Շիրակ

66. ԱՄԱՅԻ ՍԱՀՄԱՆՔ ԶԱՐԸՆՃԻ ԳԵՂՋ. ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ ( ԳԶԸԼ ԳԻԼԻՍԷ )

Յարեւելեան հարաւային սահմանաց աստի մինչեւ ՚ի գետն Ախուրեան եւ մինչեւ ՚ի հարաւային ծայրս Արեւելեան Շիրակայ, յընդարձակ միջոցի իբրեւ 100 մղոն տարածութեան չիք բնաւ գիւղ շէն, այլ աւերակք եւ ամայիք եւ երկիր խոպան, յոր յարեալ եւ որ յայն կողմն Ախուրենոյ համանման երկիրն ` որ ընդ մէջ Բագնայրի եւ Ալամանայ, ՚ի միջակին ունելով զմենանիստն Անի, ահա կերպարանի տրտմահաղորդ դաշտն այն կամ Ագարակ Հռովմայ (Campagna di Roma), յոր ՚ի դէպ է սաւառնել խորհրդածութեամբք ` մինչչեւ իցէ հետախուզութեան յայտնեալ զվաղնջուցն յիշատակարանս: Ընդ այս սահմանս անցանելով յամի 1691 (23 փետր. ) Հայր Վիլլորդ Յիսուսեան ՚ի գալն յԷջմիածնէ, եւ առ Գընըք գեղջ ընդ Ախուրեանն, զոր կարծեմ Գինեկ ` յիշեալ յարձանս Բագնայրի ( յէջ 123), զողջոյն զճանապարհայն ոչ ինչ ասէ տեսանել ` բայց աւերակս գիւղից եւ քաղաքաց եւ եկեղեցեաց նախնեաց, վկայս զօրութեան եւ բարեպաշտութեան Հայոց ՚ի ժամանակս թագաւորութեան նոցին [1]: - Իբրեւ ՚ի միջավայրի ամայութեանցն արեւելեանս Շիրակայ չորիւք մղոնօք ` յարեւմտից հարաւոյ Պազարխանէի եւ վեց մղոնաւ յԵ. Ախուրենոյ ` կան աւերակք Զարընճի գեղջ, ՚ի զուարճալի խոտաւէտ սահմանի, զոր ոռոգէր երբեմն վտակ ջրոյ եկեալ ՚ի Մաստարայ Արագածոտան, եւ կոչէր յանուն Ս. Նախավկայի, վասն մատրան միոյ ՚ի բլրի ՚ի սահմանակցութեան երկոցուն վիճակացս: Իսկ ՚ի գեղջն կիսականգուն կայ եկեղեցի փոքրիկ խաչաձեւ, անսիւն, գմբեթաւորեալ ՚ի վերայ կամարաց, որոց մասն մի անկեալ է. վեց լուսամուտս ունի, երկու ՚ի Հ. եւ ՚ի Հր. եւ մի մի յարեւելս յարեւմուտս յաջմէ սեղանոյն կայ մատուռն կրկնայարկ, երկու են դրունքն ՚ի Մ. եւ ՚ի Հր: Վայելուչ է յոյժ կերտուածն արտաքուստ եւ թեւքն խաչաձեւք, որոց մէն մի պատուհանք են, զատ ՚ի կողմնակացն. գմբէթն ութանկիւնի կամ ութամասն ատրոհեալ, սիւնակս ընդ մէջ ունելով մանուածոյս: Բովանդակ շինածն կարմիր կոփածոյիւք է, եւ ՚ի քարինսն երեւին տաւք Մ. Ս. Գ. Ո. իսկ արձանագիր ոչ ծանուցաւ ցարդ, բայց այս դոյզն ինչ ՚ի հիւսիսային թեւ եկեղեցւոյն:

Ես Թամար ծառայ Աստուծոյ որ ագա. . . . . . յաղաւթս յիշեցէք.

Յարեւմտից Հր. Զարընճեայ ` ՚ի սահմանակցութեան Թալնայ վիճակին ` կայ ամայի գիւղն Տերեքենտ ( Ձորագիւղ ), իսկ ՚ի Մ. Հ. իբր երիւք մղոնոք յԵլ. Ախուրենոյ առ Հոռոմոսի վանօք ` Կիւնքոպա գեօղ ամայի, յորոյ Մ. կուսէ մերձագոյն եւս ՚ի գետն ամբառնայ Քիւրտ - թեփե լեռնաբլուր. յորմէ իբր մղոնաւ եւ կիսով հեռի ՚ի Հ. նոյնքան եւ ՚ի Հոռոմոսին վանաց ` առ գետեզերբն կայ Գզըլգիլիսէ, ըստ Հայոց Կարմիր վանք [2], պահակատուն եւ գիւղ մեծ Հայոց 100 տանց ` գաղթելոյ ՚ի Խօշավանից. յորոց Մարգար Տէր Պետրոսեան հաստատեաց բազում ջրաղացս յեզեր Ախուրենի: Նշանաւոր է Ս. Գրիգոր հին եկեղեցին ` կարմրաքար, յորմէ գիւղն առնու զանունն, եւ տակաւին կանգուն կայ հոյակապ գմբեթաւն, ամբարձեալ ՚ի վերայ չորից սեանց, գեղանկար պատկերօք ՚ի ձեղուանն. շինեալ է, որպէս արձանագիրն հարաւակողմն որմոյն ցուցանէ, յամի 985, ՚ի վանահարց Հոռոմոսի ` ՚ի Սարգսէ եւ ՚ի Սողոմոնէ, ՚ի ձեռն Սամեհանի աբեղայ ճարտարապետին [3].

Յանուն Աստուծոյ եւ ի թագաւորութեան Սմբատայ Բագրատունոյ Շահնշահի կանգնեցաւ … ս այս անու անուանագրութեամբ Ս … ի զոր հիմնադրեց այրն Աստուծոյ հայր սորա. իսկ ( յետ ) ելից նորա հայր Սողովմոն հարազատ եւ ժառանգ սուրբ ուխտիս աւարտեց … Սարգիս Հոռոմոսի վանաց առաջնորդ … իա փոխի յաշխարհէ նախ քան զաւարտումն. Շնորհիւն Աստուծոյ զկնի: Եե: ամի ( փոխ ) ման ծնողի իմոյ. Ի ՑՆՁԶ ( լինելո ) ւթեան աշխարհի … գալստեանն Քրիստոսի, ՈՁԴ լուսաւորու ( թեան ) Հաոց ՆԼԴ. Սուրբ Երրորդութեանն որք մտանէք ընդ դրունս … փառս Քրիստոսի Աստուծոյ խոստ … Եւ զաշխատողս սորա. եւ Տէր Քրիստոս հասարակաց ողոր. Ի ձեռն Սամէհանի ճարտարապետի աբեղայի. յիշեսջիք ի Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս. որում փառք յաւիտեան:

Յաջմէ եւ յահեկէ խորանին են փոքրիկ աւանդատունք. ՚ի վերայ դրանն ` որ յարեւմտակողմանն ` բոլորաձեւ խաչ մեծ, նոյնպէս եւ աստի եւ անտի լուսամտին ` որ ՚ի վերոյ նորին ` խաչվէմք երեք: - Յերի հին արձանագրին գոյ եւ հակիրճ յիշատակ տրից աշխարհաշէն առն ` Մեծին Զաքարիայի Սպասալարի.

Շնորհիւն Աստուծոյ ես Ամիր Սպասալար Զաքարիա ետու զԿարմիր մարգին Եբ դանկն Սուրբ Ուխտիս:

Մարթ է համարել զտեղիդ զայդ լինել սոյն իսկ գեղջս եւ անուանել Կարմիր մարգ: Գոյ եւ յարեւելեան որմն եկեղեցւոյն արձանագիր մի Քարիմատեանն Ուքանայ, ոչ քաջ ստոյգ ընթերցուածով, յամի 12710 եւ է այսպէս.

Ի Թվին ՉԻ. Շնորհիւն Աստուծոյ Ես Ուքան Քարիմատինս եւ եղբայր իմ Պապքան Վախրատինս որդիք Սարգսի թոռն [4] … հոգեւոր (?) ամենայն սահմանաւքս հողով եւ ջրով եւ շինեցաք ի կորդոյ եւ զարդարեցաք սպասիւք եւ գրենաւք եւ ընծայեցաք եկեղեցւոյս զմեր գանձագին հայրենիքն զԽանապին դանկն որ միջաւրէն էր Շահապին, զվերեւն եւ զներքեւն եւ զհարաւ կողմանն կուղպականովն եւ այգի մի ի Բագրան զԱյգեհարն եւ զԱքստին կապն եւ զԽաչիխոռոյ Եգ դանկն եւ զջաղացս: Հայր Սարգիս եւ այլ եղբարքս փոխարէն հատուցին յամենայն շաբաթն աւր Եգ խորանն մեր հաւրն Սարգսի. եւս եթէ եւ մեր չէ. պատարագն. եւ Եդ աւր Սարգիս արքաւունին. Որք հակառակ կան ընծայիցս դատին ի Քրիստոսէ. ամէն. Մխիթար գրիչ.

- Կայ եւ Նոր Գզըլ-Գիլիսե գիւղ Հայոց, Սուրբ Աստուածածին եկեղեցեաւ: - Մերձ է ՚ի Կարմիր վանս Համզաքերեկ գիւղ փոքր:

[1]        On ne voit sur cette route que des ruines de villages, de villes et des églises anciennes; et tous ces restes font voir quelle a été autrefois la puissance et la religion des Arméniens du temps de leurs rois. - Voyage d'un Missionnaire (Villote), 195.

[2]        Բեցհոլտ. Petzhold, Der Kaukasus, ecc., I, 278.

[3]        Ուրեք ուրեք խանգարեալ է արձանդ, զորոյ նմանագիր օրինակ Գերմանացի ճարտարին ` ընկալեալ ՚ի ճեմարանէ Պետրպուրկի ` եդաք ՚ի կարգիդ. Ջալալեանն ( Ա, 222 - 223) յոյժ այլայլէ զգրուածդ, յայտնի վրիպակօք եւ զեղչմամբ. այլ յարմարէ ՚ի դիւրին իմացուած, այսպէս. « Յամս աստուածպաշտութեան եւ թագաւորութեան Սմբատայ Բագրատունւոյ Շահնշահիս կանգնեցաւ վէմս այս անուանադրութեամբ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին. զոր հիմնադրեաց այրն Աստուծոյ Սարգիս Հոռոմոսի վանից առաջնորդն. իսկ յետ ամի միոյ փոխի յաշխարհէ նախ քան զաւարտումն սորա. իսկ յետ ելից նորա ես Հայր Սաւղոմոն նորին հարազատ եւ ժառանգ սուրբ ուխտիս աւարտեցի շնորհիւն Աստուծոյ զկնի հինգամեայ փոխման ծնողի իմոյ … … եւ ՚ի թուոջս Հայոց ՆԼԴ ՚ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ. Խոստովանաւղք Սրբոյ Երրորդութեան որք մտանէք ընդ դրունս սրբոյ եկեղեցւոյս յիշեսցեն զիս եւ զծնաւղս իմ զհայր Սարգիս եւ զաշխատողս սորա եւ Տէր Քրիստոս հասարակաց ողորմեսցի … ՚ի ձեռն Սամէհանի ճարտարապետի աբեղայի. յիշեսջիք ՚ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս. որում փառք յաւիտեանս. ամէն »:

          Այնքան այլայլութիւն է յերկոսին ընթերցուածսդ ` զի մարթ էր համարել երկիցս արձանագրել յայլ եւ այլ կողմանս տաճարին: Եղծմամբ վիմին ջնջեալ է թուականն Քրիստոսի, այլ յերից այլոց աներկբայ հաւաստի լինել 985 - 986 ամն, յորում թագաւորէր Սմբատ միջին գոռոզն: Այրն Աստուծոյ ` անշուշտ է հայր սորա Աշոտ ողորմած հիմնադիր եկեղեցւոյս, եւ որոշակի տեսանին անեղծք բառքդ նոտարագրեալք, որոց փոխան Ջալալեանն ընթեռնու Հայր Սարգիս. եւ ըստ այսմ թուականի հնագոյն է շինուած եկեղեցւոյս քան զԱնւոյ եկեղեցեաց, եւ դաստակերտ սիրելագոյն թագաւորի: Բայց անկ է եւ լուսագրութեամբ ճշգրտել զընթերցուած կարեւոր արձանիդ:

[4]        Յիշին երկոքին եղբարքդ յարձանագրի միում Նշխարատան Հոռոմոսի վանաց, յամի 1274, որպէս տեսցի ՚ի մօտոյ ` յԱնդրադարձմունսն ՚ի տեղագրութիւնքս, յէջ 173: