25.
ՄԶԿԻԹ։
ՄՆԱՑՈՐԴ
ԱՒԵՐԵԱԼ
ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ։
ՄԻՋՆԱԲԵՐԴՆ
Իբրեւ
120
Չ.
խոնարհագոյն
՚ի
հարաւոյ
Ապուղամրենց
եկեղեցւոյս,
երեւի
տեղի
դրան
՚ի
պարիսպն
յեզր
Ծաղկաձորոյն,
որ
աստանոր
մերձենայ
յԱխուրեանն,
եւ
հազիւ
իբր
200
Չ.
է
՚ի
միջի
երկոցուն,
եւ
կշիռ
՚ի
հանդիպոյ
նորին
եւս
անցք
լինին
ընդ
Ախուրեան
՚ի
հին
բաժին
Ռուսաց,
որոց
բացագոյն
հաստատեալ
էր
անդ
պահակս
Ղազախաց:
Ի
միջակի
անդ
յանձուկ
վայրի
երկոցուն
ձորոցն
եւ
հանդէպ
գրանդ
յիշեցելոյ
`
կայ
նշանաւոր
շինուած
մի
եւս
քաղաքին:
Մզկիթ
առ
յետինս,
այլ
զառաջինն
ոչ
է
յայտ
յինչ
պէտս
շինեալ,
թէ
եւ
կարծի
յոմանց
պալատ
լինել
կամ
ժամատուն
`
աւերեալ
եւ
անհետացեալ
եկեղեցւոյն
յարեւմտից
նորա
եղելոյ
[1].
քանզի
այլաձեւ
իմն
է
աննման
այլոց
եկեղեցեաց,
երկայնաձեւ
քառակուսի
շինուած,
մեծամեծ
մարմիր
քարամբք
կոփածոյիւք,
յարեւմտից
ունելով
դուռն.
երկկարգեան
երիւք
կարճ
եւ
թանձր
բոլորչի
սեամբք
յերիս
բաժանեալ
թեւո,
եւ
՚ի
նոցանէ
եւ
յերկոտասան
կամ
՚ի
չորեքտասան
որմասեանց
կամարք
են
ձգեալք,
որով
համակ
կամարայարկ
իմն
է
տեղին,
յատակն
յերկոտասան
մասունս
տրոհեալ
է
քարաշարիւ
եւ
սեանց
անջրպետութեամբ,
բայց
ոչ
հաւասարաչափս
եւ
համանմանս,
այլ
պէսպէս
դրիւք
եւ
միւսիոն
զարդուք
եւ
ձեւօք
զանազանեալ
վայելչապէս.
նման
նմին
եւ
ձեղունն
ուրեք
բոլորակ
է,
ուրեք
կմրաձեւ
եւ
ուրեք
տափարակ,
մեծամեծ
քարեղէն
տախտակօք:
Յարեւելեան
հիւսիսային
անկեանն
ամբառնայ
մնիրայն
կամ
աշտարակն
85
աստիճանօք,
սեւակարմիր
քարամբք
կերտեալ.
եւ
՚ի
գագաթանն
ապակեբուռ
աղիւսօք
գրեալ
«
Յանուն
Աստուծոյ»,
(
Պի
'
սմ
Իլլահ
):
-
Երեք
պատուհանք
են
յարեւելակողմեան
որմնն
`
յԱխուրեան
կոյս
հայելով.
արեւմտեան
եւ
հիւսիսային
որմունքն
մասամբ
անկեալք
են:
Չիք
՚ի
նմին
բեմ
կամ
տեղի
ընթերցման,
ըստ
մահմէտական
օրինաց.
այլ
է
եւ
ներքնտունն
ընդ
յատակաւն
կամարակապ
եւ
բազմադռնենի,
ոչ
է
յայտ
յինչ
պէտս
կարգեալ.
բայց
սակս
այսր
ոմն
՚ի
քննողաց
[2]
տեղւոյն
եռայարկ
կոչէ
զմզկիթն:
Յարտաքին
որմունսն
գոն
արձանագիրք.
մին
քուֆի
գրով
յոյժ
թերի,
այլ
յայտ
առնէ
հրամանաւ
Մանուչէի
գրեալ
յամի
1072
այսպէս.
ՆԿԱՐ
պարսկերէն
արձանագրութիւնը
միւսն
յարեւմտակողմն
քանդակեալ
նեշքի
պարսիկ
տառիւք
երկայն
հրովարտակ
Էպուսայիա
խանի
Թաթարաց
(
՚ի
միջոց
ժամանակի
1320
-
1335
ամաց
).
որ
պատուիրէ
ոստիկանաց
քաղաքին
`
մի
նեղել
զբնակիչսն
եւ
մի
'
պահանջել
պէսպէս
տուրս.
ասէ
եւ
զվասն
էրն.
الّله
لطیف
بعباده
ابو
سعید
بهادر
خان
درین
وقت
که
اوز
تختکاه
پادشاهی
روی
زمین
یرلیغ
سلطان
عالی
علاء
الدّنیا
و
الدّین
خلد
ملکه
که
از
مشرق
تا
مغرب
جهانیان
در
سایه
مرحمت
و
معد
لت
اوند
حق
تعالی
حکم
و
فرمانش
بزیاد
کی
میرساناد
و
دیکر
حکم
بما
چنانست
که
خلایق
تدفیز
بفرمان
کرد
دیوان
سمّی
قاهر
اوست
باهیچ
افریده
کم
و
پیش
نتو
اند
کرد
و
بغیر
از
تمغا
و
یاج
براسیتی
چیز
دیکر
نستانند
و
ازهیچ
افریده
بعلّت
قلان
و
ثمادی
غیره
چیز
نخو
اهند
چنانکه
پیشتر
ازین
برین
شهرانی
و
دیکر
ولایات
کرجستان
بسبب
قلان
و
ثمادی
و
حوالات
تا
واجب
قصریّه
زیادنق
کرده
بودند
وزور
رسانیده
روی
خرابی
نموده
و
رعایا
متفرّق
کشته
کذلک
ایات
شهر
ولایت
بسبب
فلان...
لیق
ملک
و
اسباب
و
خانمان
خودرا
تمامت
کذاشته
و
رفته
همکیی
بما
نوشتند
که
حق
تعالی
سایه
اعلی
ازسر...
Հրովարտակ.
«
Աստուած
որ
բովանդակէ
յանբաւութեան
իւրում
զամենայն
ծառայս
իւր.
Ի
ժամանակի
յորում
(
տիրէ
)
զարդն
մայրաքաղաքի
երեսաց
երկրի:
Սուլտանն
տիեզերաց,
փառք
աշխարհի
եւ
հաւատոց,
ԷՊՈՒՍԱՅԻՏ
ՊԷՀԱՏՈՒՐ
ՂԱՆ.
Քանզի
յարեւելից
մինչեւ
յարեւմուտս
աշխարհաց
`
ամենայն
նաչ
՚ի
ներքոյ
կայ
գթութեան
եւ
արդարութեան
նորա.
զորոյ
Աստուած
ամենակալ
բարձր
արասցէ
զիշխանութիւն
եւ
զհրամանս:
Այս
եւս
պատուէր
է
նորա
առ
մեզ.
Մի
ոք
՚ի
մարդկանէ
՚ի
ներքոյ
հրամանաց
նորին
եղելոց,
կամ
որ
շուրջ
գան
զատենիւ
անուան
նորա
փառաւորելոյ,
մի
ինչ
յաւելուցուն
կամ
նուազեցուսցեն
եւ
մի
ումեք.
եւ
մի
'
աւելի
ինչ
պահանջեսցեն
տուրս
քան
զհարկ
կնքոյ
(
տամղա
)
եւ
զբաժ.
եւ
մի
կարասցեն
պահանջել
ինչ
աւելի
յամենայն
անձնէ,
իբրեւ
խալան
կամ
փարշ
գինւոյ.
որպէս
յառաջ
քան
զայս
՚ի
քաղաքի
աստ
Անւոյ
եւ
յայլ
գաւառս
Վրաց,
պատրուակաւ
խալանի
եւ
փարչի
գինւոյ
եւ
այլոց
անիրաւ
հարկաց
`
հարստահարութիւն
հասուցանելով,
սկսաւ
աս
աւերիլ,
եւ
բնակիչքն
՚ի
բաց
ցրուեցան,
եւ
տանուտեարք
քաղաքին
եւ
գաւառին
՚ի
պատճառս
խալանի
եւ
…
թողեալ
լքին
զտունս
եւ
զինչս
իւրեանց
զանշարժ
եւ
զշարժուն,
եւ
գրով
ծանուցին
ինձ
(
ասելով
),
Աստուած
ամենակալ
մի
'
վերացուսցէ
՚ի
գլխոյ
քումմէ
զհովանի
իւր
բարձր
…»:
Ի
ներքոյ
հրամանագրին
կայ
հնագոյն
արձանագիր
պարսիկ
եւ
վրացի
լեզուաւ,
այս
բան.
«Ես
մեղաւոր
Զաքարէ
Աթաբակ
որդի
հանգուցեալ
…
հաստատեցին
՚ի
թուին
635
(Հագարաց),
եւ
Վրացն
458»
[3].
նկար
`
վրացերէն
-
պարսկերէն
արձ.
որք
պատշաճին
1237
ամի
Քրիստոսի.
իսկ
հայերէն
արձանն
անանուն
եւ
անթուական
`
ասէ.
Հաստատուն
պահողքն
աւրհնին
Աստուծոյ:
Այս
բան
հայերէն
գրեալ
է
եւ
՚ի
վերայ
միւսոյ
բարձու
աշտարակին
որ
՚ի
մէջ
քաղաքին:
-
Հանդէպ
մզկթին
եւ
հուպ
`
երեւի
շուկայ
եղեալ
՚ի
հնումն:
Իբրեւ
100
կամ
120
Չ.
հեռի
՚ի
մզկթէն
`
՚ի
հարաւոյ
կուսէ,
՚ի
միջակի
քարափանց
երկուց
գետաձորոցն
կան
քայքայեալ
աւերակք
եկեղեցւոյ
միոյ,
յորմէ
ցարդ
ոչ
ինչ
ստուգեցաւ:
Յիշի
եւս
եւ
՚ի
փռանկ
ճարտարապետէն
(
Դէսիէ
)
աւերակ
մի
յարեւմտակողմն
քաղաքին
`
նշանաւոր
շինուածոյ,
որոյ
[4]
ոչ
նշմարի
ձեւ,
այլ
նշխարք
յոյժ
չքնաղք:
միւսիոնք
գունագոյն
խանձաքարամբք,
դրուագք
տերեւոց
եւ
ծաղկազարդ
խաչից,
յորոց
կարծէ
եւ
գերեզմանական
իմն
տեղի
լինել.
եւ
սակաւուք
՚ի
վեր
՚ի
գետնոյն
`
բազում
հայ
արձանագիրս.
սակայն
ոչ
հասին
առ
մեզ
տակաւին
արձանագրութիւնքդ
այդոքիկ:
Անձուկ
գետամէջքն
իբրեւ
300
Չ.
եւս
ձգեալ
ընդ
Հր.
յիշեցելոյ
աւերակիս
`
ապա
ընձարձակին,
բոլորաձեւ
իմն
շրջապատեալ
՚ի
քարափանց
երկոցուն
ձորոցն:
Ի
միջավայր
ընդարձակեալ
տեղւոյդ
ամբառնայ
սեւորակ
քարաբլուր
մի
բոլորակ,
իբրեւ
80
Չ.
բարձր,
մերձագոյն
՚ի
Ծաղկոցաձորն,
յոր
հայի
ահեղ
իմն
կարկառմամբ
քան
յԱխուրեան,
եւ
՚ի
նմին
է
Միջնաբերդն
կամ
Ներքին
կլայն
Անոյ
[5],
Իչ-գալե
կոչեցեալ
՚ի
Թուրքաց,
զոր
եւ
պարփակեն
՚ի
հեռուստ
պարիսպք,
ուրեք
եւ
կրկնակք.
զափամբք
երկոցուն
ձորոցն,
ոմանց
սա
իսկ
թուի
ապարանք
թագաւորացն
Բագրատունեաց:
Իսպառ
քանդեալ,
քարակոյտ
եւ
մացառացեալ
`
դոյզն
ինչ
հետս
ցուցանէ
սենեկաց
բնակութեան,
այլ
ոչ
եւ
նշան
մարտկոցաց:
Ի
միում
՚ի
սենեկաց
կամ
սրահից
կայ
քանդակս
այս
ձիաւորաց:
Յայտնագոյն
երեւին
մնացորդքն
եկեղեցեաց
եւ
մատրանց.
յորոց
մին
՚ի
բարձրաւանդակի
բլրին
կայ
բոլորաձեւ
կամ
վեցակողմն,
իբր
տասն
Չ.
տրամագծաւ,
որոյ
կործանեալ
գմբէթն
ամբառնայր
՚ի
վերայ
կրկնակ
կամարաց
վեցից
որմասեանց,
յորոց
միջոցս
լուսամուտք
են,
եւ
յանկիւնս
կամարացն
երեւին
քանդակեալ
գլուխք
մարդոյ
կամ
հրեշտակի.
յերկոսին
կողմանս
սեղանոյն
են
փոքրիկ
աւանդատունք,
եւ
առաջի
դրանն
թուի
գաւիթ
եղեալ
չորեքումբք
սեամբք.
յարտաքին
որմունսն
խաչվէմք
են
քանդակազարդք.
այլ
արձանագիրն
եղծեալ
չյայտնէ
մեզ
զանուն
սրբարանիս:
-
Յելից
հարաւոյ
սորին
՚ի
ստորոտս
բլրոյն
եւ
մերձ
՚ի
պարիսպս
`
կայ
վայելչագոյն
եւ
մեծագոյն
եւս
եկեղեցի
խաչաձեւ
երկայն,
սեւորաւ
վիմօք
կերտեալ,
ստուար
որմովք,
գեղեցիկ
գմբեթաւ
ամբարձելով
՚ի
վերայ
չորից
որմասեանց,
չորիւք
պատուհանօք,
եւ
երկու
փոքրիկ
գեղեցկաշէն
աւանդատամբք
կամ
մատրամբք.
այլ
արեւելեան
եւ
արեւմտեան
որմունքն
եւ
գաւիթն,
(
որպէս
կարծի
թէ
ունէր
)
քակտեալ
են,
եւ
գմբեթին
կանգուն
մնալով
՚ի
վերայ
այլոց
երկոցուն
որմոցն
`
սրտառուչ
առնէ
զտեսողս.
մանաւանդ
զի
եւ
ոչ
ունելով
արձանագիր
`
խորհրդական
իմն
թաքնութեամբ
պարկեշտանայ:
-
Են
եւ
այլ
երկու
եկեղեցեակք
՚ի
միջնաբերդի
անդ,
երկոքին
եւս
կամարակապք,
մին
կանգուն
ունելով
գմբէթն
՚ի
վերայ
չորից
կարագօտեաց,
եւ
երկուս
աւանդատունս,
երկոքին
եւս
անգիրք
են
եւ
անծանօթք
անուամբ
(
որպէս
եւ
նախագրեալ
երկեակդ
).
այլ
կստ
ոմանց
`
յաւանդութենէ
կոչին
Սուրբ
Գեորգ
եւ
Ս.
Սարգիս:
-
Յարեւմտից
Հս.
միջնաբերդին
յեզր
Ծաղկոցաձորոյն
`
կայ
կիսաւերակ
փոքրիկ
եկեղեցեակ
քառակուսի
վայելչազարդ,
այլ
արդ
խորանն
միայն
կանգուն
է
կողմնակի
դրամբն
հանդերձ:
-
Յարեւելակողմն
միջնաբերդին
սակաւուք
հեռի,
եւ
՚ի
կողմն
Ախուրենոյ
ամբառնայ
աշտարակ
մի
մեծ
քառակուսի,
բայց
պարիսպք
չկան
առ
նմին:
Նովին
ուղղութեամբ,
այսինքն,
գծի
բերդին
եւ
աշտարակին,
երթալով
ընդ
արեւելս
յափն
Ախուրենոյ,
գտանի
հուն
անցից
նորին
`
վասն
ձիաւորաց:
Իսկ
ընդ
հարաւ
բացագոյն
`
յարմկնաձեւ
անկեան
պարսպացն,
որ
՚ի
ծագս
անդ
բոլորաձեւ
վայրի
միջագետացն,
(
ուստի
դարձեալ
սկսանի
անձկանալ
եւ
մերձենան
յիրար
ձորքն
երկոքին
),
կայ
փոքրիը
ութանկիւնի
եկեղեցեակ
մի,
անանուն
եւ
անծանոթ.
[1]
Աբէլ
Վ.
(78)
ասէ
վանս
շինուածոյս.
«
Վրացի
արձանագրութիւնը
ցոյց
կու
տայ
որ
ժամատուն
եղած
է
սրբեալ
՚ի
պաշտօն
Աստուծոյ
».
սակայն
ոչ
նա
յառաջ
ածէ
զարձանագիրն,
եւ
ոչ
այլ
ոք
յիշէ
այդպիսի
ինչ:
[2]
Մուրաւիէֆ:
[3]
Ըստ
Պրոսեայ.
այլ
երկբայելի
են
թուականքն
կամ
գրուածն.
զի
յամի
1237
կեայր
տակաւին
ժառանգն
Անւոյ
հայրն
Բ
Զաքարէի
Շահնշահ,
որդի
Մեծին
Զաքարէի:
[4]
"Du
plus
grand
int
é
r
é
t ...
avait
quelque
chose
de
s
é
pulcral".
[5]
«
Ամուրն
Անի
`
ներքին
բերդն
է
ամրացեալ
».
Վարդան,
ԽԵ:
