Շիրակ

18. ԳԵՕՂՔ ԵՒ ՏԵՂԻՔ ՅԻՇԵԱԼՔ ՅԱՐՁԱՆՍ ՀՈՌՈՄՈՍԻ

Յիշեալն յարձանագրիդ Անանիայի Քեղարագոմ, տեղի ապաւինի վանականաց Հոռոմոսի, պատշաճի մերձ նմին լինել. այլ ոչ սորա եւ ոչ այլոց յիշեցելոց յարձանս ` ոչ լսին այժմ անուանք գիւղից եւ ագարակաց, եւ ոչ դիրքն են յայտնիք, եւ շատք կարծեմ իսպառ աւերեալք եւ խոպանացեալք են. հաւանելի է թէ ՚ի մերձաւոր սահմանս վանացն եւ մայրաքաղաքին էին երկուստեք Ախուրենոյ: Միայն Աստեղանին յիշեալ յարձանս ` յայնկոյս գետոյն, յորում մարդ մի առեալ լինէր վանացն ` պահէ ցարդ զանունն Աստախանէ, եւ է արդարձեւ ՚ի միւս կողմն ` յահեակ գետոյն, որպէս նշանակեցաւ ՚ի կարգին (9): - Գանձահանքն եւ Ճողքագոմն, ըստ սահմանադրութեան նոցին ` յայտնին լինել յայնկոյս գետոյն յարեւելեան Շիրակ, այլ ոչ հեռի ՚ի վանացն, ՚ի Մ. կուսէ Մասդարայ գեղջ: - Բազում անգամ յիշեալն Ականց գիւղ կամ Ականք անշուշտ առ ակամբք վտակին Ական ջուր կոչեցելոյ է, զոր Մխիթար վանահայրն դարձոյց եւ եբեր ՚ի Հոռոմոսի վանս, եւ ոչ հեռիք ՚ի նմանէ Շավթա եւ Աղրնագեղ. զի երեքին սոքա սեփական իմն կալուած մենաստանին վկային: - Անծանօթ մնան յինէն իսպառ Երգ, Արվաշ գիւղ, յորում Ճարպկանց մարգն. Դրասպար, որ թերեւս ՚ի բուն սահմանս Անոյ իցէ (15). Ծմակ, որոյ աւագերէց Սարգսի որդի Գրիգոր քահանայ յիշի յամի 1233 յարձանս Բագնայրի. եւ սուղ յետոյ Կոստեր ոմն Ծմակեցի բարերարող վանաց տեղւոյն: Աշտակ, յորում Ուռուտ, Քեղուտ, յորում պահէզ մի. Թէզանոց շամբն, ընդ որ գետ անցանէր. Վաղաւեր, որ թուի ՚ի սահմանս Անոյ լինել: - Ապրնուց ձոր, Բովաձոր կամ Բովաչոր յորում Եգանց մարգն, եւ է անշուշտ գիւղն Բաւացձոր կոչեցեալ յԱսողկայ, ուր գումարեցան զօրօք ` Դաւիթ կիւրապալատ եւ Մուշեղ արքայ Կարուց ` ՚ի վերայ Սմբատայ Բ Շահանշահի, վասն յափշտակելոյ սորա ՚ի բաժնէ հօրեղբօր իւրոյ ( Մուշեղի ) զՇատիկ գեօղ ճակատուց. վասն որոյ յետս դարձոյց զգեօղն, ընդ նմին եւ զզօրսն: - Քարհատ. Զու. թերեւս Զունի կամ Զիվնի, զոր յիշելոց եմք յետոյ: Իսկ յաճախ յիշեալն եւ մասն առ մասն նուիրեալն վանացս ` Մարանց-մարգ կամ մարգիկ, է անշուշտ հին եւ նշանաւոր տեղին Մարաց մարգ, իբր 300 ասպարէզ ՚ի վերոյ Երուանդաշատ քաղաքի առ Ախուրեան գետով, ըստ Խորենացւոյ [1], որ ՚ի ճահ գայ սահմանաց Գարագալէի, ՚ի միջոցի անդ Մաւրիկայ գետոյն եւ Ախուրենոյ. ուր մղեցաւ մեծ եւ բաղդավճիռ պատերազմն Երուանդայ ընդ Արտաշիսի Բ, մանաւանդ թէ ընդ Այրաքաջին Սմբատայ, որ « Հրամայէր զփողսն պղնձիս հնչեցուցանել. եւ յառաջեալ զբանակն իւր ` իբրեւ զարծուի յերամս կաքաւուց խոյանայր ». եւ հարեալ վարեալ զգունդս Երուանդայ հալածական սանէր մինչեւ ՚ի քաղաք անդր նորին: Ի մարտի աստ ` քաջին Գիսակայ որդւոյ ստնտուին Արտաշիսի սուսերահար կորուսեալ զկէս դիմացն եւ զկեանսն ` հոտմն նորին կոչեցաւ Դիմակիսեան, եւ յեղմամբ ` Դիմաքսեան: Եւ զի գունդն Արգամայ ` որ ՚ի Մարաց ` յառաջադէմ գտաւ աստ, Արտաշէս « անուանեաց զհովիտն ` ուր ՚ի վերայ դիականցն բանակեցաւ ` Մարաց Մարգ, եւ զտեղի ճակատուն ` Երուանդավան, որ կոչի մինչեւ ցայսօր ժամանակի. այսինքն, թէ յայսմ տեղւոջ վանեաց զԵրուանդ »: - Ծանօթք են հեռաւոր գեօղք Արագածոտան ` Թալին, Արուճ, եւ հեռագոյնք Փարպի, Օշական, եւ այլն, յորս այգիք եւ հնձանք նուիրին վանացս Հոռոմոսի, որպէս եւ մերձաւորն Մրեն [2]: Այլ զայս ամենայն եւ զայլ պէսպէս քննութեան արժանի յիշատակս տեղեաց, անձանց, շինից, հարկաց եւ բաժից, եւ սոցին նմանեաց ` որք ՚ի յոքնաթիւ արձանսն նշանակին, ՚ի յառաջագոյն բանասէրս թողեալ, մատիցուք յեւս արժանաւոր սահմանս բազմադէմ յիշատակաց:

[1]             Խորենացի, Բ, ԽԶ.

[2]             Քննելի է եւս յարձանագիրս ամաց ՉԻԳ եւ ՉԼԵ կիսատ բառն Ովլեր եւ զՈւլիեն, որք թուին յատկանիշ իմն բնական կամ ձեռակերտ տեղւոյ: