Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս թէ զիա'րդ յետ մահուն Յուսկան անառաջնորդ լինէր երկիրս Հայոց. եւ ոչ որդիքն Յուսկան լէնէին արժանի հօրն աթոռոյն:

Եւ յետ այսր անցեալ ժամանակաց, զկնի թոպամահն լինելոյ երանելոյն Յուսկան, անառաջնորդք եղեալ` իբրեւ զկոյրս մոլորեցան երկիրն լեզուին թորգոմական աշխարհին: Քանզի տուաւ նոցա ոգի մոլորութեան, աչս` զի մի' տեսցեն, եւ ականջս` զի մի' լուիցեն, եւ սիրտ` զի մի' իմասցին դառնալ յապաշխարութիւն: Եւ զխաւարային խորխորատ կորստեան գտեալ, հարեալ իւրեանց անձանց ճանապարհ, կործանեցան անկեալք. զի ոչ մի ոք գոյր` որ նոցա մոլեգնութեանն պատկառուկս արկանէր զմեղս գործելոյ, այլ անհովիւք էին: Զկորստեան ճանապարհն` համարձակէին ի չարիս` կամօք գնացեալք, եւ կամօք լեալք որդիք բարկութեան. եւ առանց Աստուծոյ շրջէին յաշխարհի կամակոր ազգ տանն Հայոց երկրին: Նմանեալք լինէին այնմ հօտի խաշանց, որ զպահպանութիւն շանցն` պահողաց պահապանացն, ի բաց մերժեցին, եւ կամօք իւրեանց կերակուր գէշ թշնամութեան գայլոցն մատնեցան, ըստ նմանութեան մեծին աթենացւոց քաղաքին:

Յայնմ ժամանակի զթագաւորն իւրեանց օրինակ չարի առնէին, եւ նովին օրինակաւ ձեւել սկսան, եւ նոյնպէս գործել: Զի ի վաղնջուց, յորմէ հետէ առին նոքա զանուն քրիստոնէութեանն, լոկ միայն իբրեւ զկրօնիս իմն մարդկութեան յանձինս իւրեանց` եւ ոչ ջերմեռանդն ինչ հաւատովք ընկալան, այլ իբրեւ զմոլորութիւն իմն մարդկութեան ի հարկէ: Ոչ եթէ որպէս պարտն էր` գիտութեամբ յուսով կամ հաւատով, բայց միայն սակաւ ինչ որք զհանգամանս գիտէին հելլէն կամ ասորի դպրութեանց, որք էին հասու ինչ այնմ փոքր ի շատէ: Իսկ որք արտաքոյ քան զգիտութիւն արուեստին էին այլ խառնաղանճ բազմութիւն մարդկան ժողովրդոց նախարարացն եւ կամ շինականութեանն, եթէ զցայգ եւ զցերեկ նստեալ վարդապետացն եւ ըստ նմանութեան ամպոցն իբրեւ զյորդահեղեղ ինչ անձրեւաց սաստկութիւն զվարդապետութիւնն ի վերայ հոսէին, ոչ ոք ի նոցանէն եւ ոչ մի ոչ, եւ ոչ մի բան, եւ ոչ կէս բանի, եւ ոչ դոյզն յիշատակ ինչ, եւ ոչ նշմարանս ինչ զոր լսէինն, եւ ոչ կարէին ինչ ունել ի մտի: Վասն զի միտք իւրեանց ընդ անպիտանս ընդ անօգուտս եւեթ զբօսեալ էին. զոր օրինակ մանկունք տղայք ընդ մանգութեանն եւ ընդ տղայութեանն խաղալիկ խանկարեալք, եւ զպիտոյիցն եւ զկարեւորացն ոչ ինչ փոյթ արարեալ, սոյնպէս եւ դեգերեալ մաշէին յանուղղայ կրթութիւն ընդ չքոտի մտացն ի հնութիւն հեթանոսութեանց սովորութեանց, բարբարոս խուժադուժ միտս ունելով: Եւ զիւրեանց երգս առասպելաց զվիպասանութեանն սիրեցեալք ի փոյթ կրթութեանցն, եւ նմին հաւատացեալք, եւ ի նոյն հանապազորդեալք, ի հեռ եւ ի նախանձ ընդ միմեանս չառակնութեամբ, թշնամութիւն ոխութեանց, զմիմեանս խածատել, եւ նենգել այր զընկեր եւ զեղբայր: Սիրելիք սիրելեաց, եւ մերձաւորք մերձաւորաց, եւ ընտանիք ընտանեաց, ազգականք ազգականաց, խնամիք խնամեաց դնէին գայթակղութիւն:

Անդ էր տեսանել այր ընկերի արեամբք ծարաւեալք ըմպելով, ոգովք չափ գային վնասուցն` անխրատ վարս եւ անհանճար միտս ունելով: Եւ զդիցն հնութեան պաշտամունս ի նմանութիւն պոռնկութեան գործոյն ընդ խաւար կատարէին. եւ ոմանք զնոյն իսկ ցանգութիւն գիջութեան պոռնկութեան կատարէին յանձինս իւրեաց: Վասն այսորիկ ոչ զխրատ իմաստութեան լսէին, եւ ոչ առաջնորդացն ասելոյ զԱստուծոյ պատգամսն անսացեալք հնազանդէին. այլ վասն ի նոցանէն յանդիմանութեանն` ատէին եւ հալածէին զնոսա եւ սպանանէին: Եւ ըստ մարգարէական բանին առ նոսա ասելոյ, թէ «Ատէին ի դրունս զյանդիմանիչսե, եւ զբանս սուրբս արհամարհէին: Քանզի ոչ գիտէին թէ որպէս այլոց ազգացն եւ հաւատացելոցն կամ իսաստնոցն ետ նոցա զգիտութիւն ճշմարտութեան հաւատոցն աստուածաբանիւ քարոզութեանն, որպէս որք ընկալանն` առին գոհութեամբ եւ հաւատացին եւ վայելեցին ի շնորհս մարդասիրութեանն արդեւք , այլ ըստ հրէական մտացն կուրացելոց եւ խաւարելոց եւ կաղացելոցն ի ճշմարտութենէն: Թերեւս եւ առ այս ազգ միտէր բանն մարգարէական յառաջգիտական, եթէ «Որդիք անմիտք, եւ ոչ որդիք իմաստունք. իմաստունք են զչար գործել, եւ զբարի գործել նոքա երբէք ինչ ոչ գիտացինե: Եւ դարձեալ ասէ. «Որդիք եղջերիկք, խստասիրտք, խստաշունչք, ոյք դառնացուցին զիս նոքա եւ հարք իւրեանցե: Այսպէս լքեալք եւ սոքա, զի ոչ իմացան եւ ոչ հաւատացին յաներեւոյթսն Աստուծոյ երեւելեօքս. յարարածոց աստի չիմացան` զարարիչն եւ զկարգիչ եւ զխնամիչն առնուլ ի միտ: Յաճախեաց զերեւոյթ նշանս իւր եւ զսքանչելիս, մինչեւ զմարդկային բնութիւնս շարժեաց ի կերպարանս անասնոյ, ուստի փրկութեանն նոցա լինէին պատճառք:

Եւ մինչեւ յայս յանպիտան եւ յանմիտ թագաւորութիւնն իսկ, առ այն թագաւորաւ Տիրանաւ, ընչ նոյն իսկ ընդ այս նայեցեալք, անցուցին չարութեամբք քան յամենայն դարս: Մանաւանդ քան զամենայն, զի զգլխաւորն առաջնորդն թոպամահ սպանին, եւ այնուհետեւ ըստ կամաց գնային: Քանզի ոչ ոք այն ոք գոյր, յորմէ խիթայինն յանդիմանութեանն` որ նոցա արգել անկանէր գնալ յանօրէն ճանապարհն ելանել: Ապա բարձեալ թողեալ եղեն նոքա ի ձեռանէ տեառն, երթեալք զհետ կամաց սրտից իւրեանց. ապա չկայր ոք առաջնորդ եւ ոչ գլուխ քահանայութեանն: Սակայն փոյթք եղեն նոքա ոչ վասն ճշմարտութեան ինչ խնդրել իւրեանց հովիւ կամ առաջնորդ` որ կայցէ գլուխ ժողովրդեանն հօտապետութեանն, այլ բանից ընկեր իւրեանց խնդրէին զայն ոք` որ ըստ նոցա կամացն վարիցէ:

Յայնժամ խորհուրդ արարեալ թագաւորին եւ իշխանացն, եւ համօրէն իսկ աշխարհին թէ զո՞ արժանի այնմ իմիք գտանիցեն. քանզի երկու մնացեալք երկուորիք երկու մանգունք, միումն Պապ անուն, եւ միւումն Աթանագինէս, ճանաչէին ստահակք եւ անխրատք, որք ոչ ինչ ըստ իմաստութեան աստուածեղէն գրոց, եւ ոչ վարժ հրահանգօք առաքինութեանցն, եւ ոչ հօրն իւրեանց չափոց ինչ նմանեցին միտ եղեալ, եւ ոչ ընդ իւրեանց ծնիչսն հայրն Յուսիկ նայեցան, եւ ոչ մեծին Գրիգորի յառաքինութիւնսն ուշ եդին, եւ ոչ զիւրեանց հոգեւորն պատուականութիւն` յաւիտենական կենացն զպատիւ ինչ եղին ի մտի: Այլ իւրեանց ժամանակի դարուն նմանեալք, եւ պանձացեալք յիւրեանց յանցաւոր սնոտի ի մարմնաւոր տոհմականութիւնն ազգականութեան, զինուորական զվարսն ընտրեցին: Վասն այնորիկ անընտիրք եղեալք, ի հպարտութեանն խոտեցան ըստ յառագաջագոյն տեսլսեանն հօրն իւրեանց. ոչ մտին ի լուծ աստուածպաշտութեանն: Եւ ոչ այլ ոք ի նմին տանէ զաւակին Գրիգորի գոյր ոք. զի այնչափ իսկ կային մարմնաւոր զաւակին, եւ սոքա ինչ ոչ թէ արժանի հարցն գնացեալ նմանեցին վարուց: Եւ այլ ոչ ոք էր, որ զառաջնորդութիւն գլխաւորութեան քահանայապետութեանն վերակացութեանն ոք տէրունական տանն հրամանատարութեանն կատարեալ, պաշտաման յաջորդէր: