Շիրակ

39. ՅԵՏԻՆ ԻՇԽՈՂՔ. ԶԱՔԱՐԵԱՆՔ։ ՊԱՏՐՈՆՔ, ՏԱՆՈՒՏԵԱՐՔ, ՀԱՐԿԱՀԱՆՔ։- ԹԱԹԱՐՔ։- ԱՄԱՅԱՆԱԼ ԱՆՒՈՅ. ԳԱՂԹԱԿԱՆՔՆ։- ԽԱԹՈՒՆ ՕՂԼԻ ՏՈՀՄՆ ՏԻՐԱՑԵԱԼ

Գրեաթէ եւ հաւասար նոյնքան ամս տիրացան Անւոյ եւ Զաքարեանք նովին օրինակաւ. զի որպէս Շէտտատեանքդ մարզպանք իմն համարէին թագաւորաց Պարսից, այլ գրեաթէ ինքնագլուխ տիրէին, այնպէս եւ սոքա ընդ վեհագոյն հովանաւորութեամբ ` նախ թագաւորացն Վրաց եւ յետոյ Թաթարաց, իբր բացարձակ տեարք էին Անոյ եւ ժառանգք, որպէս արձանքն վկայեն եւ պատմիչք, թէպէտ սեփական աթոռ նոցա էր ՚ի Լօռի, եւ տեղակալս առաքէին այսր ` Պատրոն կոչմամբ, որպէս եւ որք առ Շէտտատեամբք. իսկ որ եւս յառաջագոյն առ Յունովք համահաւասարք նոցին ` Տանուտէրք կոչին: Արդ այսոքիկ են Զաքարեանք տեարք Անոյ.

1199=1212 Զաքարէ Մեծն Ամիր Սպասալար.

1213=1261 Շահնշահ որդի Զաքարէի, որ եւ զիւր որդին զԶաքարէ ( Գ ) կարգեաց տեղակալ.

1261=… Իւանէ որդի Շահնշահի.

12… Աղբուղա որդի Իւանէ.

…1301 + 1320 Շահնշահ ( Բ ) ( թուի ) որդի Աղբուղայի.

1320 Զաքարիա ( Գ ) որդի Բ Շահնշահի.

1358 Շահնշահ ( Գ ) Աթաբակ որդի Զաքարիայ, թէ եւ ոչ յիշի իբր տէր Անւոյ, այլ Բջնոյ:

Յամի 1320 ՚ի մահուան Շահնշահի Բ, յիշի իբրեւ Ամիրայ քաղաքին Պարոն Շիպ կամ Լիպ ոմն, որ թուի ոստիկան կարգեալ ՚ի Թաթարաց (27):

Իսկ ՚ի կարգի քաղաքատեսուչ վերակացուաց ըստ ձեռանէ տեարնց Անւոյ, յարձանսն գտանեմք զայսոսիկ.

1057 - 64 Մխիթար Իպատոս, որդի Կրտին. Գրիգոր Լապստակի որդի Սպաթար. Կանտիտադ. Սարգիս Արտաւազայ որդի Սպաթար Կանտիտադ.

Գրիգոր Աղայ ( Ապիրատ ) Յովհաննէս.

1210? - 25 Փախրադին, Մէլիք

12.. ց՚ 1250 Զաքարիա որդի Շահնշահի.

1253 - 76 Աղբուղա որդի Շահնշահի.

1263 Սահիպ Դիվան ( որդի Աւագայ որդւոյ Իւանէի. Սահմադին. Քարիմադին.

1301 Աղբուղա որդի Իւանէի որդ. Շահնշահի.

1342 Վահրամ Աթաբեկ որդի Իւանէի:

Յետ պատրոնացն աւագագոյն կամ կարեւորագոյն ՚ի պաշտօնեայս Անւոյ ` երեւին ոստիկանք հարկաց կամ մանաւանդ մաքսից, տաճիկ բառիւ Տամղաճի ( կնքահայր ) կոչեցեալ. ոչ գիտեմ զսոցա ` տեղի ունէր եթէ զքաղաքատեսչացն ` ՚ի հնագոյն արձանս յիշեալ Մուսայիպն, որ է Միւհթէսիպ ըստ Արաբաց, ոստիկան համարակալ չափուց եւ կշռոց: Ի կնքահար ոստիկանաց յիշին, յամս

1250 Նուրադին Քոթիթ եւ ընկերք, յիշեալքն յէջ 62.

1263 ( Ա. Ա ) առ տանուտէրութեամբ Սահիպ դիւանին.

? Գէշ որդի Պայիկան, առ Աղբուղայիւ.

1276 Մխիթար որդի Գրիգորի Խուցիս [1].

1320 Սարգիս Ծիլենց որ բաժարար կոչի [2]:

Սոքա ամենեքին յիշատակին, կամ արձանագրեն շնորհս ազատութեան ՚ի պէսպէս հարկաց քաղաքացեացն եւ մանաւանդ երիցանց եւ եկաց:

Բազմապատիկ նորոգութեանց, շինութեանց եւ բարի բարի կարգաց որք ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու եղեն յԱնի, վկայ ինքնին արձանանան բրգունք նորին, նա եւ ՚ի կիսակործան վիճակի անդ իւրեանց, յորոց ոմանք յատուկ ծուխք եւ յանուն Մեծին Զաքարէի շինեալ են, որ եւ ՚ի միում յաշտարակացն ասէ, ոչ զայն միայն այլ եւ զՊարիսպն շինեալ. եւ շատ եւս շինութիւնք, ( որոց գլուխ մարթէ ասել զվանս Ս. Գրիգորի Լուսաւորչի եւ զաստիճանս որմոց կաթողիկէին ), գործք են Տիգրանայ Հոնենց որդւոյ Սուլեմայ Սմբատաւրենց ?: Այսպիսի կարգօք եւ շինութեամբք վերակենդանացաւ մայրաքաղաքն եւ բարգաւաճեաց որպէս յաւուրս Բագրատունի թագաւորաց ` իբրեւ կէս դար, ցառումն ՚ի Թաթարաց, եւ իբրու յաջորդք առաջին թագաւորացն ` Զաքարէ եւ որդին իւր անդրանիկ եւ այլք եւս Շահնշահ կոչեցան. ուրեք եւ հայօրէն իսկ թագաւոր գրի ` մեծ եւ քաջ զօրավարն այն. որոյ թէ եւ պակաս լինէր փառաւոր կոչումն կամ գլխոյ պսակն, եւ ՚ի դրան Թամար թագուհւոյ սպարապետ անուանէր Վրաց, ( եւ նոցին լեզուաւ ստէպ գրեալ յարձանս Մանտատորդա-Խուցէս, որ է Պետ հրամանատարաց կամ Անձնապահապետ ), սակայն ոչ ինչ պակաս ինքնագլուխ թագաւորէ վարէր եւ իշխէր ՚ի սահմանս լայնածաւալ ժառանգութեան իւրոյ, ՚ի Ձորոգետ, ՚ի Շիրակ, եւ յայլեւայլ գաւառս Այրարատայ եւ ՚ի Տաշիրս, ուր հաստատեալ էր աթոռ նորին անդստին ՚ի հօրն ժամանակաց. եւ զի յաւուրս տէրութեան իւրոյ յամի իբրեւ 1207 - 1208 ծնաւ որդին իւր պայազատ ` կոչեաց զնա Շահնշահ. այս անուն մնաց նմա եւ խափանեցաւ քրիստոնէականն անուն մկրտութեան, որ էր հաւանօրէն ` Սարգիս. որպէս զի եթէ չէր ՚ի վերայ հասեալ փոթորկին Թաթարաց ` հռչակիւր թագաւորութիւն արեւելեան Հայոց յԱնի, որպէս արեւմտեայցն Ռուբինեանծ ՚ի նմին ժամանակի ՚ի Սիս. այլ եւ յետ աշխարհակալութեան Մողոլացն ` մնաց տէրութիւն քաղաքին, որպէս տեսաւ, ժառանգութեամբ ՚ի տոհմն Զաքարեանց. այնպէս զի եւ եւրոպէացի ուղեւորք ` որք ՚ի կէս ԺԳ դարու երթային ՚ի Թաթարս ` Երկիր իշխանութեան Շահնշահի կոչէին զայն: - Մի ՚ի նշանաւոր դիպաց եւ գործոց Զաքարիայի, թէ եւ ոչ ամենեւին աջողակ եւ քաջախոհակ, եղեւ Ժողովն Անոյ ` յամի 1211, յետ Ժողովոյն Լօռւոյ, առ ՚ի հաստատել կարգս ինչ եկեղեցականս, յորս փոփոխութիւն մեծամեծ տօնից ըստ ամսոց եւ աւուրց եւ ոչ ըստ կիւրակէից ` բազում շփոթից եւ հակառակութեանց եղեւ պատճառք. բայց մեծ վարդապետն Մխիթար Գոշ ` հայր խոստովանութեան Զաքարիայ ` մեղադրութեամբ խրատելով զնա, « թէ իշխանաբար ո ' չ պարտ էր զայսպիսի իրս առնել », ամոքեաց ըստ կարի զնա եւ զայլսն: Յետ ամի մեռաւ Սպարապետն մեծ (1212) եւ ՚ի միւսումն Մեծ Վարդապետն այն անուանեալ: - Ի սկզբան իշխանութեան նորա ` մինչ դեռեւս կասկած այլազգեացն կայր ՚ի սիրտս Անեցւոց եւ խիթային ընդ վրէժխնդրութիւն Շէտտատեանց, զբռնաբարութիւնս քաղաքին մերթ ՚ի նոցանէ եւ մերթ ՚ի Վրաց, ( որով բազում արեանց հեզութիւնք լինէին ՚ի քաղաքին ), համարեալ ՚ի պատճառս անարգանացն ` զոր նախնիք իւրեանց եդին ` Դէոսկորոսի փոխանակ Պետրոսի ընտրելոյ կաթողիկոս կամօք Յովհաննու Սմբատայ ( Գ ) թագաւորի, եւ յետ սակաւուց մերժելոյ, ( զորոյ ռամիկք քաղաքին « պատառեցին զքողն յերեսաց նորա յաւուր Յայտնութեան Տեառն մինչդեռ օրհնէին զջուրն, քանզի քողով վարէին յայնմ ժամանակի կաթողիկոսք, եւ հանին զնա անարգանօք ՚ի քաղաքէն )… առաքեցին այր մի քարկոփ ՚ի Սանահին, ՚ի նոյն քաղաքէ ( Անւոյ ), զի յայտնի կամ գաղտնի առցէ մասն ինչ ՚ի նշխարաց Դէոսկորոսի եւ տարցէ ՚ի քաղաքն. զի վասն նորա են, ասեն, այս կոտորուածք որ լինի ՚ի քաղաքիս ` հանապազ ` յայլազգեաց, զի թերեւս թողութիւն արասցէ քաղաքիս վասն յանդգնութեան զոր գործեցին ընդ նա հարք մեր »: Այլ իբրեւ ոչ յաջողեաց առնն բանալ զգերեզմանն, եւ Գրիգոր Տուտէորդի, առաջնորդ տեղւոյն ոչ հաւանէր, մինչեւ գայցեն, ասէր բազմութիւն Անեցւոյ « խնդրել զթողութիւն ՚ի նշխարաց նորա. իսկ ասացեալն յապաղէր. զի ոչ ոք արար փոյթ զայնմանէ » [3], անդորրացեալք ընդ նոր տերամբք: - Միւս եւս խէթ էր քաղաքացեացն ՚ի սասանութեանց երկրի, որ թուի ստէպ կամ բուռն լինել, որպէս եւ անտի պատճառեալ աւանդի յետին լքումն քաղաքին, եւ անմարդանալն, եւ զայսու ժամանակաւ յառաջնում քառորդի ԺԳ դարու: Մխիթար ոմն եպիսկոպոս Տեղերեցի ետ արգելեալ զկիրակէի վաճառքն ՚ի փողոցէ », յաւուրս անդ ցասման շարժի, որպէս ցուցանէ արձանագիր Առաքելոց եկեղեցւոյն [4]: - Յետ մահուան Զաքարեայ ` Եղբայր նորա Աթաբէկն Իւանէ խնամէր զորդի նորա եւ զժառանգ ` Շահնշահ, զտէր Անոյ, մինչեւ զարգացաւ սա, եւ եղեալ այր խաղաղասէր ` յանդորրու պահէր զքաղաքն. եւ յորժամ եղեն նորա որդիք եւ ՚ի չափ հասին, զանդրանիկն Զաքարիա առաքեաց յԱնի, իբրեւ տեղակալ, ինքն ՚ի Լօռն դադարեալ, եւ որպէս յիշխանութեան իւրեանց Շէտտատեանք յազատութեան պահէին զկրօնս քրիստոնէից, թոյլ տային եւ Զաքարեանք մահմէտականաց. եւ զի էին յայնժամ ոչ սակաւք ՚ի դենէն ` յայտ առնեն դէպք խնդրոյ միոյ եկեղեցական բաժնից տեսչութեան, յոր սակս ընդ այլոց բազմաց եւ զղատին Անոյ դատաւոր կացոյց Իւանէ ( ՚ի Դուին ) յամի իբր 1230 [5]:

Յետ ամաց քսան եւ չորից իշխանութեան Շահանշահի ` եղեւ յարձակումն Թաթարաց ՚ի սահմանս իշխանութեան նորա. նախ զաթոռանիստ նորա զԼօռի առին պատնէշ պաշարմամբ, եւ ապա եկին ՚ի վերայ Անւոյ յամի 1236, առաջնորդութեամբ մեծի զօրավարին իւրեանց Չորմաղանի. եւ որպէս պատմէ ժամանակակիցն եւ ականջալուր, Կիրակոս վարդապետ, յայնմ ժամանակի որպէս առ Ալփ-արսլանաւ, « Քաղաքս այս Անի լցեալ էր բազմութեամբ մարդկան եւ անասնոյ եւ պարսպեալ ամրագոյն պարսպօք … եւ յոյժ փարթամ էր քաղաքն ամենայն իրօք: … Առաքեաց Չարմաղանն դեսպանս առ նոսա ` գալ նմա ՚ի հնազանդութիւն. եւ որ գլխաւորքն էին ՚ի քաղաքին ` ոչ իշխեցին պատասխանի առնել պատգամին, առանց հարցանելոյ զիշխանն Շահնշահ, քանզի ընդ իշխանութեամբ նորա էր քաղաքն. իսկ ամբոխ քաղաքին եւ ռամիկն ` սպանին զպատգամաւորսն: Եւ զայն տեսեալ զօրքն այլազգեաց ` ՚ի բարկութիւն բրդեցան. եւ պաշարեալ զքաղաքն յամենայն կողմանց, կանգնեցուցին փիլիկուանս ` բազում արուեստագիտութեամբ, եւ մարտուցեալ ընդ քաղաքին զօրեղապէս ` առին զնա: Այլ եւ ոմանք յիշխանացն քաղաքին ձեռնտու եղեն առ թշնամիսն, զապրուստ անձանց իւրեանց շահելով: Եւ նոցա կոչեցեալ արտաքս ՚ի քաղաքէն զբազմութիւնն ` խոստացան ոչինչ առնել նոցա չար. եւ իբրեւ ելին արտաքս առ նոսի ամենայն բազմութիւնն, բաժանեցին զնոսա յինքեանս, եւ սուր ՚ի վերայ եդեալ ` կոտորեցին զամենեսեան առհասարակ անողորմաբար, սակաւ կանայս մանկունս թողեալ, եւ արս, արուեստագէտս ` զոր վարեցին ՚ի գերութիւն: Եւ ապա ինքեանք մտեալ ՚ի քաղաքէն ` առին զինչս եւ զստացուածսն ամենայն, կողոպտեցին եւ զամենայն եկեղեցիսն, եւ աւերեցին քանդեցին զամենայն քաղաքն, եղծին եւ ապականեցին զփառս վայելչութեան նորա »: Զայսոսիկ պատմեալ հեղինակին ` յաւելու, որպէս ՚ի հարկէ եւ ՚ի գթոյ դրդեալ ` յիշատակս տխրականս եւ ողբս, որպէս եւ ամենայն պատմողք այսպիսի դիպաց, զոր եւ դիւրին է գուշակել եւ կերպարանել, եւ մեզ ոչ հարկ եւ ոչ սիրելի ` կրկնել: Բայց զի ունիմք ՚ի ձեռին զինքնագիր հատուած մի բանի զմիոյ ՚ի զերծելոցն ` որպէս բազում հաւանութեամբ թուի ` ՚ի նմին իսկ Անւոյ, որ եւ ասէ վասն ծնողաց իւրոց եւ մերձաւորաց ` թէ « սպանան որով եւ ողորմելի մահուամբ ելին յաշխարհէս », եւ յոյժ ճարտար սրտառուչ եւ արիւնագոյն իմն գրեալ է, ոչ կարեմք զանց առնել զայնու, եւ ՚ի ստորեւդ կարգեմք զբանսն, զորս ընդհատեալ է բաղդն կամ ոչ բաղդն, կորզելով թղթոց ՚ի թիկանց մատենին ուր գրեալն էր [6]:

Յայսպիսի աղիտալից ժամանակէ համարին նոր գրիչք զառաջին գաղթ Անեցւոց յայլեւայլ կողմանս աշխարհին Հայոց եւ յօտարութիւն հեռաւոր. եւ ոմանք նախագոյն եւս յառաջնում առման անդ քաղաքին յԱլփ-արսլանայ ` զգաղթեալսն ՚ի տար յաշխարհն Լեհաց, յառաջ բերեալ եւ հին հրովարտակ մի զիշխողի երկրին ` ՚ի նմին դարու. այլ վաւերականութիւնն ընդ երկբայութեամբ է: - Յետ կոտորածին եւ յագելոյ արիւնարբուացն, յայտ է թէ, որպէս յայլ տեղիս, թոյլ ետուն Թաթարք եւ յԱնի ` դառնալ բնակել մնացելոցն եւ կամեցողաց, կարգեալ ՚ի նմա վերակացու մի, զոր Հայք ըստ Շէտտատեանցն սովորութեան ամիրայ կոչեն [7], եւ Րիւպրիւքն քարոզիչն ` Պայլ (Bailif), թողլով ՚ի Շահնշահ զժառանգութիւն տէրութեան իւրոյ, որպէս եւ Աւագայ որդւոյ Իւանէի ` թողեալ էին զիւրն: Զերկոսին եւս զայսոսիկ յայտ առնէ եռալեզուան արձանագիր Մնիրային (25) գրեալ յերկրորդում ամի նուաճման քաղաքին. նախ, զի գրեալ է առաջինն պարսկերէն, քանզի Հայաստան բաժին էր այնմ զօրավարի Թաթարաց ` որոյ վիճակեալ էր Պարսկաստան, եւ երկրորդ, զի ստորագրէ Զաքարէ Աթաբէկ: - Յիշատակք Զաքարեանց ցդար մի եւս տեւեալ երեւին յարձանս քաղաքին. այլ ոչ նոցա եւ ոչ այլոց նշանաւոր ինչ գործ կամ այլ ինչ դէպք գտանին ՚ի նոսա, որպէս եւ ոչ առ պատմիչս. եւ թուի երթալով նուազել եւ անշքանալ Անւոյ, գէթ ՚ի մասին վաճառականութեան, որ ոգի կենդանութեանն եւ փայլման էր դարս երիս. թէպէտ եւ յիշատակին հարկաց թեթեւութիւնք եւ յամս 1260, 1263, 1301 1320, եւ յետին ` Էպուսայիտ ղանի [8], եւ նուիրաց եւ նորոգութեանց եկեղեցեաց յամս 1286, եւ 1342, որ եւ յետին յիշատակ է Զաքարեանց, այն է Վահրամայ Աթաբէկի ` նորոգողի Ս. Փրկչի (31). իսկ հուսկ յետին հայ արձանագիր է Շապադինի որդւոյ Յովհաննու, որ զՍ. Ստեփանոս եկեղեցի ` իւր ժողովրդովն ` դարձոյց ՚ի վիճակ Ս. Առաքելոց, յամի 1348: Յայտ ուրեմն զի շէն էր Անի եւ ՚ի կէս ԺԴ դարու, եւ ոչ որպէս աւանդութեամբ յետին գրչաց կարծիւր ` ՚ի բուռն սասանութենէ երկրի կործանեալ յամի 1319 եւ անբնակ լեալ. այդպիսի սասանութեան չիք գրաւոր յիշատակ ուրեք, եւ չէր մարթ վրիպել ՚ի գրչաց, զի բազում մատեանք գտանին գրեալ յայն ժամանակս: Եւ աւանդութիւնն այս ինչ է. Զեղծեալ բնակչացն անառակութեամբ եւ մոլորութեամբ, գայ առ նոսա Յովհաննէս Երզնկացի, խրատել եւ ուղղել. նոքա պէսպէս օրինակաւ քամահեն եւ այպն առնեն զնովաւ. վասն որոյ նախ տղայամահ անկանի ՚ի քաղաքին, ապա հուր ելեալ ՚ի բուրվառէ վարդապետին ՚ի խնկարկելն ` այրէ ոգիս 400, յետոյ գազանք չորք եւ այլակերպք յափշտակեալ կոտորեն զտղոցսն եւ զպատանեակս: Սակաւ մի զգաստացեալ բնակչացն ` յետ երից ամաց դարձեալ զառածանին ՚ի չարիս իւրեանց. գայ միւսանգամ վարդապետն քարոզել, իսկ անզգամաց կալեալ զնա եւ Թմբրադեղով մերկացուցեալ ` շրջեցուցանեն սայլիւ ընդ քաղաքն, եւ զամբիւղիւ կախեն ՚ի դուռն աւագ եկեղեցւոյն, եւ ապա ըրածեծ արարեալ ՚ի բաց հալածեն. եւ նորա երթեալ ՚ի բլուր մի բարձր ` անիծանէ զքաղաքն, որ եւ իսկոյն շարժեալ սկսանի տապալել. վասն որոյ փութացեալ բնակչացն ՚ի բաց փախչին, եւ գաղթեալ երթան յայլ եւ այլ կողմանս եւ յաշխարհս: - Եթէ հանդիպեալ եւս էր այսպիսի ինչ, կամ անդրէն շինեալ եւ բնակեալ էր քաղաքն ` յետ այնր 1319 թուականի. կամ յետ բազում ժամանակի առ այլով ոմամբ եղեալ էին իրքն. քանզի որպէս տեսաք ` արձանագիրք ց՚ 1348 ամ հասուցանեն զաներկբայ յիշատակս քաղաքին, եւ յայնմ ամի կամ ՚ի մերձաւորսն ոչ յիշին այնպիսի ինչ դէպք. այլ ցերեսուն ամ եւս յետ այնր ձգի յիշատակ կենդանութեան Անւոյ. զի մինչեւ ցամն 1377 գտանին դրամք հատեալք անդ ` յանուն Հիւսէին Ճէլայիրեան իշխանի [9]: Ոչ հեռի է ՚ի հաւանութենէ կարծիք ոմանց, եթէ աշխարհաւեր ձեռին կամ հրամանաց Լէնկթիմուրի գործ իցէ աւեր եւ ամայութիւն Անւոյ իբր յամի 1386. եթէ խստասրտի ուրուք հարուած է անկումն Անոյ, չիք արդարեւ պատշաճագոյն քան զնա, եւ ժամանակն եւս դիպողագոյն. այլ ոչ իւրազգի պատմիչք եւ ոչ մերս Թոմա Մեծոփեցի, որք մանրապատում արարին զգործս նորա, ոչ յիշեն զայդ: Բայց դարձեալ ներհակաբար, այնքան հետք հարուածոց բաղխոցաց եւ նետից են ՚ի պարիսպսն, եւ այնքան նշանք բռնի կործանման ՚ի շինուածս քաղաքին, մինչեւ հարկաւորել մտաց ՚ի հաւանութիւն, զի թէ ոչ Թիմուր ` այլ առ Թիմուրեանք ՚ի յերկար հակառակամարտութեան որդւոց նորին ` եղեւ աղարտումն քաղաքին, զոր եւ փութացոյց սասանութիւն երկրի, եւ իսպառ կատարեաց վհատութիւն մնացելոց բնակչացն:

Սակայն որ զիարդ եւ է ` խոստովանելի է եւ սքանչելիս իմն ՚ի լքման եւ յամայութեան Անւոյ. այնու մանաւանդ, զի քաղաք ` որ այդքան հռչակաւոր եւ յերեւանի կայր եւ յառակի ՚ի բերանս ամենեցուն, եւ յարեւելս եւ յարեւմուտս տարածեալ զհամբաւն, այսպէս լռելեայն եւ անկարծօրէն անծանօթանայ. իբրեւ զմի ՚ի վաղեմի մեծամեծ քաղաքաց Ասիոյ, որք օրէնս տային բազմութեան քաղաքաց, եւ արդ նոքօք հանդերձ եւ առաւել քան զնոսին մնան անշէնք եւ անբնակք: Այլ սա առաւել եւս իմն սխրալի. զի ոչ հազարամեայ հնութիւնք հողաթաւալ առնեն զԱնի, որպէս զԲաբելոնն եւ զՆինուէ, այլ հազիւ թէ հինգ հարիւր ամք իցեն անշքութեան նորին, եւ շէնքն ` որպէս տեսաքս ` տակաւին կիսականգունք կան, եւ անձայն արձանագիրքն ` մեծաբարբառ քարոզք են եւ ժամանակագրական տախտակք, եւ եթէ չիցէ այս մեզ երկնային իմն հրաշախառն խրատ, ապա մի ՚ի մեծագոյն գաղտնեաց ժամանակի եւ պատմութեան համարելի է, եթէ գուցէ հնար զժամանակ եւ զդէպս ` ստորացուցանել յաստուածայինն տեսչութենէ, որ ինձ յայտնագոյն եւս երեւի քան զպարիսպն եւ զարձանս Անւոյ [10]: