Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս վարուց եւ գործոց մեծին Դանիէլի` առն Աստուծոյ, եւ թէ որպէս յանդիմանեաց զթագաւորն Տիրան, եւ կամ ո'րպէս պատուհասեալ մեռաւ ի նմանէ:

Բայց յայնժամ դեռ եւս կենդանի էր ծերունի սուրբն մեծն քորեպիսկոպոսն Դանիէլ, այր սքանչելի: Աշակերտ եղեալ էր սա մեծին Գրիգորի, վերակացու եւ գլխաւոր Եկեղեաց նահանգին Տարօնո յ, Գրիգորի ձեռական` իշխանութեանն կողման մասին գործակալութեանն մեծի դատաւորութեանն, ունէր զիշխանութիւնն զայն առանձինն. այլ վերակացու եւ հրամանատար տեսուչ եւ հոգաբարձու ամենայն եկեղեցեացն Հայոց մեծաց ընդ ամենայն աեղիս. այլ եւ ի կողմանս Պարսից յօտար տեղիս քարոզեաց սա, եւ անթիւս ի մոլորութենէ դարձոյց:

Եւ էր սա ազգաւ ասորի. եւ ունէր սա զաստիճան աթոռոյն գլխաւորութեան Տարօնոյ, ի մեծն եւ նախ զառաջին եկեղեցին ի մայր եկեղեցեացն ամենայն հայաստանեայց: Այս ինքն նախ եւ զառաջին եւ գլխաւոր տեղին պատուական. զի յառաջ նախ անդ շինեալ էր սուրբ եկեղեցին, եւ ուղղեալ սեղան յանուն տեառն: Նոյնպէս եւ ի ներքոյ քան զնա մարգարէանոցն Յովհաննու, նոյնպէս մօտ ի տուն տեառն Հանգիստ առաքելոցն: Արդ այս տեղիք վասն յառաջակարգութեան` կանոնաւ ի հայրապետացն եւ ի թագաւորացն պատուեալք լինէին. որպէս ի Դարանաղեաց գաւառին յեկեղեցին Թորդանու պատուին վասն գերեզմանացն հայրապետին Գրիգորի եւ Արիստակէսի: Սոյնպէս եւ զյիշատակս թագաւորին Տրդատայ թէ կամօք թէ ակամայ, որ արժանին լեալ էր նախածանօթ ի Քրիստոսն հաւատոց: Վասն այսորիկ կամ եղեւ աշխարհին զնախնեաց ժամանակին հարանց եպիսկոպոսաց զայս տեղիս պատուել, ուր սոքա եդեալն էին. զի սիրելի էր աշխարհին` պատուիլ զյառաջընծայն Քրիստոսի զթագաւորն իւրեանց Տրդատ: Նոյնպէս եւ զյառաջեպիսկոպոսն զնախավաստակն Գրիգորիս. սոյնպէս եւ ի գաւառն այրարատեան զնախավկայսն Քրիստոսի, ուր Գայիանէն եւ Հռիփսիմէն կային, իւրեանց հանդերձ գործակցօքն. սոյնպէս առաւել եւ զնախեկեղեցին:

Այս տեղիքս սմա էին յանձն հանդերձ գաւառօքն յորս էին. հաւատարիմ էր սա այնմ գլխաւոր սեղանոյն, իշխանութեան աթոռոյն հայրապետացն, հաստատութեան ուխտին կաթողիկէ եկեղեցւոյն: Եւ էր սորա ընկալեալ զքորեպիսկոպոսութեան ձեռնադրութիւն աստիճանին ի ձեռաց մեծին Գրիգորի, յաւուրս յորում կործանեաց զբագինս մեհենիցն Հերակլեայ, այս ինքն Վահագնի, որում տեղոյ Աշտիշատն կարդացեալ. ուր նախ եդ զհիմունս եկեղեցւոյ սրբոյ:

Եւ էր սա այր զարմանալի, առնէր նշանս եւ զօրութիւնս մեծամեծս յանուն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Սա եւ կօշկօք քայլելոյն գնայր ի վերայ ջուրց գետոց, եւ ոչ թանային. եւ ոչ հանէր սա: Եւ յաւուրս ձմերանոյն` յորժամ կուտեալ դիզեալ զմեծութիւն բազմութիւն թանձրութեան ձեանցն կուտակեալ հիւս ձեանցն ի վերայ ձմերային լերանցն` յայնպիսի լերանց ի վերայ ընդ այնպիսի ժամանակի կամէր ուրեք երթալ ի պէտս ճանապարհի, յանկածօրէն ձիւնն ցամաք արջն լինէր առաջի նորա: Եւ զի կամէր ի հեռաստան ուրեք երթալ, իբրեւ զփայլակն սլացեալ լինէր անաշխատ. իբրեւ թռուցեալ յոր կամէրն երթալ ի տեղին, յանկարծօրէն անդ գտանէր: Յարուցանէր զմեռեալս, առնէր եւ բժշկութիւնս հիւանդաց, եւ այլ եւս մեծ նշանս եւ զօրութիւնս քան զնոյնս գործէր, զորս ոչ բաւեսցէ ընդ գրով նշմարանաց փակել: Եւ բնակութիւն իւրոց կայենիցն յանմերդի լերինս, այլ զտեսչութիւն մարդկան պիտոյից ոչ երբէք անփոյթ առնէր: Միահանդերձ մաշկանափորտն սանդաղաւոր, եւ կերակուր իւր արմատք բանջարոց, եւ գաւազան անգամ ընդ ինքեան ոչ ունէր: Եւ առ բանն Աստուծոյ այնչափ էր հզօր, զի զինչ հայցէրն յԱստուծոյ` առնոյր, եւ զոր ինչ ասէր` այն լինէր: Եւ կայեանք տեսչութեան իւրոյ, յորժամ յանապատաց ի շէնս իջանէր վասն գործոյ Աստուծոյ, ի գլխաւոր տեղիսն յեկեղեցեացն լինէր: Եւ յաճախ յակն աղբերն ի ներքոյ սարաբարձր մեհենատեղւոյն Հերակլեայ, որ կայ դէմ յանդիման լերինն մեծի` որում Ցուլն անուանեալ կարդան, ի բագնին տեղւոջէ ի բացագոյն իբրեւ քարընգէց մի ի ներքոյ կուսէ, ի դոյզն ծործորակին ի սակաւ անտառակին ի հացուտ պուրակին` որում անուն տեղոյն իսկ Հացեացն դրախտ կոչեն: Այս այն աղբեւրն է, յորում առնէր յայնժամ եւս վաղ մեծն Գրիգոր զմկրտութիւնսն զօրացն բազմաց: Յայնմ տեղոջ էր սորա կայեանք խցկան սրբոյն Դանիէլի. էր դարափոր արարեալ բնակութիւն. եւ յայնմ տեղոջ զդիտաւորութիւն այցելութեանն կատարէր:

Արդ միաժողով եղեալ մեծամեծք նախարարացն, եւ ի մի վայր եկեալք, խորհուրդք խորհեցան. հաւանեցուցին զթագաւորն, ածել զծերունին զԴանիէլ յիւրեանց բանակն, զի ածցեն կացուսցեն զնա իւրեանց գլուխ առաջնորդ, զի նստցի նա յաթոռն հայրապետական: Եւ յղեցին առ նա զՈմն իշխանն Սահառունեաց տոհմին, եւ զԱրտաւան զիշխանն Վանանդայ, եւ զԿարէն իշխանն Ամատունեաց տոհմին, եւ զՎարազ իշխանն Դիմաքսենից տոհմին: Եւ եկին նախարարքն հասին գտին զնա յԵկեղեաց գաւառին, ի գեւղն եկեղեցւոյն ի Թիլն. զի դեռ իմն զգործ մշակութեան Աստուծոյ գործէր: Եւ առին զնա եւ ածին առ թագաւորն Տիրան, ի գաւառն Աղձնեաց ի Բառաէջ յաւան: Եւ իբրեւ մտանէր առաջի թագաւորին Տիրանայ քորեպիսկոպոսն մեծն Դանիէլ, անդէն ի ձեռն առնոյր զկշտամբութիւն յանդիմանութեանն:

Սկսեալ խօսել, յառաջ մատուցեալ, ասէր` եթէ ընդէ՞ր մոռացարուք դուք զԱստուած զարարիչն ձեր, եւ զգութ նշանացն եւ խրատուց, եւ զսքանչելեաց` զոր արար առ հարսն ձեր եւ առ ձեզ. եւ դուք դարձայք ի մոլորութիւն կռապաշտութեան նախնեացն ձերոց, եւ յատելութիւնս եւ յագահութիւնս եւ ի զրկութիւնս եւ յաղքատակերութիւնս, ի պոռնկութիւնս, ի նենգութիւնս եւ ի միմեանս զրկութիւնս եւ ի սպանութիւնս: Կործանեցայք լքեայք կասեցէք կաղացայք յարդարութեան ճանապարհաց, եւ թողէք դուք զբարերարն ձեր զԱստուած` որ զձեզ յոչընչէ արար եւ հաստատեաց, եւ ի մոլորութիւնս ձեր անծանօթք եղերուք դուք ի նմանէ: Մինչ դուք զձեր անձինսդ անգիւտս արարեալ էիք ի կորստերանն, նա եկն ի խնդրել զձեզ. զի թէպէտ եւ ինքն իսկ միածին որդին Աստուծոյ եկն էջ ուսուցանել զՀայր իւրոց արարաձոց. զի թէպէտ եւ ոչ լուան նմա, եւ չարչարեցին եւս մինչեւ ի մահ, եւ համբեր, սակայն եւ ոչ նա զիւր զօրութիւնն ոչ թագոյց յումեքէ, զի պատճառք կենաց լիցի ամենեցուն: Եւ զորս եգիտ արժանիս եւ պատրաստականս իւրում յարութեանն, ընտրեաց, ուսոյց, եւ արձակեաց քարոզս եւ կոչնականս եւ հրաւիրակս` ի փրկութեան լոյսն հրաւիրել զձեզ:

Սակայն եւ դուք յայնմ` փոխանակ երախտեացն ապախտիս հատուցէք. զորմէ դուք իսկ նախ զձեր զքարոզն եւ զհրաւիրակն զառաքեալ առ ձեզ եկեալն սպանէք. զայն` որ եկեալ զձեզ կոչէր ի փրկական շնորհս արքայութեան տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Զի թէպէտ եւ դուք առ ձերում անմտութեան` տիրասպան ազգին խորհրդոյն հաղորդեցայք Հրէիցն. զի նոքա զտէրն կարծեցին սպանանել, հարքն ձեր զնորին առաքեալսն սպանին. եւ զհետ նորա նորին նմանին չարչարեցին վասն նոյն նորին իրաց: Իսկ զկնի սորին իրացս այսոցիկ եկին բազմութիւնք սրբոց վկայիցն Աստուծոյ, նոցին Առաքելոցն ճգնակիցք. որք մինչ ի վտանգ չարչարանացն ճգնեալք, մինչ յիւրեանց մահն, պնդեալք ցուցանեն ձեզ զճշմարտութիւնն, զի թերեւս նոքօք դառնայցէք յիմաստութիւն գիտութեան որդւոյն Աստուծոյ: Սակայն եւ առ նոսա լցէք կատարեցէք բովանդակեցէք զսովորութիւն սպանութեանց ամբարշտութեանցն կամացն ձերոց: Սակայն նորին արեամբն` զոր ասացի` բազում եւ պէսպէս նշանօք խրատեաց զձեզ, եւ ի մահ ոչ մտանեաց վասն բազում ողորմութեանն. եւ իւր մերձաւորս արար զձեզ, եւ խառնեաց զձեզ ի բնութիւն կանդանութեան ընտանութեան վարդապետութեանն իւրոյ, ուղղութեան օրինացն, յառաւելութիւին որդւոյն սիրելւոյ իւրոյ:

Եւ յետ այսորիկ եթող ձեզ զամենայն վնասս ձեր, եւ ետ ձեզ վարդապետս զսիրելիս իւր: Բայց դուք եւ ոչ զմի զայն ոչ յիշեցէք, ոյ եդիք ի մտի, ոչ կալայք ի սրտի, այլ յետս դարձայք` հրէական ազգին նմանեալք. առէք զնոյն յանձինս ձեր զնոցուն օրինակն գործոց: Զի պարտ էր ձեզ յիշել զերախտիսն տեառն ձերոյ Քրիստոսի, որ ոչ յիշեաց զմեղս հարցն ձերոց, եւ ոչ զանօրէնութիւնս ձեր: Եւ ձեզ չէր պարտ մոռանալ զճգնութիւն հարցն սրբոցն խրատչացն եւ վարդապետացն ձերոց, որք ուսուցիչքն էին ձեր, որք հանապազ տքնէին վասն փրկութեան ոգւոց ձերոց. եւ արժան էր ձեզ ունել գութ ընդ նոսա` որք հոգեպէս բանիւ վարդապետութեանն երկնեցին եւ ծնան զձեզ վերստին, եւ ըստ ձերում զերծման անդրէն դառնալոյ` դարձեալ միւսանգամ վերստին կրկնելոյ չարեացն ապաշխարելոյ ինքեանք իւրեանց խնդրուածովքն երկնեցին զձեզ դարձեալ, մինչեւ կարպարանեսցեն զՔրիստոս ի ձեզ, զի արժանի լինիջիք մտանել յերկնից յարքայութիւնն անդր: Պատշաճ էր եւ ձեզ խնամել զնոցին որդիսն եւ զաշակերտսն, որ ըստ հոգեւոր բանին ըստ աստուածային ծննդեանն էին որդիք, առաջնորդք եւ վերակացուք ձեր ի տէր. թող թէ որ մարմնապէս իսկ էին նոցա ճետք, եւ հոգեւոր նոցին գործոց ոչ ինչ պակաս քան զհարսն իւրեանց:

Արդ ձեր թողեալ զԱստուած, եւ յիշեցուցէք զչարիսն ձեր զառաջինս, եւ լցէք զչափ մեղացն հարցն ձերոց: Որ զի նոքա սպանին զհարսն սուրբս չարչարանօք` վասն բարւոյն չկամելոյ լսել զօգտակարն խրատ ի նոցանէն, եւ դուք զորդիս եւ զժառանգս եւ զգործակիցս եւ զնմանողս նոցին սպանէք, որք ոչ հաւանեալ գործոց մեղացն ձերոց, սուրբ մանուկն Յուսիկն զհայրապետն զաթոռակալն զվիճակակալն զվիճակին Թադէոսի առաքելոյն եւ զնորին նմանոյն Գրիգորի: Եւ դուք զհրէական բարուցն բերէք զօրինակն յանձինս ձեր, սպանութեանցն սովորութեանց զրկութիւնս. որպէս եւ նոքա անխրատք զիւրեանց զառաքեալսն կամ զմարգարէսն կոտորեցին, սոյնպէս եւ դուք ըստ նոցին օրինակի կատարեցէք:

Արդ վասն այսչափ ստութեանց ձերոց եւ պղծութեանց, բարձցէ տէր զթագաւորութիւնդ ձեր ի ձէնջ. բարձցէ եւ զքահանայութիւնդ ի ձէնջ: Ցրուեսջիք եւ բաժանեսջիք, եւ ցրուեսցին սահմանք ձեր որպէս եւ Իսրայէլ, եւ անտէրունչք եւ անխնայ եւ անխնամք լիջիք. եւ լիջիք դուք իբրեւ զխաշինք, զի ոչ գուցէ նոցա հովիւք: Մատնեսջիք իբրեւ զհօտ ի ձեռս գազանաց, եւ անկջիք ի փառաց ձերոց. եւ ի ձեռս օտար թշնամեաց մատնեսջիք դուք ի գերութիւն եւ ի լուծ ծառայութեան, եւ ոչ բարձցի երբէք կամ պակասեսցէ լուծ ծառայութեան ի ձէնջ. եւոչ երբէք պակասեսցէ լուծ չար ստրկութեան ծառայութեանն ի պարանոցաց ձերոց. հաշեսջիք եւ մաշեսցիք ի ցանկութիւնս ձեր: Որպէս պատառեցաւ Իսրայէլ, եւ ոչ կարկատեցաւ, սոյնպէս եւ դուք ցրուեսջիք եւ կործանեսջիք. եւ այլք վայելեսցեն ի վաստակս ձեր, եւ այլք կերիցեն զօրութիւնս ձեր. եւ ոչ ոք գտանիցի, որ փրկեսցէ զձեզ. եւ ոչ հաճեսցի ընդ ձեզ տէր, եւ ոչ նայեսցի եւ ոչ փրկեսցէ այլ զձեզ:

Այլ զի կոչեցէք զիս ելանել գալ առ ձեզ, զա՞յս ամենայն կամէիք լսել դուք յինէն: Եթէ իմ չէր զայս ամենայն պատմել ձեզ, սակայն այս ամենայն լինելոց էր ձեզ վասն սպանման արդարոյն մեծին մանկանն Յուսկան առաքինւոյն առաջնորդի ձերոյ, որ էր ի տանէն զաւակին Գրիգորոյ. զի այս ամենայն լինելոց է ձեզ, զի այսպէս եցոյց ինձ տէր: Այլ զի յղեցէքդ առ իս, եթէ ե'կ կաց մեզ գլուխ եւ առաջնորդ, զիա՞րդ լինիցիմ առաջնորդ այնոցիկ` որք ոչ դառնայցեն զկնի տեառն. կամ զիա՞րդ կայցեմ գլուխ ազգի, զորս եթող տէրն ի ձեռանէ: Կամ զիա՞րդ ամբառնայցեմ զձեռս իմ աղօթիւք առ Աստուած վասն այնոցիկ, որոց ձեռք իւրեանց շաղախեալ են արեամբ սրբոց տեառն. կամ զիա՞րդ եղէց բարեխօս վասն այնորիկ, որք նուաճեցինն. կամ զիա՞րդ մատուցանեմք աղօթս պաղատանս այնոցիկ` որք դարձուցին զթիկունս առ տէր, եւ ոչ զերեսս իւրեանց: Կամ զիա՞րդ խօսիցիմ ի հաշտութիւն վասն այնոցիկ, ոյք փախուցեալն են եւ ոչ կամին դառնալ. որոց ինքնին տէր նիւթեաց պատրաստեաց զամենայն չարիս ի վերայ նոցա վասն այսորիկ, զի ասացիք թէ ոչ տեսանէ տէր զայս ամենայն, եւ որ ինչ նման է սոցին բանիցս:

Զայս բանս խօսեցաւ սուրբ ծերունին Դանիէլ քորեպիսկոպոսն առաջի թագաւորին Տիրանայ, եւ առաջի իշխանացն, պետացն եւ ամենայն զօրացն: Եւ մինչ դեռ խօսէր նա զայս ամենայն, հիացեալ զարմացեալ թագաւորն միտ դնելով լուռ եւեթ կայր: Եւ եղեւ իբրեւ զայս ամենայն լուաւ, բորբոքեալ ի բարկութիւն դառնութեան ամբարշտութեան ցասման իւրոյ. զոր տայր հրաման անդէն խեղդամահ առնել զնա: Զոր իբրեւ լուեալ անդէն սպասաւորացն, կատարեցին զգործ հրամանին վաղվաղակի. բայց մեծամեծք նախարարացն աւագանին շատ եդին ի մտի արքային, զի մի' կատարեսցէ զչարութիւն կամացն իւրոց. առ դառնութեան սրտին ցասման, առ զայրուցս բարկութեանն` ոչ ինչ անսաց նոցա. այլ ճոպան ի փողս եդեալ, խեղդամահ արարին զնա: Այսպէս կատարեցաւ սուրբն Դանիէլ:

Եւ բարձին զմարմին նորա բազմութիւն մարդկան, որք տեղեակ էին նմա, եւ գիտէին զնա. եւ կամեցան մեծարել զնա ընդ ոսկերս սուրբ վկայիցն Քրիստոսի: Ապա ինքն յայտնեալ երեւեցաւ առն սրբոյ աշակերտին իւրում, որոյ անուն կոչէր Եպիփան, զի մի' ի պատիւ առցեն զոսկերս նորա իբրեւ զայլոցն. այլ տարցին ի տեղին` ուր ինքն հրամայեաց, եւ ծածկեսցեն ընդ հողով: Զի այսպէս յայտնեալ բարբառեցաւ նոցա. զի եթէ տէրունական մարմինն, ասէ, ի գերեզմանի ծածկեցաւ աւուրս երկուս մինչեւ ցօրն երրորդ` յորում յարեաւ առ հայր իւր, ո՞րչափ եւս առաւել պարտ է մերում հողեղէն մարմինս ընդ հողով ծածկել: Ապա բարձին զմարմին նորա սուրբ սիրելիք իւր աշակերտք, որոյ գլխաւորին անուն էր Շաղիտա, որ ի նմանէ իսկ աշխարհին Կորդուաց վարդապետ տուեալ էր. եւ երկրորդին անուն Եպիփան, որ գաւառին Աղձնեաց եւ մեծաց Ծոփաց ի նմանէ իսկ վարդապետեալ էր, եւ ընդ նոսա պաշտօնեայք բանակին: Եւ գնացին տարան եդին զմարմինն ի տեղւոջն` ուր յառաջագոյն էր կայեանք խցկանն իւրոյ յերկրին Տարօնոյ, որ էր մայր եկեղեցեացն Հայոց, մօտ յակն աղբերն` ուր առնէր Գրիգոր զմկրտութիւնսն աշխարհազօր բազմութեանն, ի տեղւոջն` որ անուանեալ կոչի Հացեաց դրախտ: Յայնմ տեղւոջ ծածկեցին զմարմին սրբոյն Դանիէլի ընդ հողով, ըստ յառաջագոյն տեսլեանն ըստ հրամանի նորա տուեալ: