Շիրակ

44. ՄԱՂԱՍԲԵՐԴ.

Երկու մղոնաւ հեռի ի կայ յարեւելից Արջոյ Առիճոյ եւ նոյնքան ՚ի Հր. քաղաքին Անւոյ, յարեւմտագոյնն եզր ափանց Ախուրենի, ուր գետս այս մեծ իմն եռանկիւն գործ, յարեւելից հիւսիսոյ խաղալով յարեւմուտս եւ ապա դառնալով յԵ. Հր. եւ պատմէ յերից կողմանց զքարակտուր մի զառ ՚ի վեր սեպացեալ ընդ արեւելս եւ խոնարհեալ հաւասարեալ դաշտին ընդ արեւմուտս: Մի է սա ՚ի յաւէտ զարմանալի շինից Շիրակայ. եւ թէ ոչ յոլովութեամբ շինուածոցն ` այլ բազում մասամբք նման Անւոյ, եւ յառաջ իսկ քան զայն մեծաւ խնամով յարդարեալ յերեսս քարաբլրին եւ ՚ի աերքս կամ ՚ի սիրտ նորին, եւ թէպէտ այժմ աւերակ եւ ամայի, այլ հաստակառոյց կերտուածովն եւ ահաւորահայեաց դրիւքն ՚ի վերայ անդնդախոր ձորագետոյն եւ լայնախիստ դաշտին, յոյժ վսեմակերպ երեւի, եւ յայտնէ զքաջայանդուգն եւ խորատես միտս ընտրողի տեղւոյն, որ իբր չորեք հարիւր ամօք յառաջ քան զԱնի ` կամեցաւ նմանօրինակ իմն ամրոց կանգնել անդ ՚ի պատրաստութիւն ` յերեսաց Պարսից: Եւ էր նա, ըստ Պատմութեան Խաչին Հացիւնեաց, կողմնակալ արեւելից կարգեալ ՚ի Մօրկայ կայսերէ, յելս Զ դարու. « Մախազ ոմն յաշխարհէն Հայոց, այլ չար եւ անօրէն. եւ նա շինեալ զամրոցն առ ափն Ախուրեան գետոյ, եւ կոչեաց զնա Մախազիբերդ ». որ ծեքեալ ՚ի բերանս փոխեցաւ ՚ի Մաղասաբերդ: Զայս յիշատակ ընդարձակէ Զաքարիա Սարկաւագ Պատմիչ ԺԷ դարու, ճշգրիտ նկարագրութեամբ դրիցն, ( Բ. Թ ). « Թագաւորն Յունաց Մօրիկ, էր ազգաւ Հայ, յԱյրարատ գաւառէ, յՕշական գեղջէ... Սա առաքեաց ՚ի հայրենի երկիրն իւր ՚ի Հայս ` այր ոմն Հայ ազգաւ, Մաղաս անուն, շինել քաղաք մի յաշխարհին Հայոց ` յանուն իւր: Եւ նա երթեալ գտանէ տեղի մի ՚ի Շիրակ գաւառի, մերձ ՚ի յԱնի, ՚ի հարաւակողմն, ՚ի վերա Ախուրեան գետոյ, ՚ի մէջ երկուց լերանցն, ՚ի տափարակ տեղի, որ երեք կողմն բարձր քարափք էին, եւ յարեւմտեան կողմն փոքր ինչ զիւր եւ սակաւ ինչ զառ ՚ի վայր, եւ հաւանեալ տեղւոյն ` պարսպեալ զայն, եւ կախեալ դուռն ` անուանեաց Մաղասաբերդ: Եւ մինչ գոյր իշխանութիւն աշխարհիս ՚ի ձեռն քրիստոնէից, տիրեցին քրիստոնեայք Մաղաս բերդին. եւ յորժամ անկաւ երկիրս ի ձեռն Պարսից, տիրեցին եւ Մաղասայ բերդին, մինչեւ յաւուրս մեր: Եւ ՚ի մերումս ժամանակի տաճիկ ոմն ` դաւանութեամբն Օսմանեցւոց ` կեղծաւորեալ ՚ի կերպ Կարմրագլխոց, զգեցաւ մորթ, եւ անուանեաց զինքն օրինապահ, որ է Աւդալ կամ Դաւրիշ. երբեմն երթայր ՚ի Կարրի, եւ երբեմն գնայր ՚ի Մաղասաբերդ, եւ այսպէս երթեւեկութեամբ ծանօթացաւ սուլթանին Մաղասայ բերդին, եւ հաւատարմութիւն ցուցեալ, մինչ զի զբանալի բերդին հաւատացին տալ նմա: Եւ եղեւ գնալ սուլթանին յԵրեւան, որ էր ինքն ազգաւ Բօղչալու, եւ եթող ՚ի բերդն զորդին իւր: Իսկ դաւրիչն եւս էր ՚ի բերդին, եւ յաւուր միում առաքեաց առ փաշայն Կարուց ` եւ զեկոյց նմա, թէ յայս նիշ գիշերի եկայք դուք ՚ի դուռն բերդիս, եւ ես տաց զսա ՚ի ձեռս ձեր: Յորժամ լուան զայս Օսմանցիքն ` խնդացին, եւ պատրաստեցան արք երկերիւր, ՚ի պայմանեալ գիշերին կազմեցին զինքեանս, եւ ելեալ գնացին փութագնաց երիվարօք մինչ ՚ի բերան ձորոյն. եւ իջեալ կապեցին զերիվարսն անդ, եւ ինքեանք հետիոտս ընթացան անմռունչ ՚ի դուռն բերդին: Իսկ … աւդալն կայր ՚ի վերայ պարսպին եւ հայէր. եւ ետես զզորս Օսմանցւոցն. եւ զի ՚ի ձեռին ունէր ըզբանալի բերդին, երաց զդուռն ` եւ եմոյծ զնոսա ՚ի ներս, եւ կալան զորդի սուլթանին, եւ գերեցին զորս ՚ի նմա էին: Իսկ կին սուլթանին իբրեւ ետես ` զի առին զբերդն, պատեաց զերեսն իւր փակեղամբ, եւ ընկէց զինքն ՚ի բարձր քարանցն ՚ի վայր, եւ մեռաւ, եւ այսպէս անկաւ քաղաքն ՚ի ձեռս Օսմանցոց մինչեւ ցայսօր: Եւ լուեալ զայս խանն Երեւանայ, եւ կալեալ ըզսուլթանն ` եհան զմորթն ՚ի տիկ, եւ ելից խոտով, եւ առաքեաց առ Շահն: Եւ ինքն առաքեաց զօրս առ կողմըն Քրիստոնայ, եւ բերեալ բազում աւարս եւ զերիս թուով հարիւր եւ քառասուն: Այս եղեւ ՚ի ՌՁԷ թըւին ». 1638.

Զարդիս, որպէս յիշեցաք, ամայի եւ աւերակ է բերդդ. այլ տակաւին մեծաւ մասամբ կանգուն կան կրկին պարիսպքն որ յարեւմտից ՚ի տափարակ կուսէ. արտաքինն ցածուն է եւ ունի դուռն յաջմէ կողմանէ, ներքինն բարձր յոյժ եւ երիւք կիսաբոլոր արշտարակօք. ՚ի միջոյ կրկին պարսպացդ գետնափոր տեղիք եի հատեալք ՚ի քարաժեռի, նոյնպէս գետնափոր եւ սանդղաւոր քարահատ ճանապարհ կամարակապ եւ ոլորտապտոյտ սկսեալ առ դրան ներքնապարսպին տանի եւ հանէ ՚ի գետափնն. միւս եւս քարաշէն սանդուղք ՚ի կողմանէ այլոց դրան հանեն յաշտարակսն, վասն բնական ամրութեան այլոց կողմանց ` պարիսպս ոչ ստուարս գործեալ է անդ, թէ եւ այնոքիկ եւս քայքայեալ են: Ի բերդին նշմարին մնացուածք քարաշէն տանց եւ ապարանից, բաղանիք մի եւ քառակուսի ջրամբար մեծ: Ի վերայ դրանցն դրանցն կան տաճկերէն արձանագիրք ` որք չեն քննեալք եւ ծանօթացեալք. իսկ ՚ի քրիստոնէական նշանաց ` ծանօթ միայն են աւերակք երից մատրանց փոքունց: - Պատմութիւն Զաքարիայ յայտ առնէ զի եւ ցվերջ ԺԷ դարուն չէր աւերեալ եւ ամայացեալ տեղիդ, որում ոչ ոք յեւրոպէացի ուղեւորաց եկեալ է ՚ի քնին, բայց թերեւս Ճեմելլի Իտալացի ուղեւոր: զի այս թուի կոչեցեալն ՚ի նմանէ բերդ Արփասուլի, որ եւ յետին բերդ էր Թուրքաց յայնմ կողման սահմանին Պարսից, ընդ որ էանց նա ի 26 մայիսի 1694 ամի. եւ ասէ զայն շինեալ յերից կողմանց յանմատոյց քարաբլրի, ունելով ոչ սակաւ բերդապահս. եւ գեօղ ՚ի ստորեւ, ուր վճարէին անցորդք զբաժն. եւ ոչ կարի հեռի էր անտի կամուրջ, ընդ որ էանց ՚ի հող Պարսից [1]:

[1]             Passammo poscia per la Forte Arpasuy, ultima fortezza dei Turchi, posta talmente su d'una rocca, che da tre lati non ha bisogno di mura, ma solamente da quello per cui s'entra. V' è dentro buona duarnigione e fuori un villagio, dove si paga un Ruplo, 10 quarto di ducato della moneta di Napoli, per lo passo di ciaschedun cavallo. - Gemelli.