Շիրակ

2. ԲՆԱԿՈՒԹԻՒՆ ՇԱՐԱՅԻ։ ՏԵԱՐՔ ՇԻՐԱԿԱՅ։ ԿԱՄՍԱՐԱԿԱՆՔ։ - ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻՔ։- ԵՐԿՈՒ ԲԱԺԻՆՔ ՇԻՐԱԿԱՅ

Քաջայարմար առասպել Շարայի առաջնորդէ մեզ ՚ի պատմական ծանօթութիւն գաւառիս, որ ` որպէս ՚ի վաղնջուց հռչակեցաւ առ մերայինս, յայտ է թէ վաղագոյն եւ բնակեցաւ եւ մշակեցաւ, զի լիցի ՚ի դադար եւ ՚ի դարման յոլովածին նահապետի, որոյ անուն արդարեւ եւ ըստ պարսիկ լեզուի տայ նշանակ իմն որկորստութեան [1]: Ընդ արգաւանդութեանն յայտ առնէ աւանդութիւնդ եւ բազմադնակ լինել գաւառին անդստին ՚ի կանուխ ժամանակաց, այլ ՚ի հին պատմութիւնս ոչ Շիրակացի եւ ոչ այլ տոհմ յիշի անդ, կամ, զի որպէս Վանանդ ՚ի Բասեանց ազգէ բնակեալ էր, եւ սա նոցին կամ այլոյ հզօրագունի տոհմի էր կալուած, եւ կամ զի մերձաւոր գոլով ոստանին Հայոց ` մասն մի սեփական արքունի Այրարատեան նահանգին համարէր, վասն որոյ եւ տիրաբար պարգեւեաց զայն արքայն Տրդատ ` Կամսարայ, որդւոյ Պերողամատի Կարենեանն Պահլաւի, « որպէս ազգականի իւրում եւ մտերիմ հարազատի » [2], յորժամ ընկալաւ զնա ՚ի ջրոյ մկրտութեանն որ ՚ի ձեռն Ս. Լուսաւորչին. եւ ՚ի մեռանել նորա յետ ութ աւուրց, ժառանգեցոյց զերկիրն ` հանդերձ հարաւային սահմանակցաւն Երասխաձորով, որդւոյ նորա երիցու Արշաւրի, յորմէ եւ կոչեցաւ ձորն այն Արշարունիք. այլ Շիրակայ անուն անփոփոխ մնաց, եւ պայազատքն Կամսարականք ` նախաբար յանուն սորա կոչէին Տեարք Շիրակայ, եւ ապա Արշարունեաց: Յառաջ քան զսոսա ` առ մի նուագ եւեթ գտանեմ զյիշատակ գաւառիս [3], յելս Ա դարու առ Բ Արտաշիսիւ. առ որով Վիրք ` որպէս ՚ի Վանանդ ` եւ այսր ՚ի Շիրակ ասպատակ սփռեցին, եւ Այրաքաջն Սմբատ Բագրատունի սպարապետ Հայոց վանեաց զնոսին: - Վասն վաղնջուց տոհմակցութեան ընդ արքայազարմ Արշակունեաց ` քան զյոլովս ՚ի տոհմից նախապատիւ եղեն Կամսարականք, թէ եւ յետինք ժամանակաւ. եւ ոչ միայն նախապատիւք, այլ եւ բնաւից նախադասք, ըստ վկայութեան Խորենացւոյ, որ զԱրշաւրէ Ա, յաւուրս Խոսրովու որդւոյն Տրդատայ, եթէ էր « Գլխաւոր եւ յոյժ պատուական ` յետ արքայի » [4]: Այլ եւ յետ դարու միոյ ` ըստ Գահնամակին Ս. Սահակայ զ ' ԺԲ գահն ունին [5]. եւ ՚ի Զօրաբաժնի ազգային բանակին ` անընդմէջ յետ Գուգարաց բդեշխին դասին, ( ՚ի Հիւսիսային գնդին ), 600 զօրականս տալով, որ թուով ` ոչ հաւասարի այլոց մեծամեծ տոհմից, եւ յայտ առնէ զնոր ծագումն տոհմին, այլ պատուով եւ ճոխութեամբ միշտ ընդ ձեռերէց իշխանս են տեարք Շիրակայ, եւ որպէս թուի ` առ առաջնով իւրեանց Արշարաւ շինեցին ( ընդ այլ երեւելի տոհմս ) եւ ինքեանք վանս մի յԵրուսաղէմ, Բատին անուանեալ: - Այս Արշաւիր խնամակալ կարգեցաւ յամի 351 մանկանն Արտուազդայ ` որդւոյ Վաչէի Մամիկոնոյ, Հայոց սպարապետի, անկելոյ ՚ի մարտի. նոյն ինքն առաքեցաւ ընդ այլոց գլխաւորաց զուղարկաւոր Մեծին Ներսիսի ձեռնադրութեան ` ՚ի Կեսարիա: Եղբայր նորա Ներսէհ ( Ա ) առաջնորդ եկաց նախարարացն ապստամբելոց յԲ Արշակայ, որ կամէր վրացի գնդաւ նուաճել զնոսա. « եւ հզօր մարտի եղելոյ ` բազումք յերկաքանչիւր կողմանցն անկան » [6]. մինչեւ միջնորդութեամբ Ս. Ներսիսի եկին ՚ի հաշտութիւն. այլ Արշակայ քինաթաքոյց եղեալ, ՚ի հեռանալ հայրապետին ` ստեաց ուխտին, ագահելով կալուածոց նոցին, եւ ՚ի վրէժ գործոյ Ներսեհի, առաւել քան զայլ նախարարաց ` « զազգսն Կամսարականաց բառնայր ՚ի միջոյ … եւ կոչեալ առ ինքն ՚ի լքեալ արքունիսն Արմաւիր, իբր զազգական իւր ` ՚ի պատճառս պատուոյ մեծարանաց, միահաղոյն զարս եւ զկանայս հանդերձ մանկամբք հրամայեաց կոտորել. եւ ոչ ոք ՚ի նոցանէ ապրեցաւ, բայց Սպանդարատ որդի Արշաւրի. քանզի ունէր երկրորդ կին արշակունի, ( զԱրշանոյշ, այսպէս պատուեալ գոլով ) իբր տրտունջ զհօրեղբօրէն իւրմէ եղեալ զՆերսեհէ ». եւ բնակէր ՚ի ժառանգութեան Արշակունեաց ՚ի կողմանս Տարօնոյ եւ Հաշտենից. « այլ լուեալ զբօթն ` հանդերձ որդւովքն Շաւարշաւ եւ Գազաւոնի եւ բոլոր ընտանեօք ` գնաց փախստական ՚ի Յոյնս » [7]: Յայնժամ Արշակ առանց ակնառութեան գրաւեաց յարքունիս զկալուածս Կամսարականաց, եւ յաւէտ զԱրտագերս ամրոց: Ի բաժանել թագաւորութեանն Հայոց յերկուս, Կամսարականք ապրեալք ` առաջնորդք կային բանակի իշխողին յունական մասինն, այսինքն է Արշակայ Գ. եւ ՚ի գնել սորա մարտ ընդ պարսկաահայոցն Խոսրովայ Գ, եւ ՚ի պարտիլ, « այն որ ահագին նահատակութիւնս ցուցեալ Գազաւոնի որդւոյ Սպանդարատայ, բազում անգամ դարձեալ յարձակմամբ ` ցրուէ զհետամուտսն, եւ տայր պարապ ժամ գնալոյ Արշակայ ». եւ յետ մահուան թագաւորին « առաջնորդէր նախարարաց այնր կողման ` քաջն Գազաւոնի », Կոմէս պատուանուամբ մեծարեալ ՚ի կայսերէ [8]. այլ յետ սակաւուց համախոհիւք իւրովք գրեաց առ Խոսրով ` դառնալ առ նա, խնդրելով զյիշաչարութիւն եւ զհայրենի ժառանգութիւնն. զոր բազում յօժարութեամբ ընկալաւ Խոսրով, եւ խոստացաւ ` վասն մայրենի ազգականութեանն ` գրել եւ զնա Արշակունի. եւ աստի թուի գաւառի նոցա Երասխաձորոյ ` անխտիր կոչիլ Արշարունիք եւ Արշակունիք: Երախտագէտք արքայաշուք մեծարանացն, ՚ի գերութեան Խոսրովու ` հաւատարմութեամբ հնարեցան երկոքին եղբարքն Շաւարշ եւ Գազաւոն թափել զնա ՚ի Պարսից, « եւ ոչ աջողեցան, ՚ի պարաւանդելոյ ոտից նորա ՚ի շղթայս. եւ հզօր մարտի եղելոյ ` սպանաւ Շաւարշ ». իսկ զԳազաւոն ` ընդ թագաւորին վարեցին ՚ի Պարսս, « կասկածեալ յառնն քաջութենէ. եւ զտուն հրամայէ ( թագաւորն Պարսից ) ունել յարքունիս, նոյնպէս եւ զեղբօր նորա Շաւարշայ » [9]: Յայնմ տարաշխարհիկ գերութեան եւ յԱնյուշն բերդի ` մեռաւ արժանայիշատակն եւ տիրասէր այր, քաջն Գազաւոն. իսկ որդի նորա Հրահատ հանեալ ՚ի բերդէն առաքեցաւ ՚ի գործ մարտի ՚ի Սագաստան. ուստի ` խնդրեաց դարձուցանել զնա Խոսրով ` ՚ի կրկնում թագաւորութեանն իւրում. այլ ոչ բաւեաց տեսանել, մահուն ՚ի վերայ հասանելով ` յառաջ քան զդարձն Հրահատայ: - Սորա թերեւս որդի է [10] Հրաշալի մակակոչեալ Կամսարականն այն Արշաւրի քաջն, փեսայն, սիրելին եւ մտերիմն գործակից Մեծին Վարդանայ, որ բազում տրութիւնս եցոյց յառաջ եւ ՚ի մեծի ճակատամարտին, յորում դարձեալ անմեկին ՚ի նմանէ եւ նիզակակից կայր ՚ի նորին սեփական վերջապահ գնդի. եւ միայն մահուամբ նորին անջատէր. եւ կամաւորապէս գնայր տարագիր ՚ի Պարսս, բերան ամենայն կապելոց նախարարացն կալով ՚ի չքմեղս եւ ՚ի դատապարտութիւն Վասակայ: Յիշին ընդ նմա առաքինիսն ՚ի նմին Կամսարական տոհմէ ` Թաթուլ, Վարձ, Ներսէհ, եւ Աշոտ [11]: Նոյն Արշաւիր յետ նահատակութեան Սրբոց Ղեւոնդեանց, ջերմ խնդրով … ( հարցեալ զերանելի Խուժիկն եւ լուեալ ՚ի նմանէ ) « պատմեաց մեզ զքօսս իւրանաքչիւր ուրուք եւ զվախճան սրբոցն ». եւ « յամենայն ժամու, ասէ Փարպեցին, ՚ի տուէ եւ ՚ի գիշերի … այն էր նորա հոգւոյն կերակուր եւ որոճումն քաղցր. զոր ասէր եւ ընդ գուբողայս սաղմոսին միաբանեալ ` պատմէր անձանձրոյթ հանապազ »: Խոհական զգօնութիւն նորին ամոքեաց զսիրտ վերակացուին Պարսից, որում հաւատացեալ էր Պերոզի զնախարարեանն, եւ դիւրեաց սոցա, եւ յետ երկար ամաց արգելանացն դարձոյց ՚ի հայրենիսն. ուր խաղաղութեամբ հանգեաւ Արշաւիր երանելին, որպէս միշտ անուանէ զնա ժամանակակից Պատմիչն Ղազար, եւ արդարեւ բազում դրուատեաց ճանաչի արժանաւոր, որպէս առաջին արդիւնական այր ՚ի Հայս ` յանիշխանութեանն ժամանակի, յետ Վարդանայ եւ նախ քան զՄամիկոնեանն Վահան: Եւ որպէս նա առաջնոյն, եւ որդիք իւր Ներսէհ, Հրահատ եւ Սահակ ` ( կամ Վահան ) երկրորդիս այսմ Մամիկոնենի եղեն յամենայնի մտերիմք, սրտակիցք եւ բազկակիցք, եւ անբաւ տրութիւնս քաջութեան ցուցեալ, գրեաթէ միայնակ մենամարտելով ընդ բազմութեան պարսակական գնդից ` ամս ոչ սակաւս, ժուժկալեալ եւ գերութեան կանանց իւրեանց, հասին ընդ նմին բարեբաղդ յաջողութեան, ազատութեան եկեղեցւոյ եւ հայրենի ժառանգութեան. որպէս ոճով եւ մանրամասն պատմէ ականատեսն Փարպեցի, առ որ առաքեմք զսիրողս այսպիսեաց յիշատակաց: Եւ ՚ի սմանէ եւ ՚ի մնացորդաց բանից յետագայ պատմչաց ` հաւաստի տեսանեմք յայն ժամանակս եւ զկնի, զերկոսին զայսոսիկ տոհմս ` զՄամիկոնեան եւ զԿամսարական ` լինել յառաջադէմս քան զբնաւ Հայաստանեայս, յոր եւ առաւել սերտէին ազգախառնութեամբք [12]. Ճենազնեայցն զառաջնութիւն ունելով եւ զձեռներիցութիւն ՚ի Ե եւ Զ դարս, Պահլաւեանցս ` զերկրորդութիւն. այլ յ՚Է ին զսոսա ( Կամսարականս ) գտանեմք յառաջնութեան, եւ նուազեալ զՄամիկոնսն: Պատճառք մի եւս փայլման Կամսարականացդ ` էր պատուիլն ՚ի դրանէ կայսերաց, անդստին ՚ի ժամանակաց Գազաւոնի, կոմսութեան չքով, ՚ի վերայ որոյ յաւելուածով ` պայազատք նոցին կոչեցան Ապոհիւպատք [13] եւ Պատրիկք. զի որպէս հարք նոցա ՚ի դրան Պարսից, եւ սոքա ՚ի Կայսերն ` բազում սպասս հարին, եւ ՚ի հեռաւոր աշխարհս առաքինացան ՚ի պատերազմունս: - Ոչ գիտեմ, վերոյիշեա՞լն Հրահատ որդի Արշաւրի ` եթէ այլ ոք է որ ՚ի տապանագրին կոչի Պատրիկ, եւ որդի նորա Արտաւազդ Ապիհիւպատ Պատրիկ: Հրահատն Արշաւրեան երեւի յետ մահուան երիցու եղբօր իւրոյ Ներսեհի ` կալեալ զտանուտէրական բարձն. իսկ երիցագոյն եղբայր նոցա Սահակ [14] որ կարծի կոչեցեալն Վահան ՚ի Փարպեցւոյ [15], թուի այլ ինչ պատիւ եւ իշխանութիւն ունել, զի ոչ կոչի Տէր Շիրակայ եւ Արշարունեաց ` որպէս զկրսերն: Սոցա ազգաբանութիւն մի ըստ միոջէ ճշդիւ գտակաւ ոչ յայտնի, այլ գրեաթէ ցիններորդ դար ոչ պակասեն ՚ի գիրս պայազատք տոհմին: Պռոկոպիոս [16] յիշէ եւ յամի 530 զերեսին եղբարս Հրահատ, Ներսեհ եւ Սահակ, որք կայսերական գնդաւ մարտ մղէին ՚ի Փառանգ, ՚ի կողմանս Սպերոյ արեւմտեան գաւառի Բարձր-Հայոց, եւ թափէին զոսկհանսն ՚ի Պարսից: Նոյնք յիշատակին եւ յամս 547 - 549 ՚ի պատերազմունս Իտալիոյ ընդ Տոտիլասայ. յորմէ եւ գերի վարեալ սպանաւ Սահակ: Ընդ սոսին յիշի եւ Համազասպ քեռորդի Սիմէոնի զօրապետի Յունաց, եւ է անշուշտ որդի միոյ յերեցուն եղբարցն. քանզի եւ առ մեզ յիշի ( առանց թուականի ) Համազասպ ոմն Կամսարական Պահլաւունի, որոյ երթեալ յԵրուսաղէմ յուխտ, եւ շրջեալ ՚ի տնօրինականսն, թափեալ էր ՚ի ձեռաց պատրիարքացն Երուսաղեմի ` զվանորայսն Հայոց:

Անանիա Շիրակացի գրէ յառեղծուածսն. « Ի ժամանակի ապստամբութեանն Հայոց ՚ի Պարսից ( յամի 571), եւ սպանանելոյն կամսարականին Զուրակաց զՍուրէն », եւ ցուցանէ դարձեալ գործակից Մամիկոնենից զԿամսարականս, քանզի այլ պատմիչք ` Վարդանայ Մամիկոնենի ասեն սպանեալ զմարզպանն զայն: Ի սոցին զարմէ թուի եւ Ներսէս կուսակալն Դարայի ՚ի Միջագետս յելս Զ - ին եւ ՚ի սկիզբն Է դարու [17]: Յետ սորա յամին 636 Տէր Շիրակայ եւ Արշարունեաց ` արձանագրի [18] Ներսէհ, եւ սակաւ ամօք զկնի (652) առանց անուան յիշին ( ՚ի Սեբիոսէ Պատմըչէ ) Շիրակացի իշխանք ` ընդ այլոց երթեալ յողջոյն Կոստանդնի կայսեր ` ՚ի Կարին: - Ի վերջ կոյս Է դարու մեծ գովութեամբ յիշեն ժամանակակից եւ հայրենակից մատենագիրք ` Անանիա եւ Փիլոն Շիրակացիք եւ Գրիգորիս Արշարունի, նախ, զՆերսէհ Կամսարական Տէր Շիրակայ եւ Արշարունեաց, զոր Յուստինիանոս Բ կայսեր ` եկեալ ՚ի Հայս ` կարգեաց իշխանապետ ` Կուրապալատ պատուանուամբ (688 - 691), որոյ հրամանաւ Փիլոն թարգմանեաց զեկեղեցական Պատմութիւն Սոկրատայ ` ՚ի հայ բան, ասելով յաւարտն. « Ո ' վ Տէր Ներսեհ Կամսարական, Ապիհիւպատ Պատրիկ, որ եկեղեցեաց ես շինող », եւ այլն: Մի յայնց եկեղեցեաց է Ս. Աստուածածնի եկեղեցին Թալնայ, ուր յիշին եւ կին նորա Շուշան, եւ որդին Հրահատ: Անանիա կամ այլ ոք ընդարձակող Աշխարհագրութեան Խորենացւոյն, ասէ ՚ի ճառելն զՏրիպոլեան քաղաքաց Ափրիկոյ, « Որոց իշխանացաւ ( երբեմն ) իմաստունն Ներսէհ Կամսարական, պատրիկն Շիրակայ եւ Աշարունեաց տէրն »: Ապա յիշեն զՎահան Պատրիկ Կամսարական, զոր եւ Պահլաւեան ասէ Գրիգորիս, եւ նմա ընծայէ զգիրս իւր Մեկնութեան Ընթերցուածոց [19]. կոչէ զնա Տէր, այլ ոչ անուանէ Շիրակայ տէր, եւ թուեցուցանէ ( գէթ ՚ի վերջ ) հրաժարական կեանս վարել նորա, քանզի, ( թողեալ քո, ասէ, զերկրաւոր թագաւորիս զընդարձակ ճանապարհ, երկնաւորին նեղ ճանապարհաւ ՚ի յերկրի զինաւորիս. թեւս աղաւնոյ ստացեալ ` դադարես յանապատիդ. դոյզն օթեվան ունելով, յորում նստիս լռիկ միայնացեալ ՚ի բազմազբաղ կենցաղավարութենէս, ակն ունելով Քրիստոսի գալստեանն », եւ այլն: Եւ այլուր դրուատելով, « Ո ' վ անձն մեծախորհուրդ եւ զարմանալիդ հանճարով. քանզի զքեզ գիտեմ լուծ իմաստութեան ` կշռել իւրաքանչիւրոց զարժանն, ըստ իմաստի եւ ժամանակի »: Դարձեալ. « Վասն զի այր ես մեծ եւ ողջախոհ մտօք, պսակեալ ծերութեամբ եւ իմաստութեամբ, իբրեւ թագաւոր յԱստուծոյ ՚ի ժամանակիս ՚ի միջի մերում »: Եւ դարձեալ. « Դու, տէր, ես երագասիրտ, եւ ողորկ բանից սովորական … ո ' խոհեմագոյն դու եւ իմաստուն տէր »: - Դուստր այսր Վահանայ Պատրկի Շուշան անուն « զխոստովանող անուն ժառանգեաց, վասն Քրիստոսի Աստուծոյ չարչարեալ ՚ի Խառան Միջագետաց » [20], յամի 706 - 707, « յորում արար զնաւակատիս եկեղեցւոյն Վարդանակերտի ` Գագիկ Կամսարական »: - Առ միով ՚ի յետին յիջելոցն իշխանացս Շիրակայ ` յապստամբելն Հայոց ՚ի չարաչար նեղչաց ոստիկանաց Արաբացւոց, յետ հռչակաւոր պատերազմին Վարդանակերտի (702), Կամսարականք ` Վանանդացի դրացեօք իւրեանց ` հարին զՄահմէտ Իպն-Օգբայ ոստիկան կամ հարկահան կեղեքիչ. այլ ՚ի նուաճել անդրէն Արաբաց զՀայս ` յայտ է թէ ոչ անվտանգ թողին զՇիրակացիս. նա մանաւանդ յիշէ իսկ ոմն պատմիչ ( թէ եւ ոչ յանուանէ ), թէ յամի 705 « զՇիրակայ տէրն տարան յԱսորիս ». թերեւս նոյն ինքն Վահան Կամսարականն էր, հանդերձ խոստովանող դստերբն ` Շուշանաւ: - Յետ իբր 30 ամաց յիշի, առանց անուան ` Տիկինն Շիրակայ գաւառի, որ երկուցեալ ՚ի վրէժխնդրութենէ Արբացւոց, ստիպեաց զՍ. Վահան Գողթնացի ` մեկնիլ երթալ ՚ի սահմանաց իւրոց, ուր դեգերէրն յուխտս եւ ՚ի վանորայս ` ճգնութեամբ: Մերձ ՚ի վախճան Ը դարու յիշի միւս եւս Ներսէհ Կամսարական, որ ընդ այլոց ազատաց ՚ի գործ մարտի վարեալ ընդդէմ Խազրաց եւ Հոնաց ` անդր քան զՊահակն Ճորայ, եւ վտանգեալ ՚ի տէթոյ ամարայնոյ ` մեռաւ յամի 784: Յայսմ հետէ ոչ եւս գտանի ՚ի գիրս անուն տանն Կամսարականաց եւ տերանց Շիրակայ. որք ՚ի հակիրճ յիշատակէ աստի մերոյ ճանաչին արք մեծարգոյք, ոչ միայն քաջութեամբ եւ բարեպաշտութեամբ, այլ եւ իմաստասիրութեամբ եւ աշխարհաշինութեամբ. եւ թուի վասն այն խուսելով յաղմկէ եւ ՚ի բռնութենէ Արաբացւոց, գաղթեալ ` յարեւմուտս կոյս ՚ի յունականն բաժին, վաճառելով անդարձօրէն զերկիր իւրեանց ` զԱրշարունիս եւ զՇիրակ ` տերանց Բագրատունեաց, որք յ՚Ը դարու սկսան պայծառանալ եւ նախաձեռնել ՚ի Հայս: