Շիրակ

29. ԴՈՒՆԱՅ ԴՈՒՌՆ ԵՒ ԱՐՁԱՆԱԳԻՐ։- Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՒՈՐԻՉ ՎԱՆՔ

Յարձանագիրս ուրեք յիշի տուն Գրիգորի որդւոյ Ապահէրժի « մօտ ՚ի սուրբ Կաթողիկէ ` ՚ի հիւսիս կոյս », զոր նուիրեաց վանից Արջոյ: Թուի թէ եւ այլ եւս ոչ սակաւ շինուածք քաղաքականք կային ՚ի հարաւոյ կաթողիկէին ցգետն Ախուրեան, զի նշմարին առ քարափամբք սորին յայնմ կողման ` դուռն մի ՚ի քարաղորմն որ պարսպէ զձորեզերն, այն է Դունայ Դուռն [1], յայժմեայցս յանուն Երեւանայ կոչեցեալ, եւ աղբիւր մի, եւ կամուրջ միակամար, որոյ գլուխք եւեթ կան յերկոսին կողմանս Ախուրենոյ. եւ յարեւելեան որմն պարսպացն առ դրանն արձանագրեալ է այսու օրինակաւ [2].

Կարծեմ մօտ յայս դուռն կամ ՚ի մերձաւոր սորին, ՚ի խոռոչի ուրեմն գետափին կամ ՚ի հուն իսկ Ախուրեան գետոյ ` թաքոյց Պետրոս կաթողիկոս լտերս 400 միւռոնի, կասկածեալ ( որպէս եւ եղեւն ) զի արգելցեն Յոյնք զպաշտօն իւր [3]: Մերձ սոցին են Կամարակապք ՚ի վերայ քարեղէն լայն սանդղօց, որք իցեն թերեւս Բեշքենակապք կոչեցեալքն յարձանագրին. եւ ՚ի հանդիպակողմն եւս գետոյն ` յարեւելեանն ` երեւին նոյնպիսիք. իսկ աստ ՚ի ներքին կողման քաղաքիս ` ՚ի կամրջոց այտի յիշեցելոց ընդերկարեալ ընդ երեսս քարափանց ձորոյն ընդ արձեւլս ` աւելի քան ընդ 50 Չ. տանին հանեն ՚ի շինուածս խաթարեալս, որք նոյնպէս յերկարեալ ընդ նոյն կողմն արեւելից ` յարին ՚ի զառ ՚ի վայր ապառաժուտ դժուարակոխ բարձրաւանդակի տեղի, ուր կառուցեալ կայ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ վանք եւ եկեղեցի, կրսեր շինութեանն ժամանակաւ քան զայլս, այն է յամի 1215, եւ անաղարտ եւ անարատ մնացեալ քան զամենայն շինուածս Անոյ, ուր, վկայէ շինողն Տիգրան Հոնենց ` պաշտօնեայն Զաքարեայ, կայր յառաջն մատուռն մի Տիրամօր նուիրեալ, եւ կոչէր Մատռան Աստուածածին. եւ « էր քաղափն եւ մացառ տեղի »: Արժան է ընթեռնուլ զողջոյն զերկայն արձան յիշատակին, որ գրեալ կայ ՚ի հարաւային որմն եկեղեցւոյն, յորում յիշէ մի ըստ միոջէ զտուրս կրպակաց, այգեաց եւ այլոց տեղեաց ` ՚ի հասոյթ վանացն եւ եկեղեցւոյն կարգելոց, եւ զսահմանս սոցին, հանդերձ անուամբք. եւ ունի այսպէս.

+ Թվ: ՈԿԴ: Շնորհիւն եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ յորժամ տիրեց քաղաքիս Անոյ հզաւր եւ տիեզերակալ Ամիր Սպասալար եւ Մանդատուրթա խուցէս Զաքարիայ եւ որդին նորա Շահնշահ ես Տիգրան ծառայ Աստուծոյ որդի Սմբատաւրեանց [4] Սուլեմա: յազգէ Հոնենց վասն յերկար կենդանութեան տ ( եր ) անց իմոց եւ որդոց նոցայ շինեցի զվանքս Սուրբ Գրիգորոյ որ ի հինն Մատռան Աստուածածին կոչիւր որ էր քաղափն եւ մացառ տեղի աէտ (?) զոր իմ հալալ գանձով գնեցի ի հերէնէտիրաց եւ բազում աշխատութեամբ եւ գանձով պարսպեցի շուրջանակի. շինեցի զեկեղեցիս յանուն սրբոյն Լուսաւորչին Գրիգորի եւ զարդարեցի բազում զարդիւք փրկա ( կա ) ն նշանաւք սուրբ խաչիւ ոսկիք եւ արծաթիք եւ պատկերագործ խատելով զարդարել ոսկով եւ արծաթով եւ ակամբք եւ մարգրտաւ եւ կանթեղաւք ոսկի եւ արծաթի եւ նշխարաւք սրբոց առաքելոց մարտիւրոսաց եւ մասամբ աստուածընկալ եւ տէրունական խաչին եւ ամենայն ցեղ սպասք յոսկոյ եւ արծաթոյ եւ բազում զարդաւք շինեցի զամենայն ցեղ զբնակարան վանականաց եւ իշխանաց եւ կարգեցի ի սմայ քահանայք պատարագողք մարմնոյ եւ արենն Քրիստոսի որ անխափան պատարագ մատչի վասն արեւշատութեան տ ( եր ) անց իմոց Շահնշահի եւ որդոց իւրոց եւ վասն թողութեան մեղաց իմոց. եւ ետու ընձայս ի վանքս սուրբ Գրիգորոյ հայրենիք զոր գնել էի գանձով եւ վճռամբ հայրենէտիրաց եւ զոր ես ի հիմէն շինել էի զայսոսիկ. Գաւռոխոնեց գեղին կէսն եւ Քարհտին ե դանկն, Մշակունեց կէսն Կապղուցն կէսն, Ցամաքծովն բոլոր, Խուզած Մահմունդ ի Կարուց յերկրին ու Ցընդոյ բ դանգն, Խաչորկանն, եւ փնդուկն ի քաղաքիս, հայրենիք բազմիսն ու միլն ի մոդանիս, խանապարն կուղպակնովն ու կամարակապ փնդուկն ու մարագն հետ բաղնեցն տէր Սարգիս ախոռն ու մարագն զոր գնեցի կալն եւ բ ակն ձիթհանք եւ ախոռնի ու մարագնի վանիցս ի դռանս վանիցս առջեւ պահէզն ու լանջն ինչուրվի Գլիձորի դուռն ինչվի գետն ու գետեզերն պահէզն զոր գնել էի եւ շինել Դվնադռանն կէս ակն ջաղաց թարփ մի բոլոր ու մին այլ թարփին շաբ բ աւր Գլիձորին ջաղաց ա թարփն շաբ բ աւր ի բէշքէնակապէն ինչուրվի կարմունջն գետին կէսն իմ գնած էն. Պապենց խանբարն դ դանգն ու դռան կուղպակն բոլոր աներ Հատէցոնց զուկակի քաղաքիս դռանս բազում հողեր գնաց. այգի ա յԵրեւան այգի ա յՈշական այգի ա Կոշ. էգի ա յԱրուճ որ Սազոտն կոչի, այգի ա ի Մրեն այգի ա ի Ծմակին որ կաթողի հող կոչի. զայս որ գնած է. եւ այլ բազում գրաւկնած էր, զոր ոչ արձանագրեցի վանացս էի տվել ու թէ տէրքն թափեն ոսկին վանացս զոր ուրիշ իմ անդարձագրին եմ գրել. եւ զվանքն Բեխենց կոչեցեալ զոր ես շինեցի եւ նորոգեցի ընձայաւք փարթամացուցի ամէնովն. սուրբ Գրիգորոյ վանացս հոգացողս հոգայ զորպիսութիւն. արդ էթէ ոք ի մեծաց կամ ի փոքունց յիմոց կամ աւտարաց զոր ինչ արձանագրիս է խաբանել ջանա կամ թէ իրք շորթէ յարգենցս որ ի սմա հաստատել է կամ զյիշատակ զմեղուցել ծառայ ( ի ) ս Աստուծոյ խաբանէ զինչ եւ իցէ պատճառաւք այնպիսին ուրոշել լինի փառացն Որդոյն Աստուծոյ եւ զպատիժս Կաենի եւ զՅուդայի ժառանգեսցէ ի գլուխ իւր եւ երեք սուրբ ժող ( ով ) ոյն եւ թ դասուց հրեշտա ( կա ) ց նզովել եղիցի եւ մեր մեղացս համարս տացեն առաջի Աստուծոյ եւ կամ արարքն եւ հաստատուն պահողքն աւրհնին յԱստուծոյ. Դ ԻՂ [5] ԳՉ:

Եկեղեցին ` արտաքին եւ ներքին ձեւով բերէ զնմանութիւն կաթողիկէին. պարզագոյն եւս գոլով, զերծ ՚ի գոթախառն կերպարանացն. 14 Չ. է ընդ երկայնն եւ 10 ընդ լայն. մի միայն ունելով դուռն ` յարեւմտից. կողմնակի երեսօքն մետասան զոյգ նրբին սեամբք բաժանեալ են ՚ի տասն երկայն կամարաձեւս, իսկ ճակատն եւ թիկունք ՚ի վեց, եօթն եօթն զոյգ սեամբք, ընդ բնաւ 72 սիւնակք. իւրաքանչիւր ՚ի զուգիցն ՚ի միում խարսխի հաստատեալ է, որպիսի են եւ սիւնակք գմբեթին ` յերկոտասան կամ յութեւտասան բաժինս տրոհելոյ. յաղեղունս կամարացն, ՚ի բարաւորս լուսամտին եւ յայլ մասունս բազում մանր գրուագք են վայելուչ քանդակաց, մանաւանդ ազգ ազգ հաւուց: Անսիւն է մէջ եկեղեցւոյն, այլ յերկոսին կողմանսն ` ուր որմք արտաքուստ ՚ի ներքս անկիւնաձեւ գոգացեալ են ` որպէս զկաթողիկէին եւ առաւել քան զնոյն, յերկոսին տեղիս մէն մի սիւնք յեցուցեալ կան, յորոց ձգեալ կամարք, որպէս եւ յորմոյ խորանատեղւոյն, միանգամայն ամբառնան զգմբէթն գեղեցիկ, որ ունի ութ լուսամուտս անձուկս. իսկ եկեղեցին ` վեց: Առ խորանաւն աստի եւ անտի են մատրունք կամ աւանդատունք փոքունք կրկնայարկք, ունելով մէն մի պատուհան: Նշանաւոր շնորհք են եկեղեցւոյս գեղանկար պատկերքն չափաւոր իմն վայելչութեամբ [6], յորոց սակս ՚ի Թուրքաց Նագըշլը գիլիսէ ( նկարէն եկեղեցի ) կոչի. եւ նկարողքն համարին Յոյնք, այն զի յունարէն գրեալ են անուանք սրբոցն նկարելոց. գտանին եւ յոյն եւ վրացի արձանագիրք ինչ յեկեղեցւոջս. թերեւս սոքա իցեն կոչեցեալքն ՚ի Տիգրանայ Պատկերագործ խատերն: Ըստ Մուրաւիէֆի, ՚ի կամարամիջի դրանն է պատկեր Փրկչին, յորոյ մի կողմն Էջքն ՚ի խաչէն, ՚ի միւսն Տիրամայրն, հրեշտակք եւ այր մի ՚ի քուն. ՚ի ներքին ճակատ եկեղեցւոյն ` Տիրամայրն Աստուածորդւովն ՚ի գրկի. Սեղան յետին ընթրեաց, եւ Սուրբք Նիկողայոս, Ղեւոնդիոս, Արիստակէս, եւ այլք, յունագիր անուամբք. ՚ի կողմնական որմունսն նկարեալ են Մուտք Քրիստոսի յԵրուսաղէմ ` իշով, եւ Վերափոխումն Կուսին: Ներկադեղով եւս գրեալ է ՚ի վերայ կամարաձեւ բարաւորի դրանն յունարէն տուն սաղմոսին. « Տէր սիրեցի զվայելչութիւն տան քո », եւ ՚ի ներքոյ վրացերէն ` միւս տուն. « Այս դուռն Տեառն է եւ արդարք մտանեն ընդ սա »: Կից է եկեղեցւոյն եւ գաւիթն կամարակապ փոքր եւ քառակուսի, այլ կամարացն կործանեալ սակաւ ինչ մասն մնայ կանգուն, սեամբք չորիւք, երեք յարեւմտակողմն եւ մի ընդ հարաւ, համանման եկեղեցւոյն վայելուչ ձեւով եւ քանդակօք: Ի հիւսիսոյ գաւթիս եւ որմնակից ` մատուռն մի կայ ընդ լայնութեամբ նորին, նոյնպէս կործանեալ, ունելով եւ սորա նկարս ոչ սրբոց միայն այլ եւ հաւուց եւ բուսոց: Իբր հարիւր ամաւ զկնի Տիգրանայ (1310) Մաթէ ոմն պաշտօնեայ Շահանշահի ՚ի զարմէ Զաքարեանց արձանագրէ յարեւելեան որմն եկեղեցւոյն, եւ ծանուցանէ զոր արաբն.

Թվ: ՉԾԹ. Աթապագի Ամիր սպասալար Շահնշահի Մծիկնաւ բարթու խուցէս Մաթէս եւ իմ կենակիցս Թէնի եւ իմ եղբէր Մարկոս յայս ժամս որ Պարոն ողորմեցաւ զվանքս մեզ էրէտ վաղ բարեպաշտ Տիգրան ջուր էր բերել ի վանքս ու ի յանտիրութենէ խաղտել էր ու կտրել մեք վասն արեւշատութեան Պարոն Շահանչի եւ Խուանդզին եւ իրենց որդուն Զաքարի եւ վասն մեր հոգուս յիշատակ բերաք զջուրս եւ հաստատեցաք յիշեցէք ի Քրիստոս:

Յեկեղեցւոջս յայսմիկ են եւ երկոքին խաչվէմքս մահարձանք ( Թիւ 49 եւ 50) մին ունի զայս գրուած.

Յանուն Աստուծոյ. Ես Յովանէսս … վանէ որդի Չորտվանիկի կանգնեցի զխաչս զայս.

Որքան անաղարտ մնացեալ է եկեղեցիս Ս. Լուսաւորչի ` այնքան եւ աղարտեալ եւ անհետացեալ իմն են ամենայն ցեղ բնակարանք վանականացն եւ իշխանաց, զոր յիշէ Տիգրանդ յիւրում արձանին: Ընդ որս ` եւ առաւել եւս ցանկալի էր դիտել զգիրս Բեխենց վանաց, զոր ինքն իսկ շինեալ ասէ եւ յանձնեալ ՚ի խնամս հոգացողի վանացն Ս. Գրիգորի: - Ի ստորոտս քարափին վանացս յեզր գետոյն կայ մատուռն մի փոքրիկ, եւ ՚ի հարաւոյ նորին աշտարակք մեծ եւ փոքր:

[1]        Տե ' ս Պատկեր 42 յէջ 75:

[2]        Թվ. ՉԿԹ. Շնորհիւն եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ ես Սարգիս Ծիլենց բաժրարս թողի զԱրջո Առճո Գրիգորո զբաժն մեծ եւ փոքր վասն հանկըստութեան մերո Շահնշահի եւ աստուածատուր զաւակացն Զաքարիաի  եւ եղբարց նորա յերկար կենդանութեան. որ ոք զյիշաաակ խափանէ նզով եղիցի յամենակալէն Աստուծոյ հաստատուն պահողք աւրհնին յԱստուծոյ:

[3]        Մատթէոս Ուռհայեցի:

[4]        Քննելի է ընթերցուածդ, թերեւս Սմբատա որդւոյ:

[5]        Այսինքն Իսրայէլ գրիչ:

[6]        Դեսիէ զայս վկայէ. "Peintures d'un style très-curieux et d'une belle conservation ... Tous les sujets ne sont pas de la méme main, ni peut-étre de la époque; car il y en a qui sont très défectueux, tandisque d'autres ne dépareraient pas une église d'Europe". - TEXIER, I, 90. - Նոյն նշմարէր ընդ պատկերօքն եւ հայերէն անուանս: