Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս թագաւորելոյ Տիրանայ յետ հօր իւրոյ ի վերայ Հայոց աշխարհին, եւ թէ ո՞րպէս Յուսիկ յետ իւրոյ հօրն Վրթանայ կալաւ զաթոռ հայրապետաց. եւ կամ ո'րպէս սպանաւ ի Տիրանայ արքայէ վասն յանդիմանելոյ զթագաւորն:

Եւ յանցանելն յաշխարհէ թագաւորին Խոսրովու, Տիրան որդի Խոսրովու ա'ռ զթագաւորութիւնն զիշխանութիւն աշխարհացն Հայոց մեծաց: Եւ ընդ նմին սուրբն երանելի մանուկն Յուսիկ յաջորդեաց զտեղի հայրապետացն Հայոց: Բայց գումարեաց ընդ նմա թագաւորն Տիրան զմեծամեծ նախարարսն ըստ սովորութեան օրինակին, զմեծ հազարապետն ի հազարապատութեանն իսկ, ի տոհմէ ամենայն Հայոց մեծաց, զՎաղարշ, որ էր իշխան Անձտայ. եւ ընդ նմա զԶարեհ իշխանն, նահապետն մեծի Ծոփաց, եւ զՎարազ Շահունի իշխանն Ծոփաց աշխարհին, եւ զԳնիթ իշխան Հաշտենից գաւառին ի կամինական տոհմէն. զՎորոթ իշխանն Վանանդայ գաւառին, եւ զՇահէն իշխանն անձեւացեաց տոհմին, եւ զԱտոմ իշխանն Գողթան, եւ զՄանաւազ իշխանն կողբացոց. զԳորութ իշխանն Ձորոց աշխարհին, եւ զՄանասպ զխորխոռունեաց զիշխանն մաղխազունեան տանն: Եւ զմերոյ տոհմի ազգի իշխանն սահառունեաց, եւ զԱբա իշխանն գնունեաց:

Զնոսա զամենեսեան հրամայեաց երթալ ընդ մեծի հազարապետին Վաղարշու, զի նստուսցեն զերանելին Յուսիկ յարքունական կառսն, եւ խաղասցեն գնասցեն ի սահմանակիցս իւրեանց ի մայր քաղաքացն Գամրաց ի Կեսարիա, հասուցանել զմանուկն Յուսիկ յառաքելական աթոռն հայրապետացն: Գնացին եկին հասին ի քաղաքն կեսարացւոց. ետուն ի կաթողիկոսութիւն զՅուսիկն ձեռնադրել, զորդին Վրթանայ: Եւ նստուցին զնա յաթոռն առաքելոյն Թադէոսի, եւ յաթոռ իւրոյ հաւուն մեծին Գրիգորի. եւ դարձան անդրէն մեծաւ խնդութեամբ, եկեալք առողջութեամբ, յաջողեալք հասանէին յայրայրատեան աշխարհն: Եւ զիշխանսն երկոսին, եւ նոցուն Ծոփացն, յառաջ արձակէին աւետաւորս առ արքայն:

Ապա իբրեւ լուաւ ինքն արքայն, ընդ առաջ ելանէր նմա ի դաշտն յայն կոյս գետոյն Տափերն կամրջի, ամենայն բանակօքն բազմութեամբք: Ապա ողջոյն տուեալք զցանկալի ողջոյնն միմեանց, անցեալ ընդ կամուրջն Տափերայ, մտեալ ի քաղաքն մեծ յԱրտաշատ, յեկեղեցին դառնային եւ նստուցանէին զցանկալի մանուկն Յուսիկ յաթոռ հայրապետական: Սա զհետ հօրն իւրոյ Վրթանայ զառաքելական յաջորդէր, հայրական չափոցն նմանեալ ծնունդ, ամենեւին զամենայն յամենայնի հրեշտակակրօն զանձն ցուցանէր, զամենայն ըստ պարգեւացն Աստուծոյ զշնորհացն կատարէր: Քրիստոսական բանաւոր խաշանցն հովուելով, աւետարանական պատգամաւորօքն խրատելով ընձեռեցաւ: Զի աւուրբք մանուկ, տիօք առոյգ, եւ բարձր հասակաւ. գեղով երեսաց սքանչելի եւ չքնաղ, զի այլ ոչ գտանէր ուրեք նման նմա ի վերայ երկրի: Սուրբ եւ պայծառ հոգւով, ամենեւին ոչ ինչ զբաղեալ ընդ աստիս. իբրեւ զքաջ սպառազէն Քրիստոսի, իբրեւ զախոյեան նահատակ ի տղայութենէ տիոց նշկահէր, աներեւոյթ թշնամոյն յաղթութեամբ սպառնացեալ: Ակն առնուլ կամ աչառել մարդկան բնաւ ամենեւին ոչ գիտէր. այլ զբան Հոգւոյն սրբոյ սուսեր ածեալ ընդ մէջ իւր կրէր: Իսկ շնորհատուր Հոգւոյն լցեալ զնա, գիտութեանն էր աղբիւրացեալ զամենայն լսելեացն ցուղս ականջացն եւ սրտիցն երկրին:

Իսկ թագաւորն Տիրան, եւ այլ մեծամեծ աւագանին նախարարացն, կամ աշխարհն ամենայն, ոչ ինչ ըստ Աստուծոյ կամաց վարս յանձն առեալ` իմաստուն ինչ գնացեալ լինէին: Քան զամենայն մանաւանդ թագաւորն կամ իշխանքն սպանութիւնս` անխտիր ի հեղուլ զարիւն արդար ի տարապարտուց` գործէին եւ այլ մեղս բազումս. եւ ոչ հայէին ի հրամանս վերնոյն, ի հանապազորդ լսելոյն ոչ խրատեալք` ի յուշն նոցա առնելոյ զԱստուծոյ յոյսն: Վասն որոյ հանապազ ընդդիմացեալ լինէր երանելի հայրապետն Յուսիկն, վարժ բանիւք համեստութեանն քրիստոսական խրատուն` հանապազ յերեսսն յանդիմանութեամբ հարկանելով խրատելով կշտամբելով, արկանէր զսպառնումն տանջանաց յաւիտենական բարկութեանն անշէջ հրոյն դատաստանին պատմելով, բողոքէր: Զի թէպէտ աւուրբք մանուկ էր, այլ զաւագութիւն ծերութեան խրատուն յինքեան ցուցանէր, զհայրենի գործ խրատուականն զառաւելութիւն քաջութեան կատարէր: Հարցն նմանեալ ի մանկութեան իմաստութեան, զծերութեան պատիւն պատուակալ պատուականութեանն զհանճարոյն զուարթութեանն ուշութեանն, իբրեւ զծաղիկ ի դիտաւորութեանն հասեալ, վասն ճշմարտութեանն մինչ ի մահ մարտնչէր. նախ զանձն ապրեցուցանելոյ, եւ վասն այլոց հոգւոց զնոյն առնել կամէր: Այնչափ էր երկիւղած ի տեառնէ, զի ոչ զսէր եւզ ոչ զահ թագաւորին առ ոչինչ համարէր: Իսկ գիտութեամբն Աստուծոյ, դպրութեան գրոց սրբոց արուեստաւն լի էր. եւ առնոյր ի պատուհասել եւ յանդիմանել. արգելոյր զթագաւորն եւ զմեծամեծսն` չտալ թոյլ մտանել յեկեղեցին: Արդ ելեալ կապէր մեծապէս պատուհասիւք, քահանայական իշխանական բանիւ յանդիմանութեանն, վասն անօրէնութեան պոռնկութեանն եւ արուագիաութեան եւ արենհեղութեանն, զրկութեան, յափշտակութեան, աղքատատեցութեան եւ այլոց բազում մեղաց` որ այսմիկ նման իցէ: Եւ ինքն վասն ահի սաստից օրինացն Տեառն` թշնամի համարեալ թուէր որոց հանապազ անցանէին զկարգօքն Քրիստոսի, եւ հանապազ ի սմանէ սուրբ բանիւն Աստուծոյ խոցոտեալ լինէին: Եւ այս մարտ պատերազմի էր սորա առ հասարակ ընդ ամենեսեան յանդիմանութեան զամենայն աւուրս կենաց իւրոց: Որ իբրեւ օր մի յաւուրց տարեկանաց, դիմեաց գալ թագաւորն Տիրան հանդերձ այլովք աւագանւովն մտանել յեկեղեցին, իսկ ընդդէմ բարբառեալ ասէր. Չես արժանի, հի՞մ գաս, մ'ի գար ի ներքս: Վասն որոյ անդէն ի ներքս քարշէին զնա յեկեղեցւոջն. բրածեծ եղեալ ջաղջախեալ քահանայապետն Աստուծոյ սուրբ, երանելի մանուկն Յուսիկ, կիսամահ կոշկոճեալ ընկեցեալ լինէր: Զոր բարձեալ պաշտօնէիցն դրան եկեղեցւոյն ի Բնաբեղ բերդէն արքունի` մեծ Ծոփաց գաւառին, եկին բերին ի գաւառն Դարանաղեաց ի գեւղն Թորդան. եւ անդ ոչ ինչ յետ բազում աւուրց հանգեաւ, եւ եդաւ մօտ առ Գրիգորի եւ ընդ հարս իւր: