Շիրակ

35. ՎԱՃԱՌԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ յԱՆԻ։ - ՀԱՐԿՔ։ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆ ԿԱՄ ՈՃ ՇԻՆՈՒԱԾՈՑ

Դիւրին իցէ թերեւս գտանել զթիւ եկեղեցեացն, այլ ո՞ կարիցէ ընդ թուով կամ ընդ կարծեօք արկանել զփարթամութիւն Անւոյ, որ ՚ի ճարտարութենէ բնակչացն եւ որ յանցուդարձէ վաճառականութեան, որում հաւաստիք են եւ բազմաքանդակ եւ հարստայաղծ շինուածքն, բրգունքն եւ եկեղեցիք, եւ վկայութիւնք պատմչաց, եւ փնդուկքն եւ յոլովութիւն կուղպակաց ազգի ազգի արուեստից եւ ձեռագործաց (33). որոց թուի Անի ասպնջական եղեալ յառաջ քան հոյակապ շինուածոցն եւ արքայաշուք գահուց. քանզի եւ նախ քան յելս Թ դարու շինող Ս. Աստուածածնի եկեղեցւոյն Մաքենոցաց ( Գրիգոր Սուփան ) արձանագրէ [1] անդ տուեալ նմին կալուած « եւ հինգ կուղպակս յԱնի »: Առաւել եւս հաստատեն զմուտեւել վաճառուց յԱնի քաղաք ` յիշատակութիւնք ազգի ազգի հարկաց, բաժից եւ տրից, զորս յարձանագիրս անդ է տեսանել [2], եւ որ աղբերք են ճոխութեան քաղաքաց: Ցանկալի էր պատմութեան յայտնագոյնս ճառել զայսմ կարեւոր խնդրոյ, զոր գրեաթէ իսպառ լռէ. այլ մարթ է աստանօր ասել, թէ եւ քարինք քաղաքին վկայեն զիրն, թէ ոչ եւ զորպէսն. եւ մի անգամ եւս եւ բազում անգամ արդարանայ առակն, « Անին շէն ` աշխարհս աւեր », եւ այլն: Վկայութիւն մի եւս այսոցիկ ցուցանեն բազմաթիւ դրունք քաղաքին ` արքունի պողոտայիւք, որք ձգին ՚ի քաղաքս շահաստանս, ՚ի Կարս, ՚ի Դուին, յԵրեւան, եւ յայլ կողմանս. որում ՚ի դէպ է վկայութիւն համարել, թէ եւ օրինակաւ ասիցէ, զբանս Արիստակիսի Քերական գրչի յառաջին կէս ԺԳ դարու. « Ի Դունայ յԱնի ո՞րչափ է: - ՑԱնոյ ՚ի Կարին ո՞րչափ մղոն է: - ՅԱնոյ ՚ի Սեբաստիա ո՞րքան է »: - Ընդ դրունս Անոյ եւ ընդ պողոտայս ` յայտ է թէ ոչ միայն բնիկքն Հայք եւ բնակակիցք Վրացիք եւ Տաճիկք, մուտ եւ ելս առնէին, այլ եկք ՚ի բազում աշխարհաց, թէպէտ ՚ի պատճառս վաճառականութեան եւ թէպէտ տարադէմ ուղեւորութեանց. որպէս եւ գալուստ վերոյիշեալ քարոզիչ դեսպանին ( Րիւպրիւքեայ ), որ եւ յառաջ քան զինքն եկեալս անդ եգիտ հինգ այլս յիւրոյ կարգէն քարոզիչս, ընդ նոյն ճանապարհ ՚ի Թաթարս ուղղեալ, թուղթս ընծայականս ունելով ՚ի քահանայապետէն Հռովմայ: Ի յիշման սոցին, թէ եւ ՚ի հարեւանցի, արժան է յիշել եւ զկրօնական ծանօթութիւնս եւ ընտելութիւնս ընդ արեւմտեայց, որ ` որպէս ՚ի տունն Կիւլիկիոյ զայնու ժամանակաւ ` եմուտ եւ ՚ի մեծ կենդրոնս յայս Հայութեան, ըստ տհաճութեամբ իմն վկայելոյ Ստեփանոսի Ուռպելեան, որ ոչ միայն յԱնի այլ եւ ՚ի Շիրակ ասէ զնոյն ծաւալեալ [3]:

Միւս եւս կարեւոր քննելի, որ եւ ըստ բաղդի ` զգալի եւ դիւրին է եւ անժխտելի, Ճարտարապետութեան գեղեցիկ արուեստն է, որ եւ արդարեւ գեղեցիկ երեւի յԱնի, եւ միակ մնացորդ է անբաւ մեծափառ վայելչութեանց նորին. դոյզն ` այլ տակաւին մեծ մնացորդ. ընդ որ երբէք չամաչեսցէ Հայ մարդ. զի թէպէտ եւ չերեւիցին ՚ի նմին կատարունակ յունական ոճք եւ ճաշակք, ( եւ ո՞ւր երեւէին յայնմ դարուը ), այլ ունին ճաշակ եւ ոճ ` զոր եւ օտար քննիչք խոստովանին իսկատիպ հայկական լինել, եւ քաղցրանան ՚ի քիմս մտաց, նա եւ զմայլին իսկ բազումք. եւ ինձ այսպէս թուի, զի թէ բաղդ ձեռն արկանէր յստակել զտեղին, եւ գէթ զկիսամնացսն վերականգնել շէնս եւ նորոգել, հանդերձ պարսպօքն, բրգամբք, կամարօք եւ սանդղօք, իբրեւ մի ՚ի սակաւուց եւ յաննմանեաց հրշակերտ քաղաքաց երկրի ` այցելութեան եւ ուխտի վայր լինէր. եւ որպէս Մասիք եզականութեան շնորհս ունին ՚ի Հայս զբնականին, ունէր եւ Անի ` զարուեստականին, քանզի թէպէտ եւ շինուածք ճարտարարուեստ, գեղեցիկք, մեծամեծք, առաւելաշնորհք իսկ ` գտցին եւ յայլ քաղաքս արեւելից, այլ թերեւս ոչ ուրեք այսքան հոծ եւ կուռ, եւ ոչ իբրեւ զսա վարժարան կամ հանդիսարան ճարտարապետական հանճարոյ ազգին:

Երիցագոյն ՚ի քննողս աւերակաց Անւոյ ՚ի դարուս, ազնուականն Քէր Բորդըր անգղիացի ( ՚ի 15 նոյեմ. 1817) հիացմամբ դրուատէ զնրբութիւն եւ զգեղեցկութիւն ճարտարապետական ոճոյ առ հասարակ շինուածոյն. « նաեւ զպարիսպն բարձունս եւ զաշտարակսն նրբագոյն հիւսուածով » [4]. եւ զոր ՚ի նոսա խաչվէմս « ճոխազարդս եւ քաջ ընտիր քանդակօք » [5]. նոյնպէս եւ յամենայն բեկորս սեանց, խոյակաց, յոյժ բազմազարդ դրուագս [6]. եւ առանձինն վասն արքունի ապարանիցն ասէ, « շինուած համբաւոյ հին մայրաքաղաքիս. որ երկայնեալ ձգեալ [7] ընդ բովանդակ միջոցն ՚ի պարսպաց քաղաքին մինչեւ ցխորաձորն ` թուի ինքնին քաղաք մի առանձնակ. եւ այնքան ճոխափառ դրուագեալ ՚ի ներքուստ եւ արտաքուստ, զի անհնար է եւ ոչ միով բանիւ ստորագրութեան հաւասարել զանազանութեան եւ հարստութեան ճարտարագործ քանդակաց վիմացն ` յերեսս ընդհանուր ամենայն շինուածոցն, կամ նրբայօրէն միւսոն քատակաց որք վայելչացուցանեն զյասակս անթիւ պահից նորին »: Եւ դարձեալ հասարակօրէն. « Որքան առաւել յառաջ մատեայ եւ մօտագոյնս քննեցի զմնացուածս մեծի մայրաքաղաքիս, այնքան աճեցին յիս զարմանք ընդ հաստատութիւն եւ ընդ կատարելութիւն կերտուածոյն. եւ զի համառօտիւ ասացից, ճարտարարուեստ յօրինուած խոյակաց մութիցն, նրբին դրուագք բազմամանուած զարդուցն եւ արաբիկ քանդակաց, գերազանցէին քան զամենայն նմանատիպ յօրինուածոց ` որոց միանգամ ականատես լեալ էր իմ յօտար կամ ՚ի հռչակագոյն կաթողիկէս Անգղիոյ: Առանձինն նկատման արժանի թուեցաւ ինձ կրօնական շինուած մի, փոքր ըստ չափոյ քան զայլս ոմանս, այլ յոյժ ընտիր ճարտարապետութեամբ. եւ է նա հուպ առ երի ութանկիւն աշտարակացն. որոյ բարձրակամար ձեղուն գեղեցիկ օրինակ իմն է միւսիոնաչարից, պերճացեալ յստակ ետրուրական քուօք, կարմիր թուխ եւ դեղին քարամբք յօրինեալ: Սիւնք եւ ամենայն դրուագեալ մասունք շինուածոյն ` այնպէս անթերի եւ նոր էին, որպէս թէ դեռ յերիկէ կանգնեալ [8]: Արդարեւ ամենայն ուրեք թուի ժամանակն առաւել խնայեալ քաղաքին, քան ձեռք մարդոյ: … Նուրբ, եւ նաեւ պայծառ միւսոնք ` որ շատ եւ որ սակաւ զուգութեամբ յօրինեալք ` սփռեալ են ընդ բովանդակ քաղաքն. եւ ՚ի հասարակի ձեւ խաչին երեւի արմատ ` յորմէ սփռին ազգի ազգի քատակքն. տունք, եկեղեցիք, աշտարակք, ընդդիմամարտ պարիսպք, ամենայն կերտուած ` եւ բարձրն եւ ցած, բաժանորդ են տիրականս ճաշակի, եւ ՚ի վերայ ամենեցուն տեսանեմք զնշանն սրբազան ` մեծ կամ փոքր ` ի սեաւ վիմի »:

Հայրենակից Բորդըրի ` Ուիլպէհէմ որ յետ քսան ամաց յայց ել աւերակաց Անւոյ (1837), գրէ. « Ամենայն մնացեալ շինուածքն ` առաջի առնեն մեծ ճոխութիւն եւ ճարտարապետական գեղեցկութիւն. եւ քանդակք ոմանց ՚ի կամարացն արդարեւ յոյժ բազմամանուածք են » [9]:

Ոչ պակաս քան զնա սքանչացեալ էր ՚ի նմին ամի եւ միւս անգղիացի, Էպպօդ. « Զարմանք կալան զիս, ասէ, ընդ ամրութիւն եւ ընդ գեղեցկութիւն կերտուածոյ մնացորդաց պարսպացն եւ պալատանն: Չորք կամ հինգ եկեղեցիք չափաւորապէս կանգուն մնացեալք եւ սպրկիկ շինուածով ` արձանանան վկայք ճաշակի կանգնողաց իւրեանց Հայոց, եւ մին մանաւանդ արժանապէս մարթի կոչիլ վայելչաշուք եւ գեղեցիկ շինուած » [10]:

Իսկ Հէմիլդըն ` ուրեք խառն իմն բիւզանդական եւ սաքսոնեան ասէ զոճ ճարտարպետութեան ( կաթողիկէին ), այլուր գոթաձեւ իմն նշմարէ, որպէս ՚ի Ս. Առաքեալս, ուր եւ մարթ է, ասէ, զսկիզբն երկոցուն ճոխազարդ ոճից ` Գոթացւոյն եւ Սառակինացւոյն ` նշմարել, խնամով դիտելով զզարդս խոյակացն եւ զբազմաթիւ անկիւնս խոցշից ՚ի միջոցս կամարացն, յորս մարթ է նկատել կանոնաւոր յառաջատութիւն, ՚ի կատարեալ պարզութենէ ` ցվայելչածաղիկ ճոխազարդութիւն [11]:

Ի գրուածոց անգղիացի ճանապարհորդաց յորդորեալ պետութիւն եւ Կացրդարան Փռանկաց ` առաքեցին զլեզուագէտ բանասէրն Պոռէ, զատ յայլոց տեղեաց ` եւ ՚ի կարեւոր քննութիւն Անւոյ, եւ զքաջ պատկերահան եւ ճարտարապետ ` Կարոլոս Դեսիէ, երկու ընկերօք. սոքա յաւուրս չորս չափեցին եւ ընդօրինակեցին ոչ սակաւ շինուածս, եւ զյատակաձեւ քաղաքին [12], հանդերձ երկար ստորագրութեամբ. յորում հասարակօրէն ասէ զայնցանէ ` Դեսիէ. « Այս ամենայն փոքրադիր է ըստ քանակութեան, այլ այնքան խնամով յարդարեալ, եւ ծածկեալ այնքան ճշգրտաքատակ զարդուք, եւ այնքան իսկատիպ ոճով, զի հազիւ մարթ է ճանաչել ՚ի յիշատականոցս յայսոսիկ, - որք զյունականն ճաշակ եւ զփափկութիւն բերեն, - զծնունդս մտաց ազգի ` որ յաւուրս մեր կորուսեալ է զամենայն զգացումն արուեստի, եւ չյիշէ իսկ բնաւ թէ որպիսիք ոմանք եղեն իւր նախնիք » [13]: Ոչ արդ անճաշակ գեղարուեստից ազգն այն ( Հայոց ), քաջ յիշել յիշէ զնախնիսն, եւ սխրանայ ընդ մնացուածս ձեռակերտաց նոցին: Սակայն բաւիցէ ` այդու հասանել ՚ի չափ նոցին: - Ճառելով առանձինն զմիոյ միոյ ՚ի շինուածոց զոր ստորագրեցաքս, նշանակէ զյատկութիւնս նոցին անաչառ, եւ նախ զկաթողիկէին պարզութիւն, զզարդս ինչ արդարեւ ըստ Քէր Բորդըրի ետրուրանմանս այլ զխոյակս սեանցն նորից առաւել դորացի ոճոյ նմանս քան այլում. եւ նշանաւոր քան զամենայն. Ա. խառն կիրառութիւն [14] սուր աղեղան բոլորակամարի, եւ տափակ պայտաձեւ աղեղան, որք հազիւ ուրեք ՚ի քրիստոսէական շինուածս երեւին. Բ. կիրառութիւն բազմագունի նիւթոց, որք յԻտալիա երեւին ՚ի շինուածս միջոցի ԺԲ-ԺԳ դարուց: Գովէ եւ զճարտարս ժամանակին, զի գիտացին զառձեռնպատրաստ նիւթսն ` վարել ՚ի պէտս շինութեան, այսինքն չկարօտանալ փայտի ` որ սակաւագիւտ էր յայն կողմանս: Զկիրառութիւն սուր կամարի հնագոյն համարի ՚ի Հայս, մինչդեռ յԵւրոպա անծանօթ էր. եւ զձեւ ճակատու կաթողիկէին ` նախատիպ գերմանական ճարտարապետութեան միջին դարուց. եւ ՚ի Հայոց գաղթելոց ՚ի Լեհս ` կարծէ ուսեալ Գերմանացւոց զձեւ գմբեթի եկեղեցեաց իւրեանց: Վասն եկեղեցւոյ վանաց Ս. Գրիգորի Լուսաւորչի, նախ ` կախարդիչ աչաց ասէ, զմանրամասն խնամ յօրինուածոյն, եւ ապա զփափկութիւն զարդուց քանդակացն, մանաւանդ զհաւուց, որ զազգս թռչնոց երկրին կերպարանեն, աքլորք, փասիանք, անգեղք, եւ վասն նկարէն պատկերացն ` ստուգիւ գուշակէ զնմանութիւն արուեստի ԺԲ, ԺԴ դարուց յԵւրոպէ, այլ զընդհանուր ոճ շինութեան եկեղեցւոյն ` սխալի համարել դարու միով հնագոյն քան զկաթողիկէին. ՚ի գոգ գմբեթին կայ մեծ պատկեր Քրիստոսի բազմելոյ ՚ի գահ, վառ ՚ի վառ եւ պայծառ երանգօք [15]:

Թերութիւնս ոճոյ ` կամ մանաւանդ ճառակի ` ճարտարպետութեան Անեցոց, գտանէ Դեսիէ զանպատշաճողութիւն յօրինուածոց զարդուցն ընդ չափու շինուածոյն, որպէս կաթողիկէին, եւ զնրբութիւն սիւնակացն. որով ցուրտ իմն եւ լուրջ երեւին շինուածքն. դարձեալ եւ զնուազութիւն անջատ եւ զերծ սեանց, եւ զցածութիւն նոցին. եւ ՚ի հասարակի, զնուազութիւն բոլորշի քանդակաց, յորս է իմանալ եւ զքարեղէն պատկերս կամ անդրիս, զորս չախորժէր կամ անպատեհ համարէր ազգս մեր, որպէս եւ այլ արեւելեան քրիստոնեայք: Եւ ամենայն դեղ եւ շնորհք շինուածոյն Անոյ, ասէ, յորժամ զմտաւ ացծի ` թէ մայրաքաղաք է դա, իբրեւ ոչինչ լինին. այսինքն միայն կրօնական շինուածս գեղեցիկս համարի լինել անդ, եւ քաղաքականս ` ոչ: - Եւգ. Պոռէ ` որ ամսօք ինչ կանխեաց քան զԴեսիէ ՚ի քննութիւն Անոյ, նման բիւզանդականին համարեցաւ զոճն ճարտարպետական. « Սակայն ոչ ծառայական նմանողութիւն, այլ հանճարն տեղաբնիկ յաւել յեղաձեւութիւնս յեղաձեւեալս յուշով պարսկային արուեստի, զոր է տեսանել յաւէտ ՚ի ճոխազարդութեան դրասանգաց, ծաղկանց եւ պճնակաց: Ոմանք ՚ի շինուածոյն երեւեցուցանեն զայլադէմ խառնուրդ երկոցուն ոճիցն ` յարակցութեամբ երրորդի, զոր ճանաչեմ բնիկ հայկական եւ յոգեշնչութենէ քրիստոնէութեան ծնեալ: … ( Ուրեք արտաքին երեսք շինուածոց թափուր են ՚ի քանդակաց եւ զարդուց ), այլուր ներհակաբար արուեստն շռայլեալ է զարաբիկս եւ զսաղարթունս այնպիսի նրբութեամբ կոփիչի ` որոյ չմնայ ինչ նախանձել յունական ճարտարութեան …» [16]: Ի դէպ էր յիշել դոցա, մանաւանդ Դեսիէի, եթէ այնքան բազմաթիւ գեղեցիկ եկեղեցեաց շինողքն ` իշխանք, ճոխք եւ թագաւորք ինքնին, ոչ հանդուրժէին անարժանս նոցին ունել զհասարակաց շինուածս. եւ նորին իսկ Դեսիէի եւ այլոց եւրոպէացի քննողաց վկայութիւնք ` հաւաստեն եւ զշնորհս շինուածոյ ապարանիցն, կամրջաց, աշտարակաց, կամարաց, քարեղէն սանդղոց, յորոց սակաւք ոմանք կանգուն կան. եւ եթէ յայտնէին յիշեալքն յարձանս հասարակաց շէնք ` զորս վերագոյնդ թուեցաք (38), հանդերձ այլովքն որք ոչ յիշին ` այլ հարկաւ գոյին, այլազգ առնէր դատաստան ճարտարապետդ փռանկ: Շատ է զի եւ ինքեան եւ ամենեցուն այլոց ` հաճոյ երեւեցան ՚ի հասարակի շինածքն եւ մանաւանդ քանդակքն եւ դրուագք, յորս անստգիւտ եւ կատարեալ հմուտս խոստովանելի է զմերայինս, բնատուր կամ սկզբնական իմն ունելով զարուեստ քարագործութեան, ( բաց յանդրեաց ), եւ հնարագէտ ճարտարպետութեան, որով վարդապետն այն շինող կաթողիկէին եւ նմանեացն ՚ի Հայս եւ կանգնող կոնաձեւ գմբեթայ ` Տրդատ, հրաւիրեալ լինէր ՚ի Կոստանդնուպօլիս կարկատել եւ զհոյակապ բոլորածաւալ գմբէթն Ս. Սոփիայ, որում ոչ լինէին ձեռնհաս յայնժամ բիւզանդիկ ճարտարքն Յունաց:

[1]             Ստեփաննոս Ուռպելեան, ԼԷ:

[2]             Իբրեւ քառասուն տեսակք բաժից եւ տրից կամ մաքսից նշանակին յարձանս Անւոյ եւ սահմանացն, որոց քննութիւն եւ գիտութիւն արդարեւ պիտանի էր ՚ի ծանօթութիւն քաղաքական տնտեսութեան ժամանակի. այլ մեր ոչ կարացեալ ՚ի վերայ հասանել ամենայնի, եւ կարօտեալ եւս ստոյգ ընթերցուածոյ ոմանց յանուանցն, նշանակեմք աստանօր ՚ի մի վայր, առընթեր կարգեալ եւ տառս որոշիչս ժամանակին եւ իշխանութեանն Հայոց ( Հ ), Յունաց ( Յ ), Շէտտատեանց ( Շ ), եւ Թաթարաց ( Թ ), առ որովք յիշին բաժքդ կամ ` հարկք: Թուանշանքդ նշանակեն զէջ մատենիս.

Աթոռի ( եպիսկոպոսին ) հարկ Շ. 40.

Ախսրթամար ? Շ 40.

Աղլհակ ոչխարի. Թ. Հարկ փարախի հօտից. 62.

Ամիրահակ. Թ. ( Հակ ` է Հարկ ).

Այգոյ ( հարկ ) Հ.

Անգարիոն. Յ. 72. Յունականն      , որ է ձիաստան, կրկէս սուրհանդակաց.

Ապուռիշի ? ( բաժ ) Շ. քանզի ընդ Ջրսահի յիշի ( յէջ 10). թուի նոյնպէս ջրոյ հարկ նշանակել ըստ ապ ( ջուր ) արաբացի բառի:

Բաժ. Շ. 40, 62.

Բամբակի ( հարկ ) Հ.

Բերդի ( հարկ ) Հ. 10.

Գինեւորի ` սայլով կամ գրաստով ( բաժ ). Յ. 72.

Դահեկ. տահէք տասանորդ. Թ. 62.

Դամղա ( կնիք ) այլ եւ այլ իրաց. Թ. 40, 56, 62.

               - Ջաղացաց 62.

               - Քասանեկի. Թ. 62.

Դռնագիր. Շ. Թ. 40. 63.

Թաղառ կամ Թեղար, ( թէղար ) սափոր նշանակէ ըստ Պարսից, այլ եւ ռոճիկ. ըստ Թուրքաց նշանակէ եւ պայուսակ կամ ձիատոպրակ. Շ. Թ. 40.

               - Կալաթաղար Թ.

               - Եզին կամ Եղին ? Շ. 11

               - Սուսունի ? ( Սուսամ ?) Շ.

Եկեղեցեաց հարկ. 63:

Թաստակ. Հ. Յ. 70.

Խալա - խաղողի, Թ. ( Նոյն թուի քեալան ). 56

               - Գինւոյ. Թ.

Խարաճ Ջաղջաց Շ. 10. ( տ. Ջաղջաց խարաճ )

Ծուծ. Հ.

Կամին ( Հարկ կամ Կոռ ) Յ. 72.

Կապիճք Հ. Յ. ( առ Յունովք էր տուրք 6 դրամ, զիջուցաւ ՚ի 4) 72.

Կոռ ( Corv Ը e ) - Եզին. Հ.

               - Մարդոյ. Հ.

               - Վեցկէ. Յ. 72.

Հազր. - Եզին. Թ. 62.

Համարելէ կամ Համբրելէ անասնոց Շ. Թ. 11.

               - Կովի, որ եւ Կովահամար. թերեւս նման Եզնահարկին Գերմանացւոց, Boaticum Թ. 62. 65.

               - Իշոյ. Թ. 63

               - Ոչխարի գլխոյ. Շ. Թ. կամ Պախրէի

Հարկ ( ընդհանուր ) Հ. Թ. 62 ։

Հարսանեհակ Թ.

Հեծելի ( տուրք ) Շ. 40.

Ղասափճու

Մսագործի ( Սպանդանոցի կամ Մորթելեաց ) Յ. Շ. 40. 72.

Մահկանէ ? Թ. թուի ( մահկեանէ ), ամսական.

Մորթելեաց բաժ. Յ. 72.

Մրուր. Հ.

Շալակաւորի ( բաժ ) Հ. Յ. 72.

Շարիատ ( հասարակ կոչումն տրից ) Հ. Շ. Թ. 11.

               - Իւղոյ ( էր կայթ մի ) Հ.

               - Հացի. Թ. այսպէս յարձանս Մրենոյ. իսկ յարձանս Օշական գեղջ Արագածոտան, յամի 1288, ընդ հացի յիշի եւ Շարիատ Դարմանի. յարձանս Աւանայ գեղջ Կոտայից ` յամի 1285, Շարիատ այգեաց: Շէյրատ ըստ Պարսից նշանակէ խորշ պարկի:

Չար մեծ եւ փոքր. Շ. 11.

Պախտ տանց. Յ. 70.

Պաշդխոտ. Հ.

Ջաղջաց խարաճ կամ Դամղա. Շ. Թ.

Ջրսահի բաժ. Շ. 10.

Սայլի բաժ. Յ. Թ. ( սպիտակ դրամով վճարէր առ Թաթարովք ) 72.

Սուսոն. տ. Թաղար. 11.

Տասնակ - Հացի. Թ. ( Նոյն թուի ընդ Շարիատն ).

Քասանիկ, կամ Դամղա Քասանկի. Թ.

[3]             « Հասաւ մինչեւ առ մեզ. զի քարոզի այս յայտնապէս ՚ի թագաւորական քաղաքն ՚ի Տփխիս, եւ ՚ի հին տունն Բագրատունեաց, յԱնի եւ ՚ի Շիրակ »: - Ստեփ. Ուռպ., Թուղթ առ Գրիգոր Անաւարզեցի:

[4]             A double range of hight walls and tours of the finest masonry. - KER PORTER. I. 172.

[5]             Richly decorated with exquisite frework. Id.

[6]             Highly ornamented frezes. Id.

[7]             It is a building worthy the fame of this old capital. Its length stretches nearly the whole breadth, between  the walls of the city on one side and the ravine on the other. Indeed, it seems a town in itself: and so superbly decorated within and withhout, that no description can give an adequate idea of the variety and richness of the highly wrought carvings on the stone, wich are all over the buildings; or of the finely-executed mosaic patterns, wich beautify the floors of its countless halls...

               The farther I went, and the closer examined the remains of this wast capital, the greater was my admiration of its firm and finished masonry. In short, the masterly workmanship of the capitals of pillars, the nice carvings of the intricate ornaments and arabesque friezes, surpassed any thing of kind I has ever  seen, whether abroad, or in the most celebrated cathedrals of England. I particulary observed a religious edifice of less dimensions than some of the others, but of exquisite architecture: it stood very near the octagon towers: and its high arched roof was a beautiful specimen of mosaic work, enriched with borders of the pure Etruscan, formed in red, black and yellow srone. The pillars and all ornamental parts of the building, were as sharp and fresh, as it but the erection of yesterday. Indeed every where time seemend to have dealt more mercifully with this city, that the hand of man ...

               Fine and even brillant mosaic, executed with more or less precision, spreads itself over the city: and in general, the form of the cross appears to be the root whence all the various patterns spring: houses, churches, towers, enbattled walls, every structure, high or low, partake the prevailing taste, and on all we see the holy insignia carved, large or small, in black stone. - KER PORTER. I. 173-174.

[8]             Մերձաւոր յաշատարակսն յիշեալ արդ տեսանի Ս. Գրիգորն Ապուղամրենց:

[9]             All these display much splendour  and architectural  beauty; and the fretwork of some arches is very rich. - WILBRAHAM, 287.

[10]           I was struck with the solid and beautiful masonry of the remains of the walls and palace ... Four or five churches, still in tolerable repair and of neat  construction, remain as proofs of the taste of their Armenian founders: one of these, indeed, may justely be formed an elegant and handsome building. - ABBOT.

[11]           I could not avoid indulging in the conjecture that the origine of those rich styles called Gothic and Saracenic might be satisfactorilly tranced by studying the ornaments of the capitals, and of the numerous angles or recesses between the arches, in wich a regular gradation may be observed from perfect siplicity to florid exuberance. - HAMILTON,  I, 201.

[12]           Եթէ ոչ էր նոցա աճապարել ՚ի մեկնիլ, վասն ոչ գտանելոյ ըստ բաւականի իւրեանց ` պարէն եւ հանգիստ, առաւել յոյժ երախտապարտ կացուցանէին զմեզ:

[13]           Tout cela est petit de proportion, mail c'est appareillé avec tant de soin et couvenrt d'ornament si sagement ménages, et d'un style si original, qu'on peut à peine reconnaitre dans ces monuments, qui tiennent du go Հ t  et de la délicatesse des Grecs, les conceptions d'un peuple qui de nos jours a perdu tout sentiment de l'art, sans méme conserver un souvenir de ce que furent ses ancètres. - TEXIER, I, 94.

[14]           L'arc aigu du pleine cintre et de l'arc surhauss é en fer- à -cheval.

[15]           Une grande figure de Christ assis sur un tr խ ne peintre d'une couleur chaude et brillante. - ID. IB.

[16]           Nous avons donc cru reconna Ի tre dans le style d'Ani celui de l'ancienne Byzance. N é anmoins l'imitation n'est pas servile, et le grand g é nie local a ajout é des modifications, modifi é es elles-m ê mes par une r é miniscience de l'art persan, comme on le remarque surtout au luxe des festons, des fleurs et des enjolivements. Certaines é difices offrent le bizzare m é lange des deux styles combin é s avec un trois ը me que nous croyons proprement arm é nien, et n é de l'inspiration chr é tienne ... Ailleurs l'art a prodigue, au contraire, les arabesques et les astragales, avec une d é licatesse de ciseau qui n'a rien à envier à l'habilet é grecque. - E. BORE. dans le Correspondent, I, 294.