Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս Տիրանայ թագաւորին, եթէ ո'րպէս մատնեցաւ յիւրմէ սենեկապետէն ի Փիսակայ Սիւնոյ, եթէ' կորեաւ, եւ գերեցաւ ի Վարազէ իշխանէն պարսկէ. եւ կամ ո'րպէս ամենայն երկիրն Հայոց ընդ նմին գերեցաւ:

Բայց դեռ բարեկամութիւն էր ի մէջ թագաւորացն երկոցունց, ի մէջ թագաւորին Հայոց եւ Պարսից: Նստէր յաշխարհին Ատրպատական որում անուն կոչէր բարձգահին իւրում` Շապուհ Վարազ: Արդ մինչ դեռ եւս յոյժ խաղաղութիւն էր ի մէջ թագաւորացն երկոցունց, անկաւ ի տեառնէ խռովութիւն ոչինչ բանիւք` արամբ միով անարգաւ, որ ոչ ինչ պակաս քան զդեւ էր մոլութեամբ, որոյ անուն Փիսակ կոչիւր. որ սենեկապետն էր արքային Տիրանայ, ազգաւ սիւնի: Սա դեսպանագնացեալ էր առ Վարազ Շապուհ, զոր թողեալն էր սահմանապահ արքային Պարսից յԱտրպատական աշխարհին:

Զայնու ժամանակաւ ձի մի էր երիվար արքային Տիրանայ, զորմէ կարի զարմանային: Եւ էր ձին գունով ճարտուկ ճանճկէն. սա լի էր քաջութեամբ, անուանի եւ հոյակապ, մեծ եւ բարձր` երկայն քան զամենայն ձիս, եւ տեսանելով քան զայլս գեղեցիկ, զանազան` որ համեմատ նմա այլ ոչ գտանէր: Զորմէ յերթալն իւրոյ դեսպանութեանն` սենեկապետն արքային Փիսակ մատնեաց զձին Վարազայ, վասն զի բարեկամացեալ էր ընդ նմա. եւ ի նմանէն ինքն թուղթ առեալ, բերեալ մատուցանէր արքային Հայոց: Զորմէ չհաւանեալ տալ, ոչ առնոյր յանձն: Այլ վասն զի կասկածէր յառնէն` զի գոյժ խռովութիւն ինչ ի մէջ թագաւորացն երկոցունցն արասցէ, ի խնդիր անկանէր զնոյն գոյն ձի, զնոյն նշան, զնոյն պատկեր, բաց ի մեծութենէ` զի այնչափ ուրեք ոչ գտանէր, զնոյն նման զնոյն կերպարանս ճարտուկ ճանճկէն գտեալ, եւ հանդերձ հրովարտակօք եւ պատարագօք ի ձեռն մոլեկան Փիսակայն առ իշխանն յԱտրպատական առ Վարազն արձակէր: Եւ միտս դնելով խորհուրդ առնէր. զի ասասցես, ասէ, եթէ այս ինքն է զոր խնդրեցերն, զի առ սէր ոչ խնայեաց ի քէն: Իսկ նա յորժամ հասեալ առ Վարազն, յայտ առնէր խնայութեանն, ի գրգռութիւն ջանացեալ` ոչ կամէր բժշկել զնենգախօսութիւնն իւր. այլ եւս քան զեւս սրեալ զչարախօսութիւնն իւր, ասելով եթէ այնչափ ի հեռ եւ ի նախանձ, ի չարակնութեան եւ ի թշնամութեան, ի յատելութեան եւ ի չկամութեան, յերկմտութեան եւ յաներկիւղութեան առ թագաւորն Պարսից եւ առ ամենայն զօրսն Պարսից արքայն Հայոց Տիրան, մինչ անգամ վասն կաշոյ միոջ խնայ արարեալ` թագոյց, եւ զքեզ ծաղր արարեալ, եւ այլ ընդ այլոյ զմիտս գողանալ քո. զոր յիմ ձեռն ետ ածել, առ քեզ առաքեաց: Եւ ոչ այդ միայն է, ասէ. այլ ի կայսր եւ ի զօրս նորա յուսացեալ, խորհի հանել զթագաւորութիւն Պարսից յազգէն Սասանայ. զի ասէ, թէ մեր լեալ է եւ հարցն մերոց այն տէրութիւնն: Արդ ասէ, թէ չեմ ծուղալոց` մինչեւ դարձցի պատիւ հարցն նախնեաց. զնախնի զթագաւորութիւնն այսրէն առ որդի եւ առ զաւակ նոցա յազգս իմ եւ ի տունս իմ եւ յանձն իմ դարձուցանեմ: Եւ այսչափ եւ այսպիսի բանիւք գրգռէր զնա Փիսակն անօրէն ի վերայ տեառն իւրոյ բնակի, եւ նիւթէր զմահ ի վերայ իւրոյ թագաւորին: Ապա իբրեւ զայս ամենայն լուաւ Վարազ Շապուհ ատրպատական մարզպան ի կատաղախօս ի շնաբերանն Փիսակայ, վաղվաղակի նամակ ամբաստանութեան գրեալ Վարազայ յարքայէն Հայոց` մատուցանէր Ներսեհի արքային Պարսից: Եւ այնչափ զայրացոյց գրգռեաց յուզեաց դրդեաց սրտմտեցոյց բարկացոյց զթագաւորն Պարսից ի վերայ արքային Հայոց, որ ապա ա'ռ հրաման ի նմանէ, զինչ եւ է հնար գտանել մարթել ճանապարհս, մեքենայիւք գայթակղութիւնս դնել` որսալ ըմբռնել զարքայն Հայոց: Եւ մինչ դեռ խաղաղութիւն էր ի մէջ թագաւորացն երկոցունց, բարկութիւն տեառն գրգռեաց յուզեաց զվրէժս, զի խնդրեսցին սուրբ արիւնք մահուցն երկուց մեծացն քահանայիցն առաջնորդացն յանօրէնն Տիրանայ:

Ապա յայնմ ժամանակի Վարազն արձակէր դեսպան առ արքայն Հայոց, ի հաշտութիւն խաղաղութեան դաւով խօսել ընդ նմա. զանձուկ սիրոյ պատճառեալ, համարձակութիւն խնդրէր` գալ նմա առ նա: Իսկ իբրեւ լուաւ զայն Տիրան արքայն Հայոց, փութապէս վաղվաղակի մեծաւ ուրախութեամբ առ ինքն կոչել հրամայէր: Եւ մինչ չեւ նա եկեալ էր, խորհէր արքայն ընդ իւր ծառայսն ներքինիսն սպասաւորսն իւրում սենեկի. ասէ. Արժան է մեզ, այր որ գայ առ մեզ` զբօսուցանել եւ ուրախ առնել որսովք եւ բազմականօք, եւ ամենայն պէսպէս վայելչութեամբք: Այլ ոչ եթէ այնչափ ինչ արժան է զմեծ ինչ որսոյ տեղիս ի մերում երկրի աստ նմա տեսանել` վասն չարակնութեան յաչաղանաց չարաբարութեան նենգութեանն ազգին Պարսկաց. այլ նմանեցուցէք տեղիս դոյզնագիւտ որսոց ինչ` որով լոկ զբօսուսցուք զնա, եւ մի' որսասցուք զառատ ինչ որսոց զտեղիս, եւ զի մի' մեծ ինչ նախճիրս որսոց կոտորեալ առ ի ցոյցս առնելոյ: Այլ վարկպարազի արասցուք, ասէ, վասն դառնացող չար ազգին չարութեանն դառնացող ազգին: Այլ յերկրին Ապահունեաց, յոտինն մեծի լերինն Մասեաց, տեղին զայն որսասցուք. տեղւոյն` որում անուն կոչի քաղաք Աղիորսք:

Ապա եկն եհաս Շապուհ Վարազն երիւք հազարօքն, եւ յանդիման եղեւ թագաւորին յերկին Ապահունեաց. եւ մեծապէս մեծարեցաւ ի նմանէ: Եւ այն բանքն, որ վասն որսոյն ի թագաւորէն ասացաւ, վաղվաղակի յունկն զօրավարին Պարսից հասանէին ի բերանոյ շորիկն շոգմոգն տիրանենկն եւ տիրադրուժն տիրասպանուն տիրամատնիչն Փիսակայ, յայն յաշխարհակորոյս յառնէ անտի. եւ աւուրս սակաւս ուրախ լինէին ի միասին: Այլ իշխանն Պարսից զթշնամութիւնն` զոր ունէր ի ներքոյ, խորամանգեալ ծածկեալ մեքենայեալ առագաստեալ բերէր, եւ առնէր սպաս զդաւն կատարել:

Եւ ի ժամանակին յայնմիկ այնպէս դիպեցաւ, յայնմ ժամանակի զօրավարքն չէին անդ, սարտուցեալ էին. եւ այլ մեծամեծք նախարարացն, եւ աւագ տանուտէրք ազատանին, սոյնպէս եւ զօրքն արքունի յիւրաքանչիւր տունս յիւրաքանչիւր կայեանս յիւրաքանչիւր դադարս դադարեալ էին: Եւ ոչ ոք էր` որ մնացեալ էր առ թագաւորին, եւ ոչ գունդ եւ այրեւձի. բայց միայն սակաւ սպասաւորօք հանդերձ, եւ որսոցն պառականօք, եւ ռահվիրայ մարդկաւն, եւ խառնաղանջ խորանապահ զօրուն, եւ ռամիկսպաս զօրօքն, եւ տիկնաւն հանդերձ եւ արքայորդին մանուկն Արշակ: Այսպէս սակաւուք դիպեալ ի ժամանակին յայնմիկ, զի թէպէտ եւ տեսեալ հարուստ գնդաւ եկեալ զօրավարն Պարսից, զի էին ընդ նմա սպառազէնք վառեալք արք իբրեւ երեք հազարք, ոչ ինչ խիթացեալ զգուշաւ անկասկած լինէր: Քանզի տեսանէր զնա իբրեւ ի պատճառս խաղաղութեան եկեալ, մեծաւ պատարագօք եւ պատուական ընծայիւք եւ մեծաշուք մեծարանօք:

Եւ իբրեւ ոչ ինչ բազում աւուրք ընդ մէջ եղեն, յընթրիս կոչեն ի հաց հրաւիրեալ զարքայն. ի պատիւ մեծարանաց կոչէր: Ապա իբրեւ ընդ գինիս մտին, քաջ արբեալ լինէին թագաւորն եւ որ ընդ նմայն էին, զօրն դարանակալ յանպատրաստից յանկարծօրէն յայլակարծուց զնոսա յանկարծուստ յիւրաքանչիւր բազմականի ի վերայ հասեալք ըմբռնէին, եւ վահանափակ շերտաւորացն պատէին զթագաւորն Տիրան: Եւ կալեալ կապեալ զոտս եւ զձեռս նորա ի կապս երկաթիս, եւ զբանակն` զոր գտանէր` աւար հարկանէր. եւ զգանձս եւ զստացուածս, զկին եւ զորդիս թագաւորին, զոր գտին ի բանակին, խաղացուցին յերկրէն Ապահունեաց:

Իբրեւ եկին համին ի գեւղ մի, որում անուն Դալարիս կոչէին, յորժամ եկն եմուտ զօրավարն Պարսից ի ներքս ի գեւղն Դալարիս, ածէր կապեալ զարքայն Տիրան ընդ իւր: Եւ ասէ Վարազ, Աղէ` տեսէ'ք ածուղ, որով երկաթ շողացուսցուք, զի զաչս խարեսցուք զարքայիս Հայոց: Եւ անդէն բերին ածուղ, որով խարէին զաչսն Տիրանայ: Ապա ինքն խօսել սկսաւ Տիրան, եւ ասէ. Փոխանակ զի իմ երկու աչքս լուսաւորքս խաւարեցան յայս տեղւոջս, արդ փոխանակ Դալարեացս անուան, Ածուղ անուն լիցի սմա մինչեւ ցյաւիտեանս ժամանակաց. եւ այս երեւոյթ նշանակս մնասցէ յիմ յիշատակի: Այլ ինձ յուշ եղեւ եւ գիտեմ` թէ այն զի խնդրեցաւ յինէն վրէժ չարեաց մեղացն իմոց, փոխանակ զի խաւարեցուցի ես յաշխարհս` որում թագաւորեալ էի` յերկուց լուսաւոր վարդապետացն, եւ կարծեցի շիջուցանել զլոյսն ճշմարտութեանն քարոզութեանն երկուց հաւատարմացն, վասն այսորիկ խաւարեցաւ լոյս տեսանելեաց աչացս իմոց:

Եւ յայնմ ժամանակի վաղվաղակի փութանակի չու առնէր յԱծուղ գեղջէն, խաղայր գնայր ճեպով իշխանն արքային Պարսից հանդերձ Տիրանաւ արքայիւ եւ ամենայն գերութեամբն յերկիրն Պարսից. եւ երթայր յԱսորեստան առ տէրն իւր յարքայն Պարսից: Լու եղեւ այս ամենայն կործանումն գուժի չարեացն յանկարծօրէն թշուառութեանն հասելոյ: Ապա ժողով լինէր նախարարացն եւ իշքանացն, գործակալք եւ զօրագլուխք, պետք եւ ամենայն աշխարհաժողովք բազմութեանն եկելոց կուտելոցն: Թէպէտ եւ ժողովեցան կազմեցան գունդ եղեն, պատրաստութեամբ զհետ կրթէին Վարազայ, ոչ ինչ կարացին հասանել: Սակայն հասանէին առնուին զկողմ ի Պարսից աշխարհէն. առ հասարակ մարդակոտոր առնէին, եւ զաշխարհն յայրեաց եւ յաւար դարձուցանէին: Եւ ինքեանք դառնային, եւ ի մի վայր ժողովէին, կոծ եդեալ աշխարանօք լային զիւրեանց բնակ տէրն զարքայն Հայոց. սոյնպէս եւ զկորուստ աշխարհին, եւ զանձանց անտէրչութիւն կործանմանն վարանացն աղիողորմ գործէին: