Շիրակ

57. ՎԱՆԱՀԱՐՔ ՄԱՐՄԱՇԻՆՈՒ. ՎԱՀՐԱՄ ՊԱՀԼԱՒՈՒՆԻ

Յիշատակեալքն յարձանագիրն Վահրամայ վանահարք ուխտին, Երեմիա եւ Սոսթենէս աշակերտ նորա եւ յաջորդ, ծանօթք են եւ այլուստ եւ արժանիք յիշատակի: Զառաջնոյն ` ասէ Զաքարիա Սարկաւագ Պատմիչ [1], ՚ի հին եւ ՚ի ջնջագիր ձեռագիր մատենի Սանահնի վանից ընթերցեալ այսպէս. « Եւ մեռաւ հայրն Մարմաշինու [2], եւ նստաւ ՚ի տեղի նոր հայր զարմանալի եւ սքանչելագործ այրն Աստուծոյ Երեմիա, այր պարկեշտ սուրբ եւ գիտուն, զարդարեալ ամենայն առաքինութեամբ, կրկին մարդով, ներքնով եւ արտաքնով. եւ առնէր հրաշս եւս, զոր մի ՚ի բազմացն ճառեցից: Մերձ վանացն գոյր ջանալով փոքրիկ եւ ծովակ. եւ սուրբն գնացեալ առ ափն ծովակին աղօթէր. եւ եկեալ մի յաշակերտաց նորա ՚ի միւս կողմն ծովակին ` ձայնէր առ հայրն. եւ նա ոչ լսէր զձայն աշակերտին, վասն զի բազմութիւն գորտաց աղաղակէին. իսկ սքանչելի այրն Աստուծոյ Երեմիա սաստեալ գորտացն ` ասէ. Լռեցէք իսկոյն լռեցին գորտքն, եւ մինչեւ ցայսօր կան լուռ եւ ոչ խոսին:...

Ի սոյն ժամանակս սքանչելին Երեմիա հայրն Մարմաշինա, թողեալ զտուն իւր ` ձեռնասուն աշակերտին իւրոյ ` Սոսթենեայ, եւ ինքն գնաց ՚ի սուրբ եւ ՚ի հռչակաւոր մենաստանն յանապատն Յովհաննու վանից, առ զարմանալին Մխիթար ` հայր անապատին, եւ անդ ճգնեալ եւ անդ վախճանեալ եւ անդ թաղեցաւ: Եւ ՚ի ժամ մահուն եկեալ Սաթէնէս աշակերտ նորա, ընդ նմա եւ Գրիգոր վարդապետ Առակայ որդին, եւ թաղեցին զնա հանդերձ հայր Մխիթարիւ, եւ դարձեալ եդին դաշինս ՚ի մէջ իւրեաենց, զի սիրով լիցին միմեանս, եւ զվիճակեալ թեմսն երկուց վանացն ՚ի միասին կայցին, եւ մի հարստահարեսցեն զմիմեանս. ՚ի գետոյն Քասաղու մինչեւ ցԴուռն Կարուց եւ Ծաղկոցաց. եւ հայրն Յովհաննու վանից իշխող լիցի Մարմաշինու, եւ գրեցին կոնդակ Յովհաննու վանից, եւ եդին կնիք Սոսթենէս եւ Գրիգոր վարդապետք, զոր գրեցաք: Վաղթանկ իշխան եւ ազատքն Արուճայ եւ Թալնայ, եւ այլք որք գտան անդ, եւ կանգնեցին խաչ եւ արձան դրեցին ՚ի վերայ գերեզմանին Երեմիա եւ գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս: Եւ գիրն որ գրած էր ՚ի վերայ գերեզմանին ` այս է. ՆՁԲ թուին. Ես հայր Երեմիա առաջնորդ սուրբ ուխտին Մարմաշինու սիրեցի զվարս միայնութեան, աւանդեցի զվերակայութիւն ուխտին իմոյ անդ բանկին իմում Սոսթենէսի. Եւ ես եկեալ բնակեցայ յանապատի աստ, եւ ի տեղւոջս ընկալայ զփոխումն: Արդ աղաչեմ յիշեսջիք ի Քրիստոս »:

