Շիրակ

36. ԳԵՂԱՐՈՒԵՍՏՔ։ ԴՊՐՈՒԹԻՒՆ

Անդրիագործութիւն եւ նկարչութիւն պատկերաց յեկեղեցիս, քանզի ՚ի հասարակի անընդունելի էր ՚ի Հայս, թէպէտ ոչ առանց բացառութեան, վասն որոյ եւ չէր խնամով մշակեալ. վկայ այսմ են եւ գունագոյն զարդք աւետարանաց եւ այլ ձեռագիր մատենից, որք դեղայօրէնք եւ վայելուչք եւ հնարագիւտք են, այլ ոչ նոյնպէս եւ պատկերքն մարդկեղէնք, այսինքն աւետարանիչքն կամ տնօրինականք ` որք ՚ի նոյն գիրս. սակայն չկարեմք եւ յայսմ ստուգապէս վճռել վասն ժամանակաց շինութեանն Անոյ, ՚ի Ժ դարու կամ ՚ի նախորդին, զի ձեռագիրք այնց դարուց, եւ եւս առաջնոցն ` յոյժ սակաւագիւտք են. եւ որչափ ինչ յ՚Թ եւ Ժ դարէ եհաս մեզ տեսանել ` լաւագոյնք եւ շնորհաւորք են քան զյետագայ դարուցն: Հարկ էր առ այս եւս մանրագոյնս խուզարկել եւ քննել զմնացուածս նկարուց հնագունից քան զՍուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի վանացն, այսինքն զկաթողիկէին Անոյ եւ զայլոց հին եկեղեցեաց գոգս գմբեթաց, ուր Քրիստոսի եւ Առաքելոց պատկերք նշմարին ուրեք, եւ որ ՚ի Ծաղկոցաձորին երեւին պատկերք նկարէնք ՚ի քարեղէն տախտակս մեծամեծս [1]: Եւ դոյզն նշմարք դոցին եւ գրաւոր յիշատակարանաց ` աներկբայ առնեն ինձ ` ըստ այնմ սարասի ճոխաքանդակս եւ զարդարունս լինել եւ հասարակաց շինուածոց, գէթ գլխաւորացն, եւ սարաւոյթով տանց (33). թող զաւանդելն ՚ի յետնոց զապարանից ոսկեզօծութիւն: Վկայ այսմ արուեստի յաջողութեան մարթ է առնուլ եւ զմագաղաթից պատկերաց զոսկեզօծ յատակս եւ զարդս: Ընդ սմին եւ զճարտարութիւն միւսիոնագործութեան կամ նղաշքարի, որպէս ասի ռամկօրէն, վայելչազարդ շարածոյ կոտորոց քարանց մեծաց կամ փոքունց ՚ի յօրինուածս յատակաց եւ ձեղուանց սրահից եւ սենեկաց, որում առձեռնպատրաստ օճան ընծայէր եւ բնութիւն երկրիս մերոյ, գունագոյն հրաբղխեայ քարամբքն:

Իսկ զհասարակ կամ զկենցաղօգուտ արուեստից, յորոց յիշեցաք զնշանակեալսն յարձանսն (33), չկարեմք ասել զյափ բարգաւաճանաց, սակայն ոչ զանգիտեմք արժանիս եւ համաքատակս ասել շինուածոցն պերճութեան. քանզի աներկբայ է եւ ճոխութիւն եւ ճոխասիրութիւն Անեցւոց, մինչեւ ստգտեալ եւս իբրեւ չափազանց եւ ՚ի շռայլութիւն եւ ՚ի զեղխութիւն հատեալ, ըստ համարձակ հրահանգաց մեծամեծ եւ շահաստան մայրաքաղաքաց հին եւ նոր ժամանակաց. եւ զայդ ՚ի կամս ընթերցողաց թողումբք խորհրդածել:

Ցանկալի էր մեզ ընդ գեղարուեստից եւ զգեղեցիկ դպրութեանց ճաշակս կամ նշանակս գտանել յԱնի, եւ ՚ի գետնափոր դրից նորին, որք յաճախ ընդ ոտամբ գնացողաց ընդ այն ` թնդան, ակն ունել, որպէս ՚ի Պոմպէի, բանաւոր մագաղաթից, յորոց ուսանէաք արդեօք ստուգապէս որպիսի ինչ էր տեղին այն ՚ի Ժ-ԺԲ դարս. յարձանսն դուն ուրեք յիշատակին գրատունք, իսկ վարժարանք եւ հոգետունք ` ոչ, թէ եւ անմարթ է զուրկ ՚ի նոցուն կարծել զայնպիսի մեծ քաղաք, յորում արդէն երից եւ չորից վանորէից նշմարք մնան, եւ գիրս ( տօնականս, եւ այլս ) տուեալս եկեղեցեաց ` արձանքն վկայեն. եւ յոլովութիւն բազմահմուտ եւ պերճախօս վարդապետաց ժամանակին, յորոց յանուանէ թուէ ոմն պատմիչ ` վեշտասան, ընդ Պետրոսի կաթողիկոսի երթեալս ՚ի Կոստանդնուպօլիս, բարւոյ գուշակք են, թէ եւ ոչ վկային նոքա բնիկք լինել Անւոյ. որպէս որք յ՚ԺԲ դարուն, ( յորում նուազեալ էր առաջին փառք քաղաքին ) պայծառացանն եւ ծանօթք են մեզ. Սամուէլ ժամանակագիր, խրախուսեալ ՚ի Գրիգորիսէ կաթողիկոսէ Փոքր Վկայասիրէ. Մխիթար հմուտն Պատմիչ եւ թարգմանող աստեղաբաշխական գրոց յԱրաբ դպրութենէ. Վարդան ոմն վարդապետ, որոյ ժամանակ ստուգիւ չէ յայտ, այլ ոչ կրսեր քան զսոսա երեւի, այլ եւ անդորրութեան ժամանակի պատահեալ, որպէս տայ կարծել աշխոյժ բանաստեղծութեան նկարագրի քառակերպեան կառացն Աստուծոյ. եւ սակաւուք յետոյ քան զսոսա, Տէր Համազասպ Հաղբատայ առաջնորդ, շինող Գրատան տեղւոյն եւ այլոց մասանց: Արժա՞ն իցէ յիշել արդեօք եւ զնորին ժամանակակից ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու զԱռաքել Անեցի, որ երազահան թարգմանեաց յարաբ լեզուէ, գէթ հմտութիւն նորա յայն լեզու, որպէս եւ Մխիթարայ, եւ սորին համանուանն ` այլ ոչ համաքաղաքացւոյ ` Մխիթարայ Հերացոյ, յայտ առնէ զի տակաւին չէր խափանեալ ՚ի Հայս ուսումն հարուստ եւ կարեւոր այնր բարբառոյ, յոր առաւել եւս պարտաւորեալ էին պարապել նախորդք հեղինակացս, ՚ի տիրապետութեան Արաբացւոց ՚ի Հայս: Չիք երկբայել զի ՚ի Ժ-ԺԳ դարս համարձակ լսէին յԱնի ընդ հայկականիս ` եւ վրացին եւ պարսիկ, որպէս եւ յոյն եւ արաբ երբեմն, եւ յետոյ եւ մուղալն թաթար. եւ ՚ի վերոյգրեալ ինչ յիշատակէդ յայտնի ` զի ոչ իսպառ անլուր էին եւ եւրոպէական բարբառք, գէթ լատինն եւ փռանկ: Երիցագոյն քան զյիշեալ հեղինակաց ` թէպէտ եւ անծանօթ յանուանէ ` արժանի է յիշատակի եւ գովութեան թարգմանող ոմն, եւ ձեռնտու նորին Գագիկ յաղթող թագաւորն, որ ետ թարգմանել յաշխարհիկ լեզու ժամանակին ` Բժշկարան մի յարաբ լեզուէ, եւ եհաս առ մեզ ` գէթ մասամբ [2]: Թողցուք զհնագոյն բնաւից եւ զգերագոյն յԱնեցի անուանեալ մատենագիրս, զԱնանիա յԷ դարու, զի ոչ է քաջ յայտ ` աստի՞ էր ծննդեամբ եթէ մանաւանդ ՚ի Շիրակաւանայ. եւ զի բազում դարուք յառաջ է քան զբարգաւաճանս Անւոյ: - Քննութեան կարօտի եւ ժամանակ եւ սեփական տեղի ծննդեան Գրիգորի ուրումն Շիրակացւոյ, որ « էր հմուտ Օրինաց » ըստ մնացեալ բանի կորուսեալ Պատմչի միոյ [3]:

[1]        Տե ' ս զպատկերն 56: Հաւանելի է թէ եւ մատն բիւզանդացի նկարչի մտեալ էր յեկեղեցիս Անւոյ. նաեւ հարկ իմն թուի թագաւորաց եւ թագուհեաց պերճասիրաց առատաբաշխից ` ամենեւին վայելուչ յարդարել զդաստակերտս իւրեանց, յորոյ եւ է ձեռն. մինչ սուղ ինչ երիցագոյն քան զնոսա ` եպիսկոպոսն Սիւնեաց Յակոբ, ( եղբօրորդի Զ Յովհաննու Պատմիչ կաթողիկոսի ) ՚ի սկիզբն Ժ դարու, առ ՚ի պաճուճել զյարկս Տաթեւու եկեղեցւոյն, « ետ ածել նկարիչս, եւ զաւռախս որ է պատկերագործ, ՚ի հեռաւոր աշխարհէ, ֆրանկ ազգաւ ». ( Ստեփ. Ուռպ. ԽԹ ): Կարեւոր եւ անակնկալ գիտելիք: Բայց եւ ՚ի նմին ժամանակի, յամի 936, դշխոյն Սիւնեաց ` մեծոգին Սոփի ` դուստր Դերենկան Արծրունւոյ, իւրոյ չքնաղակերտ եկեղեցւոյն ` զոր մեծ խնամով վայելչացոյց ՚ի Գնդեվանս, տուեալ « ածել արուեստաւորս ՚ի ճարտար քարատաշաց », գործակալ կարգեաց շինուածոյն ` զհամազգի « Եղիշա երեր եւ Նկարիչ ». ( Նոյն, Ծ ). եւ ապա, թերեւս քան զշինուածն մեծաշուք ` արձանագրեաց բան ամենաշուք. « Մատանի էր անակն Վայոց Ձոր. շինեցի զսա, եւ եդի ակն ՚ի վերայ »: Գոյ ակն ունել եւ բարձր քանդակաց յԱնի. զի անգղիացին Էպպոդ, յամի 1837, ընդ արձանագիրս յիշէ եւ պատկերս քանդակեալս վագեր, երիվրաի եւ մարդոյ ` որ ունէր ՚ի ձեռին գնտաձեւ ինչ: ( Տե ' ս եւ զպատկերն 28):

[2]        Մատեանս զոր ունիմք ` գրեալ ՚ի մագաղաթի վասն Հեթմոյ Պատմչի Տեառն Կոռիկոսոյ, այն է յելս ԺԳ դարու, ունի յաւելուածս ՚ի Մխիթարայ Հերացւոյ եւ այլուստ:

[3]        Ստեփանոս Ռօշքեան, Բառագիրք Հայ-լատին: