Շիրակ

26. ԳԸԶԳԱԼԷ, ԿՈՒՍԱՆԱՑ ՎԱՆՔ ԿԱՄ Ս. ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ ՎԱՆՔ։ ԳԱՂՏՆԱԳԻՐ ՔԱՆԴԱԿ

Աստի եւ անդր արտաքոյ պարսպաց միջնաբերդին է լեզուաձեւ անձուկ հարաւային ծայր քաղաքին, ՚ի միջի երկոցուն գետոյն, որք իբրեւ 150 Չ. միայն տարակացք են ՚ի միմեանց, այլ քարափունք նոցին մերձագոյնք եւս. յորոց միջի երկրին քամակաձեւ ձգի ՚ի գոգ կամ յանկիւն արմկան Ախուրենոյ ` ուր եւ ընդունի զԾաղկոցացն գետակ: Յայնմ գոգի կամ հուպ ՚ի գետակիցսն ` ամբառնայ քարաբլուր մի սրանկիւն ՚ի կուտակութենէ խանձաքարանց, յարեւմտից յարեւելս ձգեալ, որ եւ ՚ի հնումն թուի ամրացուցեալ եւ աշտարակօք եւ պարսպօք, ՚ի Բնէ իսկ ամուր եւ դժուարամատոյց յոյժ գոլով յառապար վայրի, ուր ելանէին երբեմն քարահատ նեղ սանդըղոք. եւ թուի յառաջամատոյց առանձին ակառն մի լինել ՚ի պահպանութիւն վերջին ծայրի քաղաքին, յոր սակս թերեւս ցարդ ռամիկն անուանէ զայն Գզըլ-գալե կամ Գըզ-գալե [1]. առաջին կոչումնն ստուգաբանի գունով քարանց շինուածոյն ` կարմիր եւ սեաւ. իսկ երկրորդն ` զի արքայադստեր միոյ ասեն շինել եւ անդ բնակեալ: Իսկ ոմանք համարին կուսանաց վանս եղեալ անդ, զի նշմարին եւ խցկունք ՚ի հիւսիսային եւ ՚ի հարաւային կորմանսն երեսնիւ չափ: Շինուածն այն ՚ի միջակողմն քարաբլրին ` է արդ քառակուսի եկեղեցի մի իբր 11 Չ. երկայն, 6 1/2 լայն. որոյ կանգուն մնան հարաւային եւ արեւելեան որմք երկու երկու պատուհանօք, այլոցն անկեալ գոլով. ունի եւ ՚ի չորեսին անկիւնսն կրկնայարկ մատրունս փոքրկունս մէն մի լուսամտիւ: Ի բազմաթիւ եղծագիր արձանացն մին ՚ի քայքայեալ որմն հարաւակողման ` ցուցանէ շինող կամ նորոգող տեղւոյն զԶաքարիա Սպասալար. եւ յայլում արձանի յիշի մայր նորին այսպէս.

Սուրբ մեղսաքաւիչ պատարագ որ ի սմա կատարի ` Սահակադխտոյ է ծնաւղի Զաքարիայի եւ ՅԻւանէ թագաւորաց Հայոց:

Ի կիսեղծ արձանի անդ յիշի հնագոյն շինութիւն եկեղեցեաց յաւուրս Ս. Գրիգորի Լուսաւորչի, որ եթէ ստոյգ իցէ ` ցուցանէ տեղի մեհենի լինել զայն յառաջագոյն. եւ դիրք իսկ տեղւոյն երաշխաւորեն կարծել տաճար մի Անահտայ կանգնեալ անդ, եւ զայն լինել բնավայր եւ խանձարուրք Անւոյ, որ ըստ դարուց աճեալ ` էանց ընդ կիրճն անձուկ, եւ ձգեցաւ ընդ հիւսիս, տարածեալ ՚ի ձորամէջս երկոցուն գետոցն, մինչեւ ՚ի դաշտն Շիրակայ. եւ վասն այն համարի յետոյ նուիրեալ եւ կոչեալ Վանք Սրբոյ Աստուածածնի: - Յարեւմտից կուսէ եկեղեցւոյն երեւին հետք այլոյ շինուածոյ ` զոր գաւիթ կամ ժամատուն նորին կարծեն քննողք: Առ լուսամտիւ հիւսիսային որմոյն քանդակեալ կայր կարմիր քարեղէն տախտակ մի հինգ բոլորակօք ` յորս տառք հայերէն այբուբենից ծածկագրութեամբ. որպէս թուի նշանակք թուականի շինութեան Սուրբ Գրիգորոյ, յոր անուն թերեւս եւ կոչէր սա կամ այլ եկեղեցի մի առ սովաւ [2]: - Յարեւմտեան հիւսիսային արտեւան քարաբլրիս մերձ ՚ի քարափն Ծաղկոցաձորոյ կայ բազմանկիւնի աշտարակ մի մեծ կիսակործան. այնպիսի ինչ երեւի եւ ՚ի հանդիպոյ յարեւելակողմն, ուր եւ հետք դրան միոյ յԱխուրեանն հայելով. եւ այլ աշտարակք յանձուկ սպառուածի քարաբլրին ՚ի հարաւակողմն: Ի վերայ գրանդ գոյր արձանագիր ` զոր ոչ ոք ՚ի մերազգի քննողաց յիշէ, այլ Ռուսն Մուրաւիեֆ, յիւր լեզու արտագրեալ, յորմէ թարգմանի. « Ես Բագրատ որդի Զարոպայ Արագածունի, շինեցի զդուռն որ տանի ՚ի վանս Սրբոյն Գրիգորի, ՚ի թուին …»: Յուսալի է եւ այլ ոչ սակաւ յիշատակարանս գտանել ՚ի քարաբլրի աստ եւ շուրջ զնովաւ, զգուշութեամբ յստակելով կամ հարթելով զտեղին, զի յոյժ լպրծուտ եւ գահավէժ է, յոր սակս եւ ոչ յաջողեցաւ մանրախոյզ քննութիւն առնել անդ: - Սակաւուք հեռի ՚ի քարաբլրոյս յԵ. Հ. երեւին մնացուածք կամրջոյ ՚ի վերա Ախուրեան գետոյ, իբրեւ ՚ի միջավայր երկայնութեան լեզուաձեւ թերակղզւոյն, զոր թողեալ մեր արդ, աւարտելով նովին զտեղագիր արեւմտեան եւ հարաւային մասանց քաղաքին, դարձցուք ընդ միջնաբերդն մինչեւ ՚ի մզկիթն, մտանել ՚ի միջավայր քաղաքին, անտի դառնալ պատիլ զարեւելակողմամբն, եւ շրջան առեալ աւարտել առ մեծատարած պարսպօք հիւսիսակողմանն, յորոց արեւմտեան ծագաց սկիզբն արարաք:

[1]             Ուիլպրէհէմ:

[2]             Բազում ինչ   հանճարեցին ՚ի վերծանութիւն նշանագրաց տախտակիս ` Նիկողոս Հովուեան ( Բազմավէպ, 1850, էջ 21-28), եւ այլ ոմն կանխագոյն ( Հայաստան օրագիր, թիւ 146), զորոց զբանս թարգմանաբար եմոյծ Պրոսէ յիւրումն Պատմութեան աւերակաց անւոյ ( Brosset, Ruines d'Ani, 38-47 ):