոնել զտեղիդ. ուրեմն եւ այդ Ախուրեան է: Երրորդ, յընդարձակեալ աշխարհագրութեան ուրեմն Խորենացւոյ ` ասի. « Վանանդ եւ Շիրակ ՚ի հիւսիս ( Երասխայ ), յորոց եկեալ գետն Ախուրէն հանդերձ Մեծագետովն ` անցանելով յելից կուսէ Մաւրիկոպօլիս … եւ Մրենոյ », ( որ են Մէվրիկ եւ Ալաման ). ուրեմն եւ ողջոյն գետն Կարուց, որ ՚ի Վանանդ է, Ախուրեան լինի: Չորրորդ, Ասողիկն պատմիչ յայտնապէս ասէ զԱրգինա աւան ` ուր կաթողիկոսարանն էր ` « յեզերս Ախուրեան գետոյ ». եւ արդ ծանօթ է տեղին յահեկէ Կարուց գետոյն, ոչ սակաւ հեռի յԱրփայ-չայէ: Այլ թէ զի՞նչ կոչէր առ հինսն գետս Արփա ` յառաջ քան զխառնուրդն ընդ Կարուց գետոյն, վերոյգրեա՞լդ Մեծագետ թէ այլ անուն, ոչ ունիմ ասել: Իսկ Ախուրեանդ գրի եւ Ախորէն առ նախնիս. ՚ի նորոցս ոմանք պիտակարար Գարէգետ թարգմանեցին, ըստ թուրք նշանակութեան արփա բառի. այլ գոյ եւ ՚ի Սիւնիս գետ Արփա անուն ` ՚ի Վայոց ձոր:

Ըստ հարթութեան գետնոյ իւրոյ ունի Շիրակ եւ ձիրս արգաւանդութեան, զհռչակեալն ՚ի վէպս ազգիս անդստին ՚ի ծագմանէ նորին, եւ զվկայեալն իրօք եւ յայժմուս. բայց զի երկիրն ոչ սակաւ բարձր է յերեսաց ծովու, ( թէպէտ ոչ Կարնոյ եւ Բասենոյ չափ ), ՚ի հարկէ ոչ ունի ընծայել ծառս եւ բոյսս պտղաբեր. թէ եւ մարթէր բերել ընդեղէնս եւ խաւարտս, զորոյ անփոյթ լինին բնիկք երկրին ՚ի մշակել. այլ զթերի նոցին լնու ազնուութիւն եւ առատութիւն գերագունին արգասեաց, ցորենոյ. յոր սակս ասէին նախնի վիպասանք մեր, եթէ Արամայիս թոռն Հայկայ ` « զորդին իւր Շարայ զյոլովածին եւ զշատակեր ` առաքէ ամենայն աղխիւ իւրով ՚ի դաշտ ( այսր ) արգաւանդ եւ բերրի, յորում գնան ջուրք ոչ սակաւք, ՚ի թիկունս հիւսիսոյ լերինն ` որ անուանեցաւ Արագած. յորոյ անուն ասեն եւ զգաւառն անուանեալ Շիրակ. վասն որոյ թուի արդարանալ առասպելին ` որ ասի ՚ի մէջ գեղջկաց. Թէ քո Շարայի որկորն է, ասեն, մեր Շիրակայ ամբարքն չեն »:

Օրինակագիր հեղինակաց Յունաց եւ Լատինաց անծանօթ թուի գաւառս այս [1], որ քաջածանօթ է առ Արաբացիս. յորոց պատմիչն Պէլածօրի, ժամանակակից Բագրատունի թագաւորաց մերոց, յաւելուածով իմն կոչէ զանունն ` Սիրաճթիր, կամ Սիրաճթիյր:

[1]             Ստրաբոն, Պտղոմէոս, Մելա, եւ այլք, յիշեն արդարեւ զՇիրակ     , զՇիրակացիս    , եւ զդաշտս Շիրակաց  , սակայն արտաքոյ մերոյ աշխարհիս. միայն թուեցաւ ոմանց թէ Պտղոմէոս զմերս յիշեցէ Շիրակ, բայց ոչ միաձայնին ձեռագիրքն յայն անուն: Իսկ զի զայլեւայլ աշխարհս լսի անունդ Շիրակայ, յեզերս Կասպիականին եւ Մէովտեան ծովուց, ՚ի հիւսիսակողմն Կովկասու եւ անդրագոյն եւս ընդ հիւսիս, ցանկալի էր գիտել եւ զպատճառն կամ զծագումն նախանական: