Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս թէ ո'րպէս ժողովեցան միաբանութեամբ նախարարքն Հայոց, եւ չոգան ածին զթագաւորն Յունաց` իւրեանց ի թիկունս օգնականութեան ի յերկիրն Հայոց. եւ թէ ո'րպէս եկն թագաւորն Պարսից բազում զօրօք, եւ Ներսեհ արքայն Պարսից միաձի ճողոպրեալ փախստական անկանէր յերկիրն Պարսից:

Ապա առաւել ժողովեցան ի մի ժողով միաբանութեանն մարդիկ աշխարհին Հայաստան երկրին. նախարարք մեծամեծք. աւագք, կուսակալք, աշխարհակալք, ազատք, զօրագլուխք, դատաւորք պետք, իշխանք. բայց ի զօրավարացն, այլ եւ ի շինականաց անգամ ռամիկ մարդկանն: Ապա խօսել սկսան այր ընդ ընգերի, եւ ասեն. Զինչ է այս, որ ի սուգ մտեալ եմք. թշնամիք այսու գամագիւտ լինին. այլ քան սակաւ ժամանակք են, այսրէն արշաւեսցեն թշնամիքն: Այլ եկա'յք, ասեն, զանձինս անձամբք մխիթարեսցուք. անձանց եւ աշխարհի պահ կալցուք, եւ զտեառն բնակի վրէժ խնդրեսցուք: Ապա առ հասարակ ամենայն մարդիկ աշխարհին ի մի միաբանութիւն եւ ի մի խորհուրդս ժողովեցան վասն օգնականութեան եւ ի թիկունս իւրեանց գտանելոյ: Յայնմ ժամանակի առաքեցին ի մեծ նախարարաց անտի աւագանին Հայոց հանդերձ պատարագօք առ թագաւորն Յունաց, զի ի նա ձեռս տուեալ` ծառայեսցեն նմա հնազանդութեամբ, եւ լինիցի նա նոցա թիկունք օգնականութեան` խնդրել վրէժս ի թշնամեաց նոցա: Ապա առաքեցին զԱնդովկ նահապետն Սիւնեաց, եւ զԱրշաւիրն կամսարական, նահապետն Արշարունեաց, որք երթեալ հասեալ էին յաշխարհն Յունաց ի կայսերական պաղատն թագաւորացն. եւ տային զհրովարտակն, եւ ունէին զպատարագսն բերեալ առաջի, եւ մատուցանէին զաշխարհապաղատ պատգամսն առաջի թագաւորին: Զոր իբրեւ լուաւ կայսրն զիրսն զայնոսիկ, մեծաւ փութով եւ բազում պատրաստութեամբ ի խնդիր ելանէր իրին հասելոյ. եւ օգնական եւ թիկունք լինէր աշխարին Հայոց: Մանաւանդ զի զուխտն յիշեալ զդաշանցն կռելոց զերդմանցն հաստատութեան, միջնորդութեամբ ի մէջ կայսերն Կոստանդիանոսի եւ ի մէջ թագաւորին Տրդատայ եղեալ էր:

Արդ մինչ դեռ դեսպանքն երթեալք յերկրէն Հայոց ի կայսերական պաղատն` չեւ էին անդրէն յիւրեանց աշխարհն դարձեալ, ի կողմանց արեւելից խաղաց գնաց ինքն Ներսեհ արքայն Պարսից, գալ առնուլ այրել եւ աւերել, կորուսանել եւ միահաղոյն իսկ յիւր վտարել զսահմանս Հայաստան երկրին: Եւ առեալ զամենայն զօրս իւր բնիւ աղխիւ եւ ամենայն մեծաւ կարաւանաւ, փղակոյտն բազմութեամբ հանդերձ, անթիւ վաճառօք եւ բնիւն մաշկապաճենօքն, եւ ամենայն կանանօքն, եւ հանդերձ տիկնանց տիկնաւն, եկն եհաս ի սահմանս Հայոց. խճողեաց ելից զերկիրն առ հասարակ: Յայնմ ժամանակի ազատազօրքն նախարարացն Հայոց առեալք զիւրաքանչիւր ընդանիս, լինէին փախստականք, ի կողմանս Յունաց անգանէին, գոյժ տային կայսերն բազմագունդ բանակին նախարարացն: Ապա իբրեւ զայս ամենայն լսէր թագաւորն Յունաց, նոյնօրինակ եւ նա զիւր զօրսն գումարէր. եւ չու արաեալ գայր հասանէր յերկիրն Հայոց ընդդէմ թագաւորին Պարսից: Եւ եթող զիւր զբանակն զՍատաղ քաղաքաւն. եւ ինքն ընտրեաց իւր արս երկուս գլխաւորս, արս իմաստունս հայաստան բանակէն, այս ինքն զԱրշաւիրն եւ զԱնդովկն. զի այս արք էին, որ չոգան առ նա դեսպանութեամբ յառաջնում նուագին: Եւ այսպէս հանդերձ նոքօք ինքն իսկ կայսրն ի շինականութեան կերպարանս ի կաղամբավաճառի օրինի, մտանէր ի բանակն Պարսից:

Իբրեւ էր նա բանակեալ ի գաւառին Բասենոյ, ի գիւղն` որ անուանեալ կոչի Ոսխայ, եկին մտին ի բանակն արքային Պարսից, դիտեցին քննեցին զչափ առին զնոցա զօրութիւն զօրացն: Եւ անտի դարձան յիւրեանց բանակն, կազմեցան պատրաստեցան. գային հասանէին գտանէին զբանակն արքային Պարսից ի նմին տեղւոջ բանակեալ ի պղերգութեան յանհոգութեան յանկասկած խաղաղութեան: Ապա հասեալ ի տուընջէն ժամուն, անկանէին ի վերայ թագաւորին Պարսից, ընդ սուր զամենայն բանակն հանէին, եւ ոչ զմի ոչ ապրեցուցանէին: Եւ առին զկապուտ զաւար բանակին, եւ զկանայս թագաւորին եւ զբամբիշն, եւ զբանսկան ընդ նոսին, եւ զինչս եւ զստացուածս նոցին ընդ նմին ի գերութիւն վարէին, զկանայս նոցա եւ զգանձս եւ զկեանս եւ զկազմած նոցա: Բայց միայն թագաւորն պրծեալ մազապուր, պէշասպիկ մի սուրհանդակ առաջի, պրծեալ ելանէր փախստական. հազիւ ուրեմն կարէր անկանել հասանել յաշխարհ իւր: Իսկ կայսրն մեծաւ շքեղութեամբ անուանի պերճացեալ ի մէջ բանակին երեւեալ. զայր ի չափ հասեալ առ հասարակ կոտորէին, եւ զայլ ամենայն ի գերութիւն վարէին յերկիրն Յունաց: Եւ ի վերայ երկրին թողոյր զիշխանսն վերակացուս զԱնդովկ եւ զԱրշաւիր, մեծապարգեւ մեծապատիւ մեծարէր. եւ յանձն արարեալ զնոսա ամենայն իշխանացն եւ զաշխարհն նոցա, եւ ինքն կայսրն չու արարեալ գնաց յերկիր իւր յերկիրն Յունաց:

Եւ արքայն Պարսից գնացեալ փախստական յերկիր իւր. եւ իբրեւ եհաս անդր` ժողովէր առ ինքն զամենայն մնացեալս իշխանութեան իւրոյ, եւ ի խոյզ եւ ի խնդիր անկանէր: Խորհուրդ ի մէջ առնոյր` հարցեւքնին առնել. հրամայէր վերստին, զի տեսցեն եւ յայտ արասցեն` թէ ուստի' եղեւ սկիզբն պատերազմացն եւ մարտին: Ապա ի վեր եկին եւ յայտնեցան իրքն առաջի նորա. զի յոչինչ իրաց ի վատթար բանից համարեցան զիրսն եղեալս, վասն ձիոյ միոյ կարծիս առնել զայն ամբոխ խռովութեան ի մոլեկան առնէն Շապուհ Վարազայն: Ապա հրաման ետ հանել զպատիւն ի բաց, եւ մերկանալ ի նմանէ զպատուական պատմուճանն, եւ մեծաց հարուածոց արժանի առնէր զՎարազն. ըստ պարսկի օրինակին հրամայէր զմորթն ի բաց հանել, եւ խոտով լնուլ, եւ ի հրապարակի իւրում ի տեսիլ ծանականաց կանկնել հրամայէր: Եւ ինքն ի զղջումն եկեալ վասն իրացն եղելոց, ապա արձակէր զիշխանսն պատուականս ի հնազանդութիւն խաղաղութեան վասն գերեդարձ առնել ի կայսերէն միւսանգամ, եւ այնուհետեւ աղօթակերս արձակել ի հաշտութիւն խաղաղութեան խօսել ընդ կայսերն, զի գոնեայ զկանայս իւր արձակեսցէ ի գերութենէն, եւ բարձցէ ի նմանէ զծանակութեանցն զդսրովութեանցն նախատինս:

Ապա գրէր հրովարտակ թագաւորն Յունաց Վաղէս առ արքայն Պարսից. Նախ դու, ասէ, դարձուսցես զգերութիւն առեալ յերկրէն Հայոց, եւ զթագաւորն Տիրան ինքնին գլխովին, եւ զամենայն ինչ զոր առեալ իցէ անտի. ապա յորժամ զայդ արասցես, եւ ես զիմս դարձուցից զոր առեալ եմ. զի եթէ ոչ նախ դու զնոցա զաւարն դարձուսցես, եւ ես ապա զքոյդ դարձուցից: Եւ իբրեւ լուաւ զայն հրաման արքայն Պարսից, վաղվաղակի զիրսն կատարէր. հանէր զկապեալն Տիրան ի տանէն բանդի կապանաց, խօսէր ընդ նմա ողոքով, զի թագաւորեցուսցէ զնա անդրէն յիւր աշխարհն արձակելով, զի երթիցէ նա պատուով: Ապա տուեալ պատասխանի Տիրանայ, եթէ անօգուտ է ինձ եւ անպատշաճ է` կուրութեամբ, անմարթ իսկ է կարի, ունել զթագաւորութիւն. բայց փոխանակ իմ թագաւորեցո զԱրշակ զորդի իմ:

Յայնմ ժամանակի թագաւորեցուցանէր զԱրշակ որդի նորա ի վերայ աշխարհին Հայոց. եւ զկանայս թագաւորին եւ զայլ գերին ամենայն, գանձիւք ընծայիւք եւ ստացուածովք հանդերձ, եւ միանգամայն դարձ առնէր ամենայն գերութեան: Եւ զինքնին Տիրան թագաւորն Պարսից հանդերձեաց կազմեաց մեծաւ կազմութեամբ, եւ արձակեաց յիւր աշխարհէն յերկիրն Հայոց. եւ կատարեալ հաւատարմացոյց զասացեալսն հրամանաց թագաւորին Յունաց: Եւ իբրեւ զնոսա ի Հայս յուղարկէր, ապա եւ զ՚ի թագաւորէն Յունաց զառ ինքն եկեալսն դեսպանսն արձակէր յիւրմէ, զի երթիցեն պատմեսցեն թագաւորին Յունաց` թէ ո'րպէս եւ կամ զիա'րդ նա զհրամանսն կատարեաց զթագաւորին Յունաց, զի եւ թագաւորն Յունաց դարձուսցէ զգերութիւնն` զոր առեալ զթագաւորին Պարսից: Եւ եղեւ իբրեւ լուաւ զայնս ամենայն թագաւորն Յունաց` եթէ կատարեաց ի գլուխ եհան զայս ամենայն ի նմանէ զտուեալ հրամանն թագաւորն Պարսից, եւ դարձ արար գերութեանն Հայոց եւ Տիրանայ արքային, հաճեցաւ: Յայնմ ժամանակի եւ թագաւորն Յունաց առնէր գերէդարձ գերութեան արքային Պարսից: Եւ հանդերձեաց կազմեաց թագաւորն Յունաց զկանայս թագաւորին Պարսից մեծաւ պատուով, եւ զամենայն գերութիւնս նոցա ընդ նոսին յերկրէն Յունաց յերկիրն Պարսից դարձուցանէր, եւ բարեաւ առ թագաւորն յուղարկէր:

Կատարեցաւ երրորդ դարք, քսան եւ մի պատմութեանց դպրութիւնք, ժամանակագիր կանոնք Փաւստեայ Բիւզանդեայ ժամանակագիր մեծի պատմագրի, որ էր ժամանակագիր Յունաց:

ԲՈՒԶԱՆԴԱՐԱՆ

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆՔ

ՉՈՐՐՈՐԴ ԴՊՐՈՒԹԻՒՆ

ԿԱՆՈՆՔ ԺԱՄԱՆԱԿԱԳԻՐՔ ՄԱՏԵՆԻՑ ՏԱՆ ՈՐԴՒՈՑ ԹՈՐԳՈՄԱՅ ԱՇԽԱՐՀԻՆ ՀԱՅՈՑ