Թուական մահուան Երեմիայի, 1033 ցուցանէ լեալ յետ չորից կամ հնգից ամաց աւարտման շինութեան Մարմաշինու եւ յանձնելոյ նմա զայն ` Վահրամայ. իսկ յաջորդ նորին Սաթէնէս ` յիշեալն յարձանի դշխոյին Մարեմոյ, ծանօթ է եւ թղթոց Մագիստրոսի, տասն կամ հնգետասան ամօք յետոյ. յորոց ՚ի միում գովէ զարիութիւն նորա, « ըստ զօրութեանն Աստուծոյ, որ յայսպիսի հանդիսական եւ խռովութեան ժամանակի ` պատրաստեաց զքեզ իբրու ճակատամարտիկ իմն միամարտ եւ աննահանջ արիութեամբ դիմակացեալ ան տանելի եւ անժուժելի խազմարարաց ` ներքուստ եւ արտաքուստ », եւ այլն. ապա յաւելու. « Այլ ՚ի ժամանակիս խռովութենէ եւ ՚ի ճանապարհիս աւերմանէ ` ոչինչ առաքեցի քեզ այժմ, բայց սակաւ մի ձիր ինչ, զորոց անուանս իմով ձեռամբ նկատեալ ընթերցցիս, եւ այնքան պահանջեսցես ՚ի բերողէդ, եւ աղօթս մեզ առնել ». եւ այլն: Յայլում թղթի աւետէ ` ընդ իւրում պատուընկալութեանն եւ զայն, զի կայսրի ` Կոստանդին Մոնոմախ ` առաքեաց ոսկի մատանի. « Ուխտիդ սուրբ եւ մայրաքաղաքիդ Մարմաշինոյ, ( ե ) քեզ սրբոյդ Սոսթենէոսի արի եւ առաքինասէր առն ` յոյժ զօրաւոր բանս, հանդերձ կնքովն ոսկեղինաւ, ՚ի հրամանէն աստուածեղէն զորութեան ». եւ խրատէ եւս, թէ, « յորժամ հասցէ նամակդ ` արա սէր սրբոց եւ ժամ երանելեացդ, եւ գրեա զայս ընդ ամենայն մայրաքաղաքս սրբոց. եւ զգիր իմ առաքեա առ ամենեսեան, եւ արձակեա եղբարս, կամ եկեսցես դու եւ տարցես զոսկի մատանիս. զի եւս մինչեւ ցութօրէս կատարեմ ոչ կամիմ յառաջել »: Եւ զի ունէր Մագիստրոս սերտ ընտանակցութիւն ընդ վանաց Մարմաշինու ` իբրեւ հայրենական դաստակերտի յայտ եւ ՚ի թղթոյն առ Սանահնեցիս, առ որս կամելով աւանդել ինչ, ասէ. « Ի սրբոյ Խաչէն ՚ի մեզ մարդ եկեսցէ, եւ մեք զկնի նորա մինչեւ ՚ի Մարմաշէն առաքեմք »:

Բաց յերկուց աստի առաջնորդաց ` ոչ յիշին այլք, զի չկանեւ արձանագիրք, ոչ ՚ի միջոց երկերիւր ամացն ` ցնորոգութիւն տեղւոյն, եւ ոչ զկնի այնր, թերեւս զի յետ սակաւուց յասպատակէն Թաթարաց ամայացաւ: Այլ քան զարձանս եւ քան զբնաւս արժան է անմոռաց ունել զյիշատակ շինողին եւ հանգուցելոյն ընդ հովանեաւ նորին. այն է Վահրամ Պահլաւունի. արդարեւ մի յարժանապէս մեծ կոչելոց ՚ի Հայս. որ աստուածապաշտութեամբ, շինութեամբ եւ արիութեամբ ` քան զյոլովս գերազանեաց, եւ զոր արձանագրէրն զանձնէ ` ոչ միայն ճշմարիտ էր, այլ նոյնպէս եցոյց եւ յետոյ պաշտպանութեամբ Գագկայ Բ եւ քաղաքին Անւոյ, առաքինաջան պատերազմաւ եւ խրատու, նոյնպէս եւ կնքեաց զկեանսն արեամբն ՚ի մարտի, առ դրան քաղաքին Դըւնայ, անցեալ գոլոգ զութսնամենիւք ( յամի 1043 - 1044), զոր եւ արժանապէս ողբովք եւ ներբողիւք յեղյեղէ ՚ի թուղթս իւր իմաստասէրն Գրիգոր Մագիստրոս ` եղբորորդին իւր, տալով ծանօթս ինչ եւ զկերպարանաց վեհագինն. « ամենայարմար հասակաւ, գեղեցկապարանոց եւ չքնաղադեմ տեսլեամբ, որպէս Արայն մեր եւ Անուշաւանն ». եւ ապա յիշէ « զգեղաշիտակ դաստակ երկայնաձիգ մատանցդ ». եւ ՚ի վերայ բազմապատիկ լաւութեանցն, ( Ձեռն յորինիչ եւ կերտացող եւ առատաձնր ՚ի գանձուց բաշխումն, յոգնաբուն վկայից կազմեաց խորան. եւ աստուածային խորհրդոյն կանգնեալ սեղան եւ միանձանց բնակութիւն, եւ կենդանի վկայից եւ խաչակրօն դասուց եւ անմարմնոցն համեմատեալ միեզինաբար ստացեալ վարս:... ( Բնակութիւն նորա ) կարծեցեալ էր ամենեցուն ապաստան, որ եւ ոչ իսկ հարցեալք ` որպէս ախորժէին ` այնպէս պատրաստէր. եւ այս ոչ միայն մերոյին սեռի եւ համազանց, այլ եւ Իվերիացւոց եւ Պարսից … Այսպէս սփռեալ բարեացդ քոց համբաւ ընդ տիեզերս տարածէր. որ եւ որք ոչ են ժամանեալ տեսութեան քո ` ՚ի հրեշտակաց քոց հարցեալք պատուէին զնոսա, իբրու տեսութեան քո արժանացեալք ` զմիմեամբք ելանէին, եւ զգիր գեղեցիկ տառի քո ` մարգարէական մատենից համեմատեալ ` համբուրէին, եւ հայցէին այնմ արժանանալ միայն. եւ այս յաշխարհին Քաղդէացւոց եւ Մարաց եւ Պարթեւաց, եւ պարգեւօք պատուէին զքեզ. որ եւ Յունաց իսկ ինքնակալացն պատուեալ մեծագոյն իշխանութեամբ, եւ այն ՚ի քում իսկ բնակութիւնդ առաքեալ … Եւ Իվերիացւոցն հզօրաց եւ արիական զօրաց նոցա ` բազում անգամ մարտակցութեամբ, եւ արեամբ եւ վաճառմամբ որդեացդ եւ քոյդ ազգի ` գնեալ զաշխարհդ. եւ երբեմն ՚ի նոսա արի երեեւեալ եւ հրաշից հիացման արժանի եւ ՚ի վեր քան զմտածութիւն, որ եւ նոցա իսկ քոյդ հանդիսի մրցութիւն ` տաղս եւ առինչս յօրինեալ ` անպատկառաբար ազատագունդն պարէին, եւ ՚ի հրապարակս գռեհից եւ քաղաքաց իբրու զդիւցազանցն երգէին. իսկ աննախանձոտք եւ առաքինասէրքն ` մինչ տակաւին էիր կենդանի ` մատենագրել ոչ դանդաղէին ». եւ այլն: Եւ յետ յիշելոյ զնահատակօրէն կատարումն ՚ի մարտի, յաւելու « Եւ ՚ի վերայ շիրմի քո լոյս եօթնօրեայ արժանապէս եւ առանց յերկուանալոյ ճշմարտեալ սրբոյն եւ աստուազգեաց միանձանցն ` որք յայնմ վանս ճըշգրտատեսիլ եւ հրեշտակակրօն դասուն »: Եւ ՚ի թըղթին առ Սանահնեցիս ` այսպէս բովանդակէ զյարգ « Ծայրագոյն ծերունւոյն, եւ աստուածային եւ ամենայն բոլոր բարեաց պարառեալ օթեվանին կամ եթէ աննման իսկ մարդկային այժմու սեռի, զանազան եւ աստուածապարգեւ շնորհօք սրբութեամբ եւ մաքրութեամբ, եւ հասակաւ գեղայարմար, եւ չքնաղ տեսլեամբ, հեզութեամբ եւ հանդարտութեամբ, առատութեամբ եւ լրջմտութեամբ, խոնարհութեամբ, քաղցրութեամբ, արդարադատութեամբ եւ իրաւամբք, կրօնաւորասիրութեամբ եւ աստուածասիրութեամբ, ողջախոհութեամբ եւ արդարութեամբ, աղքատասիրութեամբ եւ առատաձիր բաշխմամբ: Եւ զի՞նչ ոք նորայն կարասցէ պատմել բանիւ կամ գրով ` զօտարասիրութիւնն, զհիւրընկալութիւնն, զերկարագործութիւնն, զմարտիցն յաղթութիւն, զպատուասիրիլն, ՚ի բազմաց, զաղօթիցն ըզգաստութիւնս, զտօնախմբութեան զհանդէս զեկեղեցեաց զյարդարումն եւ զկերտութիւն, եւ զդղեկաց ` սքանչելի եւ ամրապատ պարսպօք եւ աշտարակօք յարամանեալ, որ ՚ի մահարձանաց ոք այժմ եթէ հայեսցի ` ոչ ՚ի բնաւ բնակութեան արամեան գտցէ ոք այսպիսի, եւ զբազմութիւն անապատականաց եւ մայրաքաղաքաց յօրինեալ. եւ եթէ այլ ուրեք ` ոչ առանց ընծայաբերութեան եւ պատարագաց ՚ի նմանէ մնացեալ այսպիսի աստուածայնոյ եւ ողջուխոհի առն. յիրաւի այնպիսի հանդիպեալ բախտի. որ եւ զկնի ութսուն ամաց մարտիրոսականն հանդիպեալ եւ արժանացեալ պսակի, որ եւ ՚ի վերայ շիրիմի իւրոյ լոյս յայտնապէս ամենեցուն երեւեալ »:

Յիշատակեալն ՚ի յետին բանս Մագիստրոսի Դղեակ ամրապատ եւ աշտարակազարդ ` թուի ի յաւէտ ամրոցն որոյ մեծամեծ քարինք կոփածոյք եւ անկոփք թշնամօրէն քակեալք երեւին ` ՚ի սարահարթ բլրի, յերի Վերին գեղջն, եւ Վահրամաշէն անուանի: - Առ երի աւերակին ՚ի Հր. Մ. կողմանէ ՚ի վիմի ` երեք չափ բարձու յայտնեցաւ բեւեռաքանդակ արձանագիր մի հնգատող [3]: Այս ամենայն յիշատակք Մարմաշինու, մանաւանդ մեծ մենաստանն եւ հանգստարանք Պահլաւունեաց, փափագելի առնեն զմանր խուզարկութիւն շուրջ վայրացն, ուր հաւանելի է թէ եւ բնակարանք եւ ապարանք եղեալ իցեն մեծոգի իշխանացն. եւ ամրապատ պարիսպքն եւ դղեակք եւ աշտարակք յիշեալք ՚ի Մագիստրոսէ, խնդրելի են առ երի յետին կայից նոցին: - Թուին արդարացուցանել զայս եւ բանք այլազգի հին պատմչաց, որք ՚ի գործս Ալփ-արսլանայ յիշեն յառաջ քան զառումն Անւոյ ` առաքել նորա զորդի իւր Մէլիք-շահ ` ՚ի վերայ վանաց միոյ, զոր Մերիեմ - Նեշին կոչեն, եւ թարգմանեն բնակութիւն Մարեմոյ, որ ոչ միայն քաջ ամրապատ էր պարսպօք, այլ եւ շրջապատեալ ջրովք, որպէս ՚ի լճի, վասն որոյ նաւակս բերեալ ` մատեան ՚ի նոսին սանդղօք եւ մեքենայիւք. բայց ոչ ինչ կարելով ստնանել, նաեւ ՚ի վտանգ ըմբռնման անկեալ Մէլիք-Շահի ` կամէր ձեռնթափ յետս դառնալ. այլ դէպ եղեւ յայնժամ մրրիկ մեծ եւ ահեղ ՚ի պակուցումն երկոցուն եւս կողմանց, եւ յետ այնր սասանութիւն երկրի սաստիկ յոյժ, յորմէ անկաւ մասն մի պարսպացն, եւ այնպէս մատնեցաւ տեղին յաւեր եւ ՚ի կոտորած բնակչացն, ուր այնքան բազմութիւն էր, ասեն, միանձանց, քահանայից եւ իշխանաց, որպէս թէ ոչինչ պակաս ՚ի քաղաքէ [4]:

Ի սկիզբն դարուս (1801) ՚ի ժամանակս պատերազմին Պարսից եւ Ռուսաց ` Հայք գաղթեալք յԱյրարատայ ` դադարեցին Մարմաշինիւ աւուրս ինչ, ուր Յովհաննէս Վ. Ոսկերչեան գաղափարեաց զարձանս մեծի եկեղեցւոյն, ընդ որում յիշէ եւ չորս այլ փոքունս եւ աւերս:

Սակաւ ամօք յառաջ (1870) Մկրտիչ Ջալալեան ՚ի բնակչաց մերձակայ քաղաքին ` ետ ըստ կարի նորոգել զմասն ինչ հնոյ մենաստանիս Մարմաշինու, եւ հաստատեաց ՚ի նմա դպրոց, որ յետոյ փոխեցաւ ՚ի բնակութիւն ուխտաւորաց եւ քահանայից:

[1]             Ի կոնդակի Յովհաննավանից, Գլ. Է:

[2]             Մարմառաշինու գրէ Զաքարիա:

[3]             Յորում ոմն ՚ի մերազգի բանասիրաց ընթեռնու զանուանս Մինուա, Երան, Իսկիգիւլ, Շատալան: - Առ հիմամբք միոյ յեկեղեցեաց Մարմաշինու համարի հնախոյզն Աղեքսանդր Երիցեան ` գտեալ տաճար հեթանոսական: - Փորձ, Ե. Ա, 87:

[4]             Հերպլոյ, ՚ի բառն Ալփ - արսլան, եւ Սէն Մարդէն, Բ, 26: