Շիրակ

16. ՅԻՇԱՏԱԿՔ ՀՈՌՈՄՈՍԻ ՎԱՆԱՑ։ ՎԱՆԱՀԱՐՔ։ ԱՒԵՏԱՐԱՆ ԳՐԵԱԼ ԱՆԴ ՅԱՄԻ 1181

Բազմաթիւ արձանագիրդ եւ սակաւ ինչ յիշատակք մատենագրաց, զատ ՚ի նշանակեալ հասից, կալուածոց եւ պարտուց պատարագաց հռչակաւոր վանացս Հոռոմոսի, զորս բանասէր վերծանողին թողումք քննել, ցուցանեն եւս զի տեղին երբեմն ընդ արքունական հովանաւորութեամբ գոլով ` էանց ՚ի ժառանգութիւն այլոց իշխանաց. կամ զի շուրջ սահմանօքն գնեալ էր նոցա, եւ կամ զի տապանատուն էր տոհմի նոցին. եւ գլխաւոր տեարք ` որ եւ պատրոնք կոչին տեղւոյն, են ՚ի զարմէ իշխանաց Խաչենոյ կամ ՚ի տոհմէ Քուրդ իշխանի, յելս ԺԲ եւ ցկէս ԺԳ դարու, որպէս Հեճուպ Գրիգոր, Սմբատ եւ Իշխան, եղբարք եւ եղբօրորդիք նորին, որոյ բազում արձանք են տրից եւ վճռոց. երբեմն արգալուն աղալ աղունձ ՚ի վանսն. երբեմն ( ՚ի 1228) նզովս դնեն տերանց տեղւոյն եթէ կաշառօք կարգեսցեն վանահայր. ուր նշանակի եւ այն ` զի եւ կանանց օրէն էր ժառանգութեամբ ստանալ զտէրութիւնն կամ զպատրոնութիւն. առ որովք եւ վանահայրն Պետրոս (1195) միաբան հաւանութեամբ ուխտին ` հաստատէր սահմանս պատարագաց վասն հօր եւ միաբանից վանացն վախճանելոց: Ի սկիզբն ԺԳ դարու Գրիգոր արքեպիսկոպոս Անւոյ ` տայ իբրեւ հոգեւոր վիճակ վանացն զժողովրդութիւն գեօղից ինչ նորին, որոց գլխաւոր է Ականց, ուստի վանահայրն Մխիթար յամի 1198 մեծ ծախիւք եւ աշխատութեամբ բերէ ջուր ՚ի վանսն, զոր առաջին թագաւորացն ջանացեալ եւ ոչ էր յաջողեալ: Իսկ մեծն Զաքարէ յամի 1206 քակէ զջաղացն որ հակառակ ջրին շինեալ էր, զի անարգել գայցէ ՚ի վանսն. այլ յասպատակի Թաթարաց ` որ արեամբ լուացին զԱնի, վնասեցաւ եւ վանքս Հոռոմոսի, եւ ջուրն խուպանեալ, եւ ջաղացքն աւեր եւ գրաւական եղեն, զորս թափեալ դարձուցանեն ՚ի վանսն ` Առիւծն Հոգեւորեանց եւ Ցխիկն Յովհաննէս. եւ այլ բարեպարիշտք յաւելուն տուրս ՚ի պայծառութիւն տեղւոյն. յորոց մի եւ Թայիկ թագուհի դուստր Շարապշահի (1269). իսկ քառասուն ամաւ յառաջ (1229), Վասակ ` թոռն Կիւրիկէի թագաւորի Նոր բերդի ` տուեալ էր վանացն զՁիթահանսն: Առ սոքօք եւ ՚ի զարմէ արքայազանց Արծրունեաց ` Խեդենեկ որդի Ալուզի տայ կալուածս զԹեզանոյ Շամբ, ընդ որ անցանէր գետն ( Ականց ?): Իսկ յամին 1274 այլ ոմն ազնուատոհմ, Ուքան Քարիմատենց, մտանէ ՚ի ժառանգութիւն տեղւոյն, զի ասէ զկէս վանացն գնեալ ( յառաջին տերանցն ) եւ տուեալ ընծայ եկեղեցւոյն: Յետ ամենեցուն յամի 1336, Աթապէկն Վահրամ որ Պարոնաց պատրոն կոչէ զանձն, թորնորդի մեծին Զաքարիայի, զտուրս նախնեաց իւրոց թափեալ ` տայ անդրէն ՚ի վանսն, այլ եւս յիւրմէն յաւելլով: Բայց թուի թէ ոչ ընդ երկար յետ այնր ՚ի վայելման եւ ՚ի շինութեան եկաց տեղին, քանզի չիք այլ արձանագիր կրսեր թուականաւ քան զայն, եւ հանգոյն քաղաքին Անոյ երեւի նմին աղէտալից եւ թաքուն արկածի պատահեալ, աւերեալ, խոպանացեալ եւ լքեալ, մինչեւ յետ երից դարուց եւ կիսոյ, ( յամի 1685) ըստ արձանագրին:

Ի ՌՃԼԴ թուաբերութեանս Հայոց նորոգեալ պայծառացաւ թագաւորչէն մեծասքանչ Հոռոմոսի վանսք ձեռամբ Դանիէլ վարդապետի տիգրանակերտեցս եւ իշխանութեամբ տեղոյս Խաթուն օղլի իշխանաց իշխան Մուստաֆա աղայի. եւ զի ունէր ժամանակս ոչ սակաւ աւերի լցեալ աղպով եւ հողով զոր տեսեալ վերոգրեալ Դանիէլ վարդապետին եռաց ի Հոգի իւր, եւ էարկ զանձն ի չարչարանս ի դառն ժամանակիս որում ասգս Հայոց յոյժ էին չքավորեալք եւ իշխանութիւն Տաճկաց զօրացեալք, բազում աշխատութեամբ եւ ջանիւ լուսաւորեալ մաքրեաց զվանքս սուրբ Յովանէսի ի տղմուտ եւ ի զազիր մթնասգացութենէ վասն յուսոյն որ առ Աստուած. Արդ որ կարդայք յիշեցէք ի Քրիստոս:

Յետ դարու միոյ յամի 1788 վերստին նորոգեալ է զտեղին Յովհաննէս եպիսկոպոս Շամբեցի, ածեալ ջուր ՚ի Մաւրիկայ վտակէն, եւ դարձեալ նսեմացեալ, յաւուրս մեր անդրէն լոյս տեսանէ, եւ ակն ունիմք յաւէտ պայծառանալ, փոխանորդարան իսկ յայժմուս կարգելով վիճակին Կարուց, ուր արժանն խնդրէ եւ հաստատութիւն վարժարանի կամ վարդապետարանի, ըստ առաջին կարգին: Զի եւ յայսմ մասին ընդ հռչակաւոր վանորայս դասիւր եւ սա անդստին ՚ի հիմնարկութենէն. եւ յետ ոչ բազմաց ` անտի ընծայեալ թուի ի Սարգիս Ա ՚ի կաթողիկոսութիւն, քանզի յամի 973 ընդ ժողովեալսն ընդդէմ Վահանայ կաթողիկոսի ` յիշատակի Սարգիս հայր Վանաց Հոռոմոսին, եւ վասն կաթողիկոսին Սարգսի ասի ՚ի վախճանին ( յամի 1021) աստ թաղեալ, վասն որոյ եւ նոյն վերոգրեալն թուի: Ի կէս կամ ՚ի վերջ կոյս ԺԲ դարու աստանոր ասի վարժեալ եւ Մխիթար Անեցի բազմահմուտն, որոյ սակաւ ինչ ՚ի գրուածոցն եհաս առ մեզ: Յելս այնր դարու եւ ՚ի յաջորդին գտանեմք յիշատակ նաեւ Գրատան վանացն, զոր ցուցանէ թերատ բառ արձանագրի նշխարատանն շինելոյ ՚ի Վաչէէ, եւ ողջոյն իսկ գիրս գրեալ ՚ի վանս աստ եւ հասեալ առ մեզ, որպէս ցուցանէ եւ մասն յիշատակարանիդ այսու ձեւով [1]:

Ի Վանահարց հռչակապանծ վանացս յարձանաց եւ այլուստ ծանօթք են ինձ [2] ստորագրեալքս, յորս յետինքն առաջնորդք էին եւ վիճակին Կարուց.

936 Յովհաննէս հիմնադիր վանացն.

972 Սարգիս ( թուի Կաթողիկոսն ).

986 Սողոմոն.

1013 Անանիա [3].

1036 Սարգիս եւ Գէորգ.

1038 Յովհաննէս.

1174 - 81 Խաչատուր.

1195 Պետրոս.

1198 - 1201 Մխիթար.

1229 - 53 Տէր Բարսեղ [4].

1218 Գրիգորիս.

1222 Անդրէաս.

1246 Սարգիս.

1269 Յովսէփ.

1336 Ստեփանոս.

1685 Դանիէլ Տիգրանակերտցի.

1751 - 5 Եղիա վարդապետ Ալաշկերտցի [5].

1788 Յովհաննէս Շամբեցի եպիսկոպոս.

… Աւետիք եպիսկոպոս.

1829 Ստեփանոս եպիսկոպոս Չախալեան.

Ի միջոց ժամանակին որ ՚ի կիսոյ ԺԱ դարու ցչորրորդ քառորդ ԺԲին, յորում ոչ առաջնորդք յիշին վանացն եւ ոչ մի արձան յիշատակի գրեալ, հանդիպեալ են հրաշալի այլայլութիւնք սահմանաց գրից վանացն եւ պատողին զնովաւ Ախուրեան գետոյ, կարեւոր տեղագրութեամբ, ըստ պատմութեան Գետարգել խաչին ` զոր պահէր Հայրն Ատոմ ՚ի Խաւարաձոր Արշարունեաց, ուստի անցեալ ՚ի Շիրակ, յԱնի, ապա եկն այսր « Ի Հոռոմոց վանքն. եւ էր վանքն այն, ասէ ( պատմիչն ) ՚ի Խորաձոր ՚ի վերայ բլրի միում, զորով շուրջ բակ առեալ պատէր մեծ գետն Ախուրեան, եւ գետն այն բազում ցաւս եւ վտանգս հասուցանէր վանացն. զի յորժամ արեգակն յամառային տեղին հասանէր ` չոգեալ շողանայր վանքն ՚ի տապոյ արեւուն. իջանէր ՚ի քարանձաւսն, եւ օդք խորշակայինք եւ զազրահոտք եւ ցաւաբերք ՚ի գետոյ անտի փչէր ընդդէմ վանացն ` ՚ի չորից կողմանց: Զոր տեսեալ երանելոյն Ատոմայ ` զվտանգ վանացն եւ զնեղութիւնն, առեալ զսուրբ Նշանն եւ ել ՚ի բարձր ՚ի տեղի մի ՚ի վերայ վանացն. եւ կացեալ յաղօթս ` տարածեաց զԳետարգել սուրբ նշանն ընդդէմ լերինն, եւ ասաց. Տէր Աստուած զորութեանց, աղաչեմ զքեզ, արա զօրութեամբ Գետարգել սուրբ նշանիս, պատառել լերինս այսմիկ, եւ գնասցէ ջուր գետոյս այսորիկ ՚ի մէջ լերինս, զառ ՚ի վայր հոսելով. եւ գետս այս որ գնայ ընդ հիւսիսի, դառնայ անդրէն թափընթաց ընդ հարաւ: Եւ իբրեւ կատարեաց զբանս աղօթիցն, յանկարծակի մեծապէս որոտմամբ պատառեցաւ վէմն. եւ լեառնն ընդ մէջ բաժանեցաւ յայսկոյս եւ յայնկոյս կանգունս վաթսուն եւ էանց գետն ընդ մէջ լերինն ` զառ ի վայր կոյս, սաստիկ թափընթաց: Իսկ բնակիչքն վանացն իբրեւ տեսին սքանչելիսն մեծաւ գոհութեամբ փառաւորելով զՔրիստոս Աստուած, եւ երկիր պագին Գետարգել սուրբ նշանին: Եւ յետ այս սոսկալի սքանչելեացս ` առեալ սուրբ հայրն Ատոմ զսուրբ նշանն Գետարգել, եւ գնաց դարձեալ ՚ի վանքն Խաւարաձոր »:

[1]             Որ է աւետարանի գրելոյ յամի 1181. « Ի թուիս Հայոց ՚ի ՈԼ ՚ի տիեզերահռչակ վանս Հոռովմոսի, ընդ հովանեաւ սուրբ Յովաննիսի, ՚ի հայրապետութեան տեառն Բարսղի եւ յառաջնորդութեան ուխտիս Խաչատրոյ, եւ ՚ի հոգեւոր տեսչութեան ` Կարապետի ` ծերացելոյ իմաստիւք ՚ի Քրիստոս », եւ այլն: Գրիչն ասէ զանձնէ եւ զգրչութենէն. « Անքատացեալս յամենայնի Յովաննէս, չհամարեալս յորդիս եկեղեցւոյս, հրամանաւ Վարդանայ երէց եղբօր իմոյ եւ ուսուցչի, եւ սատարութեամբ կրտսեր եղբօր աշխարհավարի Գրիգորոյ, արիւնաթաթախ մատամբս ` զոր յաղագս մեղաց իմոց վիրաւորեցաւ, գրեցի խոշորութեամբ, յանպատկանաւոր եւ ՚ի չնչին նիւթի աստ »: Սորին Յովհաննու գրած է եւ Վեցօրէից գիրք Բարսղի, յամի 1187, « որոյ յիշատակարան հրատարակեցաւ ՚ի Մասիս լրագրի * * Թիւ 59 1853 ամի ), եւ յորում ընդ վերոյիշելոյ մեծայարգոյ եւ հռչակաւոր առնն Աստուծոյ Տեառն Բարսղի `» յիշէ եւ զեղբօրորդի նորա « աստուածարեալ մանկագոյն քահանայի Սարգիս », եւ զեղբայր իւր Վարդան ` միայնաւոր կոչէ: - Յարձանագրի 1246 ամին ընթեռնումք, զի Աշոտ Դսեղեցի տայ զատ յայլոց տրից ` եւ զամենագով Աւետարան մի, որոյ թէ որպիսի Thursday, December 9, 2010 ինչ էր գովութիւն ոչ գիտեմ. բայց ընթեռնումք ՚ի յիշատակարանի այլոյ յոյժ գեղեցկագիր եւ նկարազարդ աւետարանի ` գրելոյ յամի 1225, թէ « Հոռոմոսի վանացն ոսկէտուփ աւետարանն եւ այս ` մի գրչի է գրած ». եւ գրիչն է Իգնատիոս ոմն: Եւ յայլում արձանագրի յամի 1251, ասէ նուիրատուն Յովհաննէս Ցխիկ. « Եւ այլ ետու զիմ Մարտիրողոք Վկայաբանութեանց գիրք ), որ իմ հալալ արդեամբ գրեալ էի »:

[2]             Յիշատակարանք գրոց եւ արձանագրութիւնք:

[3]             Որ եւ եպիսկոպոս Արշարունեաց եւ Ճակատուց:

[4]             Սա թուի միանգամայն արքեպիսկոպոս Անոյ եւ տէր վանացս Հոռոմոսի:

[5]             Գրէ զսմանէ Յակոբ Նալեան. « Լուսաւորեալ հոգի Եղիա վարդապետն Ալաշկերտացի ` լաւապէս նորոգեաց. բայց անբաղդն ՚ի Լեզկւոց հրացանիւ հարեալ վախճանեցաւ ՚ի մօտակայս, ՌՄԴ 1755) թուին. զի էր այր ձիավարժ եւ տիգաւոր, որ զերեք հարիւրս ՚ի նոցանէ միով մզրախիւ խաթ օյուն արարեալ էր, եւ նոքա թիւֆէնկի բերեալ սպանեալ էին. եւ յետոյ զղջացեալ վասն անգիտութեամբ հարկանելոյն, զի շատ հաց կերեալ էին ՚ի ձեռացն. զի էր այր հիւրընկալ քաղցրաբան, շախաճի »: