Շիրակ

24. ՏՈՒՆ ՊԱՀԱՆՈՐԴԱՑ։ Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԱՊՈՒՂԱՄՐԵՆՑ ԵԿԵՂԵՑԻ

Հպագոյն յապարանս յարեւմտից կուսէ պարսպօք Ծաղկոցաձորոյն նշմարի մատուռն մի աւերակ փորեալ ՚ի կարմրագոյն վիմի, առ նմին եւ այլ փոքրագոյն եւս մատուռն վիմափոր: Որոց գրեաթէ ՚ի հանդիպոյ յարեւելակողմն ապարանիցն ` առ քարափան վտակի միոյ խառնեցելոյ ՚ի գետ Ծաղկաձորոյն ` երեւին մնացուածք այլոյ մեծագոյն եկեղեցւոյ իբր 13 Չ. երկայն, կիսով չափ լայն, քառակուսի ձեւով. սա է անշուշտ մատուռնն հուպ յապարանսն, զոր յիշէ Եւգեն. Պոռէ, եւ Վրաց պաշտաման նուիրեալ համարի. քանզի ՚ի հարաւային դիմի նորին կայր արձանագիր վրացերէն, եւ ՚ի ներքոյ գրեալ հայերէն, ՚ի թու. ՈԿԵ (1216). եթէ, Ես Գրիգոր եպիսկոպոս եւ Վահրամ Պատրոն քաղաքիս, հաստատեմք զհրամանս կաթողիկոսին: Երկոքին կողմանք եկեղեցւոյն որմայար սեամբք բաժանեալ են ՚ի վեց, եւ են ՚ի նոսա քանդակ պատկերք մարդկան, նշմարի եւ ներքատուն ընդ եկեղեցեաւս: Իսկ ՚ի Հր. պալատանն ` ուր սկսանի լայնանալ եռանկիւնակ միջոց քարափանց Ծաղկոցաձորոյն եւ յիշեցելոյ օժանդակ վտակին, կան կոյտք աւերակաց ` որք չեւ եւս ծանուցան որպիսի ինչ շինուածք էին: Ի Մ. աւերակացդ եւ ՚ի Հր. վիճափոր եկեղեցւոյն յեզր Ծաղկաձորոյն նշմարին հետք կրկնապարիսպք, առ որով գետակն ընդունի յահեկէն ( ՚ի կողմանէ քաղաքին ) վտակ փոքրիկ յիւրմէ ձորակէն խաղացեալ, որում մերձ թուի եւ դուռն մի եղեալ ելանելոյ ՚ի ձոր անդր. եւ առ նոքօք երեւին կամարակապ մուտք սրբատաշ քարաորմովք, զոր ոմն յեւրոպացի քննողաց Անւոյ ` համարեցաւ Տուն պահանորդաց:

Յետ այնր դարձեալ քաղաքորմք պարսպեն զձորեզերն Ծաղկոցաց. ուրանօր ՚ի քարափն նորին եւ հաւասար հեռի ՚ի կրկնապարիսպ տեղւոյն ` ՚ի հիւսիսոյ, ՚ի մզկթէն ` որ ՚ի Հր., եւ յԱռաքելոց եկեղեցւոյն ` որ յԵ. Հ., գրեաթէ եւ յաշտարակէն մեծէ, ամբառնայ մի ՚ի յաւէտ սխրալի շինուածոց քաղաքին, Ս. Գրիգոր Ապուղամրենց եկեղեցին, բնաւիցն վեհագոյն գրիցն վսեմութեամբ անաղարտագոյն մնացութեամբ եւ հնութեամբ թուականաց, քանզի գտանին ՚ի սմա թուականք յառաջ քան զհազարամեայն դար քրիստոսական: Յայսպիսում եկեղեցաճոխ եւ յիշատակաց քաղաքի ` ՚ի դէպ էր ոչ մի, այլ բազումս նուիրել եկեղեցիս հօրս մերոյ Սրբոյ Գրիգորի, եւ ցարդ երից կամ չորից մնացուածք եւ հետք ` աներկբայ առնեն. յորոց մին թագաւորաշէն էր եւ թագաւորավայել. այն է հիմնարկեալն յԱ Գագկայ յամի 996 - 7 եւ աւարտեալ ՚ի 1000 թուականին. զոր ոչ միայն թագաւորաշէն այլ եւ կաթողիկոսաշէն անկ է ասել. նա եւ առաւելաշնորհ իմն. քանզի Ներսիսի Գ կաթողիկոսի ` Շինողն անուանելոյ, ՚ի կէս Է դարու, յետ բազում շինութեանցն ` գերագոյն բնաւից դաստակերտացն կառուցեալ էր եկեղեցի մի մեծ յԱռապար ճանապարհի Վաղարշապատ քաղաքի, ՚ի Քարուդաշտ անուանեալ տեղւոջ,, յանուն Ս. Գրիգորի նախապետի աթոռոյն իւրոյ, իբրեւ աննմանւոյ աննման իմն կամեցեալ նուիրել. ընդ որ ամենայն պատմիչք որք յիշենն [1] ` սքանչացեալք ելեւելս առնեն զմիմեանբք ՚ի դրուատել, կոչելով մեծ, հրաշալի, բազմապայծառ, հրաշակերտ, աստուածակերտ փարախ, հրաշապայծառ, զանազան յօրինուածով, լուսազարդ, գերահռչակ, զարմացուցիչ տեսողաց, աննման, եւ չորեքումբք հաստահեղոյս սեամբք, որոյ ` ՚ի ժամանակի շինութեանց Անւոյ ` փլաթքն միայն տակաւին զարմացուցանէին զտեսողսն, եւ իբրեւ մի ՚ի հրաշակերտից աշխարհիս համբաւէր ՚ի Հայս: Արդ մեծոգին եւ մեծահաւատն Գագիկ ՚ի վերայ այլոց բազում շինուածոցն ` խրախուսեաց վերականգնել զայնպիսին շինուած, ոչ առ ետեղն, զի տակաւին ընդ այլազգեաց իշխանութեամբ էր այն, այլ փոխադրել յիւրն արքայանիստ Անի. եւ ընտրեալ նմանագոյն իմն վայր գիտակ, ձեռն արկ յամի 996 - 997. « Նոյնաձեւ չափով եւ յօրինուածով յարդարել ՚ի քաղաքին Անւոյ, ( որպէս ասէ տեսող սորին Ասողիկ ) հիմնարկեալ ՚ի կուսէ Ծաղկոցաձորոյն, ՚ի բազմաւանդակ տեղւոջն, տարփատենչ տեսողացն, մեծատաշ վիմարդեան կոփածոյ վիմօք ` մանուածոյ քանդակեալ յօրինէ, լուսանցոյց պատուհանօք, երրակի դրամբք, սքանչատես տեսմամբ գմբեթաւորեալ, գունակ գերամբարձ եւ երկնանման գնդին ». եւ ՚ի հազար թուականին գլխաւորեցաւ շինուածն. այլ համօրէն սարք ` թերեւս յետոյ ուրեմն բովանդակեցան ըստ օրինակի կաթողիկէին, զորով գերազանցէր աներկբայապէս ըստ գեղեցիկ զարդուցն եւ դրուագաց. քանզի զ ' Է դարու բիւզանդական արուեստի տիպս բերէր, յոր կիրթ եւ հմուտ էր նախագաղափարին կերտող Ներսէս կաթողիկոս, երկար ամս կեցեալ եւ սնեալ ՚ի Կ. Պօլիս: Այլ արդ հրաշալին այն գագկաշէն տաճար, թերեւս պերճապաճոյճն ՚ի շինուածս Անւոյ, ոչ ես երեւի, եւ ոչ իսկ ստուգիւ տեղի դրիցն է յայտ. եւ զի ՚ի հասարակի հաստակառոյցք են եկեղեցիք քաղաքիս, վասն որոյ եւ շատ կամ սակաւ կանգուն կան գլխաւորք ՚ի նախնեաց յիշատակելոց, տղայս հիմնայատակ կործանումն ` թուի ոչ ակամայ բռնութեամբ եղեալ. եւ զի ՚ի վաղուց հետէ տապալեալ էր ` յայտ է ՚ի ժամանակագրէն ԺԴ դարու ( Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ ), որ ընդ յիշատակի շինութեանն յաւելու եւ զտխրականն բան, « որ այժմ հանգուցեալ է »: Անեցին Սամուէլ որ նշանակէ յամի 1131 զկործանել Ամենափրկիչ եկեղեցւոյ ` ոչ յիշէ զգերահռչակ Գրիգորին ` ( որպէս անուանէ զայն ). յայտ ուրեմն զի ՚ի միջոցի 1177 թուին ` ( յորում աւարտէ նա զժամակարգութիւնն ), եւ յառաջ քան զվերջ ԺԳ դարու ` յորում աւարտէ Մխիթար զիւրն, եղեալ է արկածդ: - Բաղդաւոր յոյժ քան զայդ եղեալ եւ մնայ նախայիշեալս Ս. Գրիգոր մականուանեալն Ապուղամրենց, յանուն Պահլաւունւոյն հիմնարկողի ՚ի վերջնում քառորդի Ժ դարու: Փոքր է, այլ վայելուչ եւ ճարտարաշէն յոյժ, թերեւս Տրդատայ հմտին ձեռակերտ եւ այս. թանձր եւ ամրակառոյց որմովք, որով անխախտ մնայ յ՚ 900 ամաց հետէ, զի չիք ՚ի նմա յիշատակ նորոգութեան, որպէս յայլ եկեղեցիս. երկոտասանանկիւնի է ձեւով արտաքուստ խարիսխն, այլ առ լայնութեան կողմանցն բոլորշի երեւի. երկոտասան Չ. է տրամագիծն յարտաքին որմոցն, իսկ մէջն տասն Չ. միայն, եւ տրոհեալ ՚ի վեց կիսաբոլոր, որպէս եւ արտաքուստ սուղ ինչ ՚ի վերոյ ՚ի յատակէն ՚ի շրջապատ որմոցն ` վեց սրանկիւն խորշք բացեալ են այսու < ձեւով, եւ իբրեւ ՚ի վեց շերտս հատեալ: Յաւարտ անջրպետաց վեցեցուն ներքին բոլորակացն կանգնեալ են մէն մի սիւնք, որով ձեւանայ բոլորակ մի եւս մեծ ՚ի միջի, յորոց վերայ ամբառնայ կոնաձեւ գմբէթ գեղեցիկ 12 լուսամտիւք, սուղ ինչ ՚ի գագաթանն մաշեալ, թերեւս ՚ի բռնութենէ չսիրողաց պսակողին զնա Խաչի: Ոչ շատ քանդակք եւ զարդք են եկեղեցւոյս արտաքուստ, այլ վայելուչ յոյժ դրուագք շրջանակի գմբեթին եւ լուսամտից նորին. իսկ ՚ի ներքոյ անպաճոյճ եւս, իբրեւ անկարօտ արուեստի ` լցեալ պարզութեանն գեղով [2]: Փոքրկութիւն եկեղեցւոյս ինքնին եւ արձանագիրքն յայտնեալ վկայեն ` զի վասն հանգստարանի տոհմի իւրեանց կանգնեցին զայն Պահլաւունիքն: Չիք արձան թուականի շինութեանն, այլ ՚ի վերոյ դրանն կայ մի ՚ի հնագոյն մնացեալ արձանագրաց Անւոյ, յամի 994, այսպէս.

Կամաւքն Աստուծոյ. ի ԻԽԳ Թու. Շուշան տիկնաց տիկին զիւգակից Գրիգորո իշխանի ետու զՄրուանա կուղպակս ի Սուրբ Գրիգոր իսկ որ հակառ գա յիմոց կամ յաւտարաց ՅԺԸ իցն նզոված է հոգով եւ մարմնով.

Միւս եւս արձան կայ անդ սկսեալ ՚ի վերոյ քան զսա երկու տող, եւ երկու տող եւս խառնեալ մուծեալ ՚ի միջի տողից սորին, թերեւս ոչ հաճելով ընդ առաջինն ` յետոյ զմիւսն գրեալ է, որ է այսպէս.

Յանուն Աստուծոյ կամ եղեւ իմ Շուշանա տիկնաց տիկնոջ որ ետու զՄրուանա կուղպակս ի Սուրբ Գրիգոր: Ձ: դրամ: է Սէդաի. եւ Ձ: Մրուանա. ԺԶ: աւր ժամ ի Քր.

Գրիգոր է որդի Ապուղամրի եւ հաւ համանուանն Մագիստրոսի հռչակելոյ, որոյ կայ եւ համառօտ արձան յիշատակի ՚ի հարաւոյ կուսէ եկեղեցւոյն, զայս օրինակ.

Դ Քրիստոս Աստուած յորժամ դաս փառաւք Հաւր ի նորոգել զերկիր ողորմեա Գրիգորս ծառայի քո.

Իսկ Սեդա դուստր է Գրիգորի եւ Շուշանայ. հաւանօրէն որդի նոցա էր եւ Մրուանն. որոյ որդի է երէց Վահրամ իշխանաց իշխան եւ սպարապետ, որ զհոգաբաժին վաղավախճան որդւոյ իւրոյ Ապուղամրի ` գրէ անդ.

Դ Կամաւքն Աստուծոյ ես Վահրամ իշխանաց իշխան ետու զիմ որդւոյն զԱպուխամրի ոգեբաժին եւ գնեցի բ կուղպակ զԼորագոյնին եւ զՈրսաւտին Ոշակաց ետու ի Սուրբ Գրիգորի եւ քան եկեղեցիքս որ ունին ի տարին գ քառասունք. արդ էթէ ոք հակառ գա յիմոց կամ յաւտարաց նզովեալ եղիցի ի Հաւրէ եւ յՈրդս եւ ի Սուրբ Հոգոյն. ՅԺԸ հա. եւ Ապուխամրի մեծացն պարտական եղիցի առաջի Աստուծոյ.

Ի ներքոյ արձանին Վահրամայ կայ եւ յիշատակ Սարգսի ուրումն Լարարարի, ( թուի ` քաջաձիգ աղեղանց ).

Ես Սարգիս Լարարարս ետու զիմ տունս ի Սուրբ Գրիգոր որ արնեն ինձ ժամ ժե աւր իսկ որ հկառ գա եւ զիմ յիշատակ խափանէ յամենակալ …… նին Աստուծոյ հոգով եւ մարմնով ամէն.

Այլ կարեւոր եւս արձանագիր է միւս եւս որդւոյ Գրիգորի եւ Շուշանայ, եղբօր քաջացն Վասակայ եւ Վահրամայ, Ապլղարիպայ մարզպանի, յամի 1040, որոյ եւ յայլ շէնս քաղաքիս երեւին յիշատակք. եւ է այսպէս.

Ի ՆՁԹ թուականիս ես Ապլղարիպ Հաոց մարզպան որդի Գրիգորս եւ թոռն Ապուղամրի Հայոց իշխանաց թէպէտ եւ անտես էի ի հաւրէ իմէ յաղագս կրսերութեան այլ հարկեցա ի ծնողական սիրոյն եւ շինեցի զայս հանգստարան հաւր իմոյ Գրիգորս եւ եղբաւր իմոյ Համզէի եւ քեռ իմս Սեդաի եւ շինեցի սենակ բ զսուրբ Ստեփաննոս եւ զսուրբ … պայման քահանայիցդ այս է որ զամէն ուրբաթ ի Ս ( ուրբ Ստեփ )… ժամն իմ մաւրն Շուշանա արասցեն եւ զշաբաթն իմ հաւրն Գրիգորո եւ ի սուրբ Քրիստափոր զամէն ուրբաթ իմ քեռն Սեդա եւ զշաբաթն իմ եղբաւրն արնէ Համզէի եւ առաջաւորացն ուրբաթին եւ աղցացն ուրբաթնոյն փոխան յարձակ աւուրքն արասցեն ը աւր. արդ եթէ ոք ի քահանայից եկեղեցեացդ զայդ ժամդ խափանէ եւ կամ պղերգա եւ աւր անցանէ նզովեալ լիցի ի Հաւրէ եւ յՈրդւո եւ ի Սուրբ Հոգւոյն եւ ՅԺԸ հայրապետացն եւ բաժին նորա ընդ Յուդաի մատնչին առցէ իսկ կատարիչ գրոյս աւրհնեալ լիցի:

Քանզի քառասուն եւ հինգ ամօք յառաջագոյն արձանագրեալ է յեկեղեցւոջս ` մայրն Ապլղարիպայ, ապա շինութիւն հանգստարանիս զոր յիշէ դա ` կատարած կամ յաւելուած է. որպիսի էին եւ յիշեալ երկու սենեակքն Ս. Ստեփանոս [3] եւ Ս. Քրիստափոր, որք թուին գեղեցիկ մատրունքն ՚ի Հ. եկեղեցւոյ այլ աւերք: Թուի ՚ի բանից արձանագրին Վահրամայ ` թէ եւ այլ եկեղեցիք կամ մատրունք էին առ նոքոք, իբրեւ մէն միոյ ՚ի հանգուցելոցն առ երի նոցին, յորս քառասունք ( պատարագք ) վասն նոցա մատչէին: - Համանման եւ համաչափ այսմ եկեղեցւոյ Ս. Գրիգորի ` կայ եկեղեցի մի արտաքոյ քաղաքին իբրեւ քառորդաւ ժամու լոկ հեռի, ՚ի Հ. կողմանէ, եւ կոչի Նախրարծի եկեղեցի, եւ ըստ Թուրքաց ` Չօպան գիլիսեսի. զի աւանդե h շինեալ աղքատ հովիւ կարծեցելոյ գծծազգեստ առն միոյ մերժելոյ յեկեղեցւոյ քաղաքին, ՚ի ցոյց անծանոթ փարթամութեան իւրոյ [4]: Ոմանք ՚ի քննողաց Անւոյ համարին մերձ յեկեղեցիս յայս Ս. Գրիգորի Ապուղամրենց լինել գլխաւոր շուկայի կամ վաճառանոցի քաղաքին:

[1]        Յովհաննէս կաթողիկոս, Թովմաս Արծրունի, Ասողիկ, Սամուէլ Անեցի, Կիրակոս, Մխիթար Այրիվանեցի:

[2]        Հէմիլդըն, որ 45 ամօք յառաջ քան զթուական տպագրութեան մատենիս գրէր, ճոխազարդ ասէ զարտաքինն եկեղեցւոյս. "Within the ar  chitecture was extremely plain, but on the outside highly ornamental: rich traceries, flutings and frework, with deeply-carved twisted beading, were carried round the windows and under the cornices". - HAMILTON, I, 200.

[3]        Աբէլ Վ. (53) ասէ զՍ. Ստեփ. շինեալ յամի 1020:

[4]        Տե ' ս ՚ի Պատկերն տասներորդ զթիւն 8, յէջ 35: