Շիրակ

22. ԴՐՈՒՆՔ ՔԱՂԱՔԻՆ։ ԱՐՁԱՆԱԳԻՐՔ ԲՐԳԱՑՆ։ ԴԻՄԱՌՆԱԿԱՆ ՈՂԲ ՆԵՐՍԻՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Երկու եւեթ դրունք են արտաքին պարսպին, երեք ներքնոյն ՚ի ճակատու անդ քաղաքին, որ է հիւսիսակողմն, որոց միջինն մեծագոյն եւ Աւագ դուռն կոչելի ` ոչ կշիռ հանդէպ այլ փոքր մի յարեւմտից կայ արտաքնոյ արեւմտեան դրանն. նոյնպէս եւ որ յաջմէ իւրմէ ( յԵլից `) փոքր մի յարեւմտից հանդիպոյ արեւելեան արտաքին դրանն. այսպէս է աշտարակք երկոցուն պարսպացն չեն դէմ ընդ դէմ. են եւ ՚ի կողմնական թեւս ներքնապարսպին գէթ մի մի դրունք. այսինքն դուռն մի յարեւելից հիւսիսոյ ` որ հանէ ՚ի Գայլեձորն, եւ վասն այնորիկ Գլիձորի դուռն կոչի յարձանս. եւ միւս ` յարեւմտից հիւսիսոյ, այն է Ծաղկոցի դուռն, որ լոկ Ձորոյ դուռն գրի յարձանս. երեւին հետք դրանց եւ յանպարիսպ արդ կողմանս քաղաքին, յարեւմուտս, յարեւելս եւ յայտնագոյն եւս ՚ի հարաւ մերձ ՚ի կաթողիկէն եւ ՚ի կամուրջն, վասն որոյ սա յայժմեայցս Կամրջադուռն կոչի, որպէս եւ մին Երեւանայ դուռն, որ է Դունայ դուռն ըստ նախնեաց: - Մի ՚ի ներքին դրանց ( հիւսիսայնոց ) կոչէր Կարուց դուռն, զի ընդ այն տանէր ճանապարհն ՚ի Կարս, եւ ՚ի դէպ է արեւմտագունին լինել. իսկ Դունայ դուռնն ` թուի արեւելեանն: Յարձանս Հոռոմոսի վանաց յիշի եւ Իգաձորի դուռն ( Այգեձոր ), որ իցէ թերեւս արեւմտակողմանն դառն. զի է յայնմ կողման ձորակ մի խառնեալ ՚ի մեծ Ձորն Ծաղկոցաց, զոր կարէ եւ արդ ճանապարհն որ տանի ՚ի Պայէզիտ: Դարձեալ, յիշին յարձանագիրս եւ այլ դրունք, ( որպէս թուի ՚ի կողմանս քաղաքին եւ ոչ ՚ի ճակատուն ), Գետակկրոցի խանապարի դուռն, եւ Տիգրանանց դուռն: Յարձանագրի ուրեմն Բագնայր գեղջ յիշի եւ Գաղտ դուռն, եւ տայ կարծել ոչ հասարակաց մուտք եւ ելք, այլ թերեւս պահ զգուշութեան ժամանակի մարտից կամ վտանգաց: Ի հասարակի շինուածք դրանցդ ամրակառոյցք են, կամարաձեւք, երկու եւ երեք զոյգ կամարօք, այլ անզարդք եւ պարզք: Արեւմտեան դուռն ներքին պարսպին, այն է Կարուց դուռն, իբրեւ չորս Չ. լայնութեամբ, գրեաթէ իսպառ խցեալ է դերբկօք:

Որպէս չիք թուական շինութեան պարսպացն, եւ ոչ դրանցն, թէպէտ եւ գոն ՚ի վերայ եւ առընթեր նոցին արձանագրութիւնք, բայց ոչ հնագոյնք, եւ ոչ զշինութեանցն, այլ յաւէտ զմաքսից եւ զբաժից ազատութեանց եւ զնմանեաց: Այսպիսի է արձանն յերեք չափ երկայն վիմի, ՚ի վերայ մեծ կամ Աւագ դրանն, որոյ լայնութիւն է իբրեւ եօթն չափ, որպէս թուի յելս ԺԱ դարու կամ յառաջին կէս ԺԲ ին, զի զոյգ յիշին ՚ի նմին առանց անուան ` եւ Վրաց թագաւորն եւ Փաթշահն, որ է Պարսիցն, ընդ որոյ գերագոյն տէրութեամբ ` Շուարեան կամ Մանուչեան տոհմն իշխէր Անոյ, եւ ըստ օրինի ձեռանէ Գրիգոր Աղայ եւ Յովհաննէս տեարք կամ պատրոնք քաղաքին. զի այսպէս կոչին ներքին տեսուչք կամ հազարապետք քաղաքին, որք նորոգեն զայն, եւ ազատեն զքաղաքացիսն ՚ի պէսպէս հարկաց եւ բաժից նշանակելոց յարձանին, որ է այս.

Գթութեամբն մարդասիրին եւ անմահ Բանին Աստուծոյ եւ վասն յերկար կենդանութեան արքայից արքայից աստուածագիր փաթշահին եւ աստուածիմաստ իշխանաց իշխանին աշխարհաշէն եւ ի թագաւորութեան Վրաց աշխարհիս որ եղեւ մայրաքաղաք Անի խասինջու ? () եւ ի տէրութեան քաղաքիս աստուածասէր պատրոնացն Գրիգոր աղին եւ Յովհաննիսի եւ յեպիսկոպոսութեան տէր Յոհաննիսի ողորմածն Աստուած հայեցաւ ՚ի դժուարութիւն քաղաքիս եւ խորհուրդ բարի ծագեց ի սիրտս պարոնացն Գրի. եւ Յով. որ զքաղաքս մեր նորոգել շինեցին եւ զամենայն հարկապահանջութիւն բարձին [1] զմ … եւ զթաղառ զհեծել զղսփչուն զախորթամարն եւ զդռնագիրն ի բաժ (. ) ի դաղմս եւ ի մուսայիպն դարձուցին եւ զաթոռին հարկն որ յետո ի չարաց դրած էր զկապալն յեպիսկոպոսէն բարձին եւ յառաջին սահմ …

Ի ներքոյ աշտարակին որ յաջմէ դրանդ կայ ` ագուցեալ են յորմն երեք մեծամեծ կարմրաքար խաչվէմք գեղաքանդակք. իսկ յահեկէն ` յետ աշտարակին զուգակցի հանդիպակողմանն, կայ բարձրաքանդակ առիւծ ՚ի վէմ քառակուսի. եւ յառ երի նորա ( յահեկէ ) աշտարակին ծաղկազարդ քիւֆի արաբիկ գրով ` այս բան.

« Յանուն Աստուծոյ գթածին եւ ողորմածին. շինեցաւ աշտարակս այբ բոլորշի ` հրամանաւ մեծին եւ յաղթողին եւ քաջախնամ վարչին ` հօրն քաջաց, Մանուչէի որդւոյ Շուարայ », - որ է Ապուսուար ըստ Հայոց, որդի Փատլունի ամիրային Գանձակայ, այն որ « առնու զԱնի յԱլփասլանայ, տալով նմա ոսկիակուռ նկարս ծաղկոցի. եւ առաքէ տէր աւեր քաղաքին զՄանուչէ թոռն իւր ` յոյժ տղայ. որ իբրեւ զարգացաւ ` յաւելոյր ՚ի պարիսպն Անւոյ եւ յամրութիւնս նորա. եւ ած ՚ի քաղաքն զամենայն մնացեալ իշխանսն, որպէս եւ մեծաւ հանդիսիւ ելեալ ընդ առաջ մուծանէր ՚ի ներքս ` զԳրիգոր զորդին Վասակայ, զթոռն Ապիրատին ». եւ առ ինքն է հաւանօրէն Պատրոնն Անոյ կարգեալ ՚ի նմանէ:

Ի վերայ արեւելեան դրան ճակատու քաղաքին ` որ յաջմէ կայ միջնոյդ յիշեցելոյ ` չիք արձանագիր, այլ յաշտարակին ` որ յաջմէն ` ՚ի խաչվիմի միում, այսպէս.

ԶՍարգիս յիշեցէք.

եւ ՚ի ներքոյ խաչին դարձեալ կրկին անուն կանգնողին.

Սուրբ Սարգիս աւգնէ Սարգսի Գէորգա ամէն.

որ եւ ՚ի ստորեւ խաչին յուրոյն սպիտակ վիմի արձանագրէ թուականաւ 1215 ամի [2]: Ի ստորոտ աշտարակին առ գետնաւ փորեալ է խորշ մի քանդակազարդ, յորում թերեւս խաչ կամ արձան կամ պատկեր ինչ կայր: - Հնագոյն յայտնի թուականաւ (1160 ամի ) աշտարակ կայ ՚ի գլուխ քարափան Ծաղկոցաձորոյ, որ եւ արեւմտագոյն է բնաւից, ունելով զայս արձանագիր.

Ի ՈԹ թւ. ի թագաւորութեանն Փատլնոյ, ի հայրապետութեանն տէր Բարսղի ես Աբրահամ շինեցի զբուրջս ի հալալ արդեանց իմոց յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց. որք կարդայք զիս եւ ծնողս իմ եւ զԱռաքեալ վարդապետ յաղաւթս յիշեսջիք.

Փատլունդ յիշեալ ` է թոռն Մանուչէի թոռին առաջնոյն Փատլընոյ:

Աստի դարձեալ ընդ արեւելս հիւսիսոյ խաղալով ` յայլում աշտարակի կայ արձանագիր 1215 թուականաւ, Մխիթարչի Գանձակեցւոյ, ՚ի տէրութեան Շահնշահի որդւոյ մեծին Զաքարիայի [3]: Անդրագոյն յայլում ` յամի 1208, ՚ի տէրութեան նորին Զաքարէի ՚ի Սարգսէ ումեմնէ արձանագրեալ [4]: Իսկ յաշտարակի որ հանդէպ խցելոյ դրան արտաքին պարսպին ` ինքն Մեծն Զաքարէ արձանագրէ այսպէս.

Ի ՈԿԱ. Զաւրութեամբն Քրիստոսի ես Մանդատորթա խուցէս Ամիր սպասալար շահնշահի Զաքարիա շինեցի զարձանս վասն արեւշատութեան մեզ եւ որդւոց իմոց:

Յելից սորա ՚ի ստորոտս բարձր աշտարակի միում ՚ի վերայ քարանց որմոցն կայ հնագոյն արձանագիր անթուական.

Աշոտոյ իշխանաց իշխանի է.

Աշոտ ոմն իշխանաց իշխան ծանուցեալ է յամի 1002. նոյնպէս կոչէր եւ եղբայր Յովհաննու թագաւորի ` մինչչեւ առեալ եւ ինքն զարքայական կոչումն: - Անդրագոյն ընդ արեւելս այլ աշտարակ 1216 թուականաւ ` կորուսեալ է զանուն կանգնողին ` ՚ի խանգարմանէ [5]: - Անդրագոյն քան զսա յետ այլոց կան աշտարակք երկու ցածունք, ( հնգից այլ աշտարակաց յերկոցուն միջի գոլով ), եւ ունին քանդակս քարեղէնս մէն երկուց վիշապաց, որք ՚ի կողաց պարսպին սկսեալ պատին զնոքոք, եւ գլուխ առ գլուխ մերձենան, ունելով ՚ի միջի ` մի զոյգն գլուխ եզին, միւսըն ` այլ ինչ զարդ. յերկոսին եւս նոյն բան է, արձանագրեալ ՚ի Շանուշէ ումեմնէ ժրագլուխ տիկնոջէ, յամի 1218 այսպէս.

Ի Թվիս ՈԿԷ. . կամաւքն Աստուծոյ ես Շանուշս կենակից Խաչերեսին անդարձով Խաչերեսին շինեցի զբուրջս յիշատակ մեզ:

Սոցին դուստր թուի Մամ խաթուն, որ ՚ի մերձաւոր յարեւելեան ( ՚ի Գայլեձոր կոյս ) աշտարակին արձանագրէ ` ամաւ զկնի, եւ խանգարեալ է ուրեք ուրեք [6]. Անդրագոյն եւս ՚ի հարաւ արեւելից գնալով ` նշմարի ջնջեալ թուականաւ արձանագիր Լուսոտի որդւոյ Գրիգորի, յաւուրս տէրութեան Շահնշահի, ՚ի միջոցի 1215 - 30 ամաց.

Թու … կամաւն Աստուծոյ ես Լուսոտս որդի Գրիգորոյ շինեցի զարձանս յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ յարեւշատութիւն Շահընշահի սպարապետին ի յամիրաութեան Վահրամա կատարեցաւ բուրջս. Տէր Աստուած ողորմեա Լուսոտին. ամէն.

Հուսկ բնաւից ՚ի հարաւային արեւելեան սպառուածի անդ պարսպացն, աշտարակ մի դարձեալ զՄեծին Զաքարիայի ընծայէ զյիշատակ, յամի 1208, այսու ձեւակերպութեամբ գրեալ. ( գրչանկար 16. Արձանագիր Մեծին Զաքարիայ ՚ի Բուրգն Արեւելեան ) «Ի ՈԾԷ Թու. Շնորհիւն Քրիստոսի ես Մանդաորթա խուցէս Ամիր սպասալար Շահնշահ Զաքարիա շինեցի զարձանս եւ զպարիսպս վասն յիշատակի մեզ եւ ծնողաց մերոց»:

Ոչ վասն արեւելեան մասինս միայն որ ՚ի Գայլեձոր ` զշինութիւնս թուի ասել, զի եւ ՚ի հիւսիսակողմանն տեսան ոչ սակաւ բրգունք շինեալք ՚ի ժամանակի տէրութեան նորա եւ որդւոյ նորին Շահնշահի. եւ որպէս արձանքն եւ պատմիչք նշանակեն, յետ առաջնոյ հիմնարկութեանն ` երկիցս եւ երիցս ըստ մասին նորոգեալ եւ ըստ մասին նոր շինեալ են պարիսպքն եւ աշտարակք, յընթացս երկուց եւ կէս դարուց. զնոյն առաւելաւն եւ եկեղեցիքն վկայեն եւ ցուցանեն, հնութիւնս եւ նորութիւնս իբրու երեք եւ կէս դարուք զանազանեալս, զի են որ զվերջին քառորդի Ժ դարու ունին թուականս, եւ են որ զկիսոյ ԺԴ դարու. ըստ այսմ հարկ էր լինել եւ հասարակաց շինուածոց քաղաքին, որք գրեա թէ ՚ի սպառ աւերեալք են արդ, եւ արձանք յիշատակաց նոցին անհետացեալ: Ժամանակի, եւ առաւել քան զայն ` ոխերիմ բռնութեան հարուածք ակն յանդիման երեւին. վրէժք ` որք զի ընդ մարդկան յաւէտ մախային ` քան թէ ընդ Աստուծոյ, խնայեալ են փոքր ՚ի շատէ սրբազանիցն շինուածոց, այլ ոչ եւ բնակարանացն. զի թէպէտ սոցա յետնոցս սովոր է ոչ ամբակառոյցս լինել իբրեւ զեկեղեցիսն, սակայն էին էին եւ ապարանք եւ այլ քաղաքական պիտոյից շինածք, որոց վայել էր ոչ զաղփաղփունս լինել. եւ սակայն չմնայ եւ ոչ մի ձողաչափ անգամ կանգուն, բաց ՚ի հաստակառոյց ապարանից անտի թագաւորացն: Վասն որոյ որ գամ մի զննեալ եւ սխրացեալ ընդ պարիսպն եւ ընդ աշտարակս ` նովին կիսամասնեայ կենդանութեան յուսով դիմէ ընդ դուռն քաղաքին ՚ի ներքս, սոսկումն ընդ ոսկերսն գնայ եւ սարտչի, ընդ բովանդակ երեսս կամ յատակ քաղաքին ոչ տեսանելով եւ ոչ զհետս բնակութեանցն, այլ առ հասարակ կոյտս կոյտս քայքայեալ եւ մանրեալ նշխարաց շինից, որպէս զծով մի աւերակաց. յորոց միջոյ հանգոյն նաւուց կիսաբեկք ոմանք եւ հազիւ այլք բարեբաղդիկք պրծեալք, ամբառնան քսանիւ չափ շէնք սրբազանք, եւ երկու բարձր աշտարակք, որպէս կոթողք նշաւակի եւ մահարձանք անբաւ մեռելութեանց. եւ յոչ կամս իսկ զգայ, զի արդարեւ Դուռնն ընդ որ եմուտ ` ահա եբեր եհան ՚ի քաղաքն տրտազգեաց, եւ յանկայուն կայս ժողովրդեան վայրավատին կորուսելոյ: Այլ իցէ՞ հարկ անհրաժեշտ թողուլ լքանել զամենայն յոյս ՚ի բաց: …

Բայց արդ մինչ դեռ մրցանք են երկդիմի կրից, յիշատակօք անցելոցն եւ յուսով հանդերձելոց, քաղցրասցի մեզ աստանօր ՚ի սեամս ներքին դրան Աիւոյ ` յեղյեղել ՚ի դիմաց նմանակցին ` տարաբաղդիկն Եդեսիոյ, զողբ երգ Շնորհալւոյ. որոյ մաքրութիւն սրտի եւ լեզուի ` հանդերձ եօթնդարեան հնութեամբ ` լցցէ զթերին վերասլաց թռչնաց մտաց, որպէս պահանջէր արդեօք տեղիս այս.

« Այլ եւ ըզքեզ յայս հրաւիրեմ `

Արեւելեան քաղաքդ Անի.

Կըցորդ իմոյս լինել ձայնի

Եւ ըսփոփիչ տարակուսի:

Քանզի եւ դու երբեմն էիր

Վայելչական հարսն ՚ի քողի,

Մերձաւորաց յոյս ցանկալի,

Հեռաւորաց փափաքելի:

Շինեալ եզեր տուն արքունի

Յընտրեալ նահանգըդ Շարայի,

Թագաւորաց Բագրատունի

Որ ՚ի ցեղէն Իսրայէլի: …

Յորում էիր ժամանակի

Բերկրեալ ուրախ եւ ցընծալի,

Որպէս այգի ողկուզալի

Կամ ձիթենի պըտղով ՚ի լի:

Մանկունըք քո զուրաթալի

Նըման նորոգ բուրաստանի.

Դըստերքդ քո պաճուճալի

Յերգ եւ քընար միշտ ՚ի խաղի:

Իսկ թագաւոր քո պանծալի

Նըստեալ յաթոռ թագն ՚ի գըլխի,

Եւ զօրականքն աստի ւ անտի

Կալով ՚ի սպաս իւր հրամանի:

Նաեւ որդիքըն Սիովնի

Նըման դասուցըն հրեղենի `

Յարմարապէս յօրինուածովք

Կաթողիկէ յեկեղեցի.

Այն որ հանգէտ եւ հաւասար

Վերնակառոյցըն խորանի:

Հայրապետք երիսկոպոսք

Եւ քահանայք ու այլք ըստ կարգի,

Իւրաքանչիւր յիւրում դասի

Պատշաճաւոր յայն տաճարի:

Զոր թէ ասել հարկ լինիցի `

Է դըժուարին ու անկարելի,

Եւ անօգուտ յայժմուս բերի,

Յորոց ոչ է մի ՚ի միջի:

Քանզի անցին ըստ երազի

Որպէս ծաղիկք ամարանի,

Ըստ յորդութեան յորդ վըտակի

Գարնանաբեր հեղեղատի: …

Սուրն անողորմ անօրինի

Որ մերս արեան է ՚ի սովի `

Ոչ է յագեալ եւ ոչ յագի,

Մինչեւ ՚ի գալ կատարածի:

Նոյն նա եհա՜ս ուրեմն ՚ի քեզ,

Որպէս յիս ` յայն ժամանակի.

Հընձեաց զորայն յանդաստանի,

Կանաչագոյն որ ՚ի հասակի …

Եհեղ զարիւն սրբոց յերկրի,

Հոսեաց նըման ջըրոյ գետի …

Արար դիակն անըւելի

Անթաղ մեռեալ գէշ գազանի …

Եւ է ասելն անկարելի

Որ քեզ հասին յայնըմ վայրի `

Բոլոր ամէն մասունք չարի:

Վասն այնորիկ, ո՜վ անձկալի,

Որ ես ներհուն այսր ամենի,

Ի քոյն յայնժամ խիստ աղետի `

Ծանիր եւ զիմս ողբ կականի.

Եւ որպէս փորձ տարակուսի `

Լեր տըրտմակից ինձ յայս վայրի » ։

 

[1]        Զպէսպէս հարկացս ` զծանօթից եւ զանծանօթից ` լիցի յիշատակ յետոյ ՚ի ծանօթութեան 35 համարոյ:

[2]        Տե ' ս զարձանդ նմանահան ձեւագրութեամբ յէջ 42, որոյ այս է ընթերցուած. « Ի թուիս ՈԿԴ. Կամաւք ողորմածին Քրիստոսի ի պետութեանս Մանդատորթա խուցէս Ամիր սպասալար Շահնշահ Զաքարիաի որդ … Շահնշահ Սարգսի ես Սարգիս որդի Սամուէլի ծառայ Քրիստոսի ի հալալ վաստակոց իմոց շինեցի զարձանս ի յիշատակ ինձ եւ ծնողաց եւ զաւակաց մերոց. որք կարդայք յիշեցէք զմեզ ի Քրիստոս »:

[3]        Ի Թւ. ՈԿԴ. Շնորհիւն Քրիստոսի ի տէրութեանս Մանդատորթա խուցէս Ամիր սպասալար Շահնշահ Սարգսի եւ Մխիթարիչս Գանձակեցի ծառայ Քիրստոսի ի յարդար վաստակոց Աբրահամու եղբաւր իմոյ շինեցի զարձանս վասն փրկութեան հոգւո նորա եւ յիշատակի մեզ եւ ծնողաց մերոց. որք կարդայք յիշեցէք զԱբրահամ ի Քրիստոս Յիսուս:

[4]        Որ խանգարեալ գոլով այսքան ինչ վերծանի. Ի Թւ. ՈԾԷ. Շնորհիւն Աստուծոյ ի տէրութեան Մանդատորթա խուցէս … պասալար Շահնշահ Զաքարի ես Սարգ … որդ … ծառա Քրիստոսի շի … անս վասն փրկութեան … ընդ նմին եւ զաշխատ:

[5]        Ի ՈԿԵ թու. Շնորհիւն Քրիստոսի ի տէրութեանս Մանդատորթա խուցէս Ամիր սպասալար Շահ … որք կարդայք աղաչեմք զմեզ յիշեցէք ի Քրիստոս Յիսուս տէր մեր. Սիմէոն.

[6]        Ի ՈԿԸ Թւ. Շնորհիւն Քրիստոսի ես Մամ Խաթունս դուստր Խաչերեսին Լաւռեցո անժամ ի Քրիստոս գնացի յիմ ի հո … ամին որ ինչ տուեալ էք … անյիշատակ էի շինեցի զբուրջնս յիշատակ ինձ … աղաչեմ որ կարդայք մեզ թող …: