Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս թէ ո'րպէս առին գնացին եւ տարան զՆերսէս ի Կեսարիա. եւ եթէ զի'նչ շատ սքանչելիք եղեն յԱստուծոյ, եւ կամ թէ ո'րպէս հովուեաց իւրոց հօտիցն առաքելօրէն:

Ապա գումարեցին զիշխանսն մեծամեծս, զի առցեն զցանկալին Ներսէս, եւ գնասցեն ուր սովոր էին զհայրապետսն օծանել: Նա եւ բազմութիւն եպիսկոպոսացն Հայոց ժողովեցան առ թագաւորն վասն նորին խնդրոյն խորհել ամենեցուն միով միաբանութեամբ զնա ընտրել, հաճոյ թուեցաւ ամենեցուն զի նստցի նա յաթոռ գլխաւորութեանն: Ամենեցուն միաբանութեամբ եպիսկոպոսացն եւ թագաւորին եւ աշխարհախորհ ձուլիւք հաւանութեամբ ի միասին արձակեցան եւ գնացին: ԶՀայր մեծ իշխան մարդպետութեանն, եւ զԲագարատ մեծ իշխանն ասպարապետութեանն, եւ զԴանիէլ մեծ իշխանն Ծոփաց, եւ զՄեհանդակ Ռըշտունի, եւ զԱնդովկ իշխանն Սիւնեաց, եւ զԱրշաւիր իշխանն Շիրակայ եւ Արշարունեաց, եւ զՆոյն իշխանն միւսոյ Ծոփաց, եւ զՊարգեւ իշխանն տանն Ամատունեաց. զնոսա զամենեսին կազմեցին եւ արձակեցին բազում ընծայիւք եւ մեծամեծ պատարագօք եւ հաւատարիմ հրովարտակօք առ կաթողիկոսաց կաթողիկոսն Եւսեբիոս յերկիրն Գամրաց, եւ ի մայր քաղաքացն նոցա ի Կեսարիա, զի ձեռնադրեսցեն անդ զսուրբն Ներսէս ի կաթողիկոսութիւն Հայոց մեծաց:

Եւ եկին ածին նոքա ցնծութեամբ ուրախութեամբ, եւ տեսին անդ զկաթուղիկոսն կաթողիկոսացն զսուրբ զմեծանունն զերանելին զհոյակապն զսքանչելին Եւսեբիոս: Եւ տային զհրովարտակն արքային Արշակայ նմա, եւ ունէին առաջի նորա զպատարագս բերեալս: Եւ նորա սիրով ընկալեալ զնոսա եւ բազում մեծարանօք, եւ ըստ կանոնաց օրինակի ժողովէր առ ինքն մեծ եպիսկոպոսապետն Եւսեբիոս զբազմութիւն եպիսկոպոսացն սրբոցն ըստ առաքելական օրինացն, զի ձեռնադրեսցեն զսուրբն Ներսէս լինել եպիսկոպոսապետ Հայոց մեծաց: Եւ եղեն մեծ սքանչելիք. զի մինչ դեռ այն ինչ մտեալ էին յեկեղեցին, էջ աղաւնի սպիտակ ի վերայ սեղանոյն յանդիման քահանայութեանն եւ յանդիման ամենայն ժողովրդեանն: Եւ իբրեւ եմուտ Եւսեբիոս արքեպիսկոպոսապետն եւ երիցունքն ընդ նմա, եւ երիցապետ մի սուրբ` որում անուն Բարսիղիոս կոչէր, թռեաւ աղաւնին ի սեղանոյն եւ հանգեաւ ի վերայ նորա, եւ յամեաց բազում ժամս: Իսկ իբրեւ եհաս ժամ` յորժամ կամեցան զՆերսէս ձեռնադրել, վերացաւ աղաւնին ի սրբոյն Բարսեղէ, եւ նստաւ ի վերայ գլխոյն Ներսէսի:

Իբրեւ այս սքանչելիք եւ նշանք յԱստուծոյ լինէին ի վերայ առնս այսորիկ, կային առ հասարակ ամենայն ժողովուրդն զամացեալք եւ մեծ արքեպիսկոպոսն Եւսեբի: Առ հասարակ աղաղակէին ի վերայ նորա, թէ Հաճոյ եղեր դու Աստուծոյ, եւ հոգի Աստուծոյ հանգեաւ ի վերայ քո. զի նմանութիւն եղեւ ամենասուրբ Հոգոյն, որ ի վերայ Տեառնն երեւեցաւ: Ապա ձեռնադրեցին զնա, եւ հանին նստուցին յաթոռ եպիսկոպոսութեանն, եւ պատուէին զնա. եւ բազումք ասէին նմա էնկոմիա. (որ ասի` թէ Հոգի սուրբ հանկեաւ ի սա): Բայց նա եւս քան զեւս զանձն իւր անարժան համարէր իրացն եղելոց: Եւ մեծասքանչելաշուք յուղարկեցին զնա. նոյնպէս եւ զմեծամեծ նախարարսն սատրապսն Հայոց:

Եւ եկին հասին նոքա մեծապարծ երեւելի հոգեւորազգեաց փառօք ի Հայաստան երկիրն. եւ արքայն Արշակ ընդ առաջ երթայր նոցա մինչեւ ի լեառն, որ անուանեալ կոչի Առեւծ: Եւ անդ պատահեալ միմեանց մեծաւ լրջմտութեամբ, լցեալք օրհնութեամբ ողջունիւն, անդուստ յաշխարհն դարձան: Եւ նստաւ սուրբն Ներսէս յաթոռ հայրապետութեան. ի հովուութեանն նորա բազում խաղաղութիւն լինէր աշխարհին: Զի ի վարս կարգաց գնացից իւրոց` նմանեաց իւրոյ հօրն մեծին Գրիգորի, արդարեւ հայրաբարոյ գտանէր ամենաբարի. զնոյն հարցն նորոգեաց զառաքելաշնորհս, նոյն գործ երեւեալ անվնաս պահելոյ յաներեւոյթ թշնամեացն եւ յայտնեացն:

Սա եւ առաւել եւս առաջին ծառոցն նմանեալ, որ զնոյնազգեաց զնոյնահաս պտուղս վարդապետութեան բերեալ սկսեալ վերակացութեանն հովուութեանն, անկարօտ մատակարարէր զօգտակարսն, զհոգեւոր արօտսն ջամբելով: Զի շնորհքն այնպէս հանգեան ի նմա, զի մեծամեծ նշանս եւ բժշկութիւնս առնէր հիւանդաց, ուր դէպ լինէր. զմոլորութիւնս դարձուցանէր: Առնէր եւ զայսպիսի սքանչելիսս. զորս կարի յամառեալ տեսանէր, ահ արկանելով հաւանեցուցանէր. իսկ հլուացն, որոց ականջք սրտիցն բացեալ էին, զնոսա բանիւք քարոզութեանն ածէր ի հաւանութիւն:

Շինէր եւ զաւերեալ եկեղեցիսս, եւ կանկնէր զսեղանս կործանեալս. եւ հաստատէր ի կատարումն ապաշխարութեան զթերահաւատս, զի հաւատացեալք յԱստուած` ապրել կարասցեն: Մխիթարէր զհաւատացեալս յաւիտենական յուսով բարութեամբն մշտնջենաւոր պարգեւացն. զթադէական աթոռն միւսանգամ ելից, եւ իւրոց հարցն նմանեալ որդի եղեւ: Եւ չարախօսացն ընդդիմացեալ ըմբերանէր. խափանէր եւ զանօրէնութիւնս եւ զխօսս եւ զգործս զայսպիսեացն միանգամայն: Եւ վասն ճշմարտութեանն մինչեւ ի մահ մարտնչէր. եւ զաջողակ արդարութեանն քաջալերեալ խնդացուցանէր. եւ իւրով վարդապետութեանն անձրեւաւն պարարէր սնուցանել զշայեկան արդարութիւնսն օրհնութիւնսընգալու: Եւ ընդ ամենայն տեղիս սահմանացն Հայոց մեծաց, ընդ որ էր յառաջագոյն նորուն հարցն սերմանեալ զքարոզութիւն բանին կենաց, զնոյն եւ սա ոռոգեաց անձրեւովն. զբոյսս աճեցոյց մշակն հնձող, եղեալ գործակից սերմանողաց. եւ բազմացոյց զյորդաբուխ արդիւնսն ի շտեմարանս արքայութեանն, կարգացն առաջին հարցն մշակացն փոխանորդ եղեալ` գործակից լինելով:

Նա եւ բազում զօրութիւնս անպատումս յանձին իւրում բարձեալ բերէր. նա եւ կարի իսկ զողորմածութեան կարգացն փոյթ արարեալ ցուցանելոյ, նախ ինքն առնելով առ իւր անձն բարի, եւ ապա այլոց օրինակ բարեաց դնելով, առ հասարակ վարդապետական բանիւն զամենեցուն զփակեալ դրունս մտաց ի բարին յորդորելով բանայր: Զամենաբարի ուսուցանէր զսէր զյոյս զհաւատս զսրբութիւն զքաղցրութիւն զհեզութիւն զանոխակալութիւն, զխնամ ունելով դարմանոյ աղքատացն տանելոյ, եւ յոյս հատուցման ի խոստացեալ աւետիսն Քրիստոսի. եւ ի դատաստանացն ամենեւին անշէջ հրոյն` յիշատակօք յաւիտենականն չարչարանօք սպառնալով` անաչառական գալստեամբն Որդւոյն Աստուծոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Եւ այնու երկեցուցեալ, մինչեւ ամենեցուն` որք ի սահմանս Հայոց էին բնակեալ` ամենեքեան հաւատացեալք ընդ աղքատս իւրեանց զիւրեանց ինչս մատակարարեալ հաւանութեամբ հաւասարութեամբ, եւ ինքեանք լրջմտութեամբ զուարթութեամբ գործէին:

Եւ ինքն երթեալ հասանէր ի կողմանս Տարօն գաւառին, եւ ժողովէր առ ինքն զամենայն եպիսկոպոսունս Հայոց աշխարհին: Ժողովեցան ի գեւղն Աշտիշատ, ուր զառաջինն զեկեղեցին էր շինեալ. զի նա էր մայր եկեղեցեացն, եւ տեղի լեալ նախնեացն ժողովոց սիւնհոդոսին: Ի ժողով հաւանութիւնս եկեալ ամենեցուն, եւ խորհուրդ բարեաց ի մէջ արկանէին, կատարել անդ զաշխարհական կարգս եկեղեցւոյն եւ ժողովն հաւատոցն հաւասարութեան: Յայնմ ժամանակի կարգեցին կազմեցին կանոնեցին յօրինեցին, եւ արարին զամենայն ժողովուրդս երկրին Հայոց իբրեւ կարգ միաբանութեան վանականաց համաշխարհի, բայց միայն յամուսնութեան օրինացն: Բայց միայն զառաքելակարգ կանոնսն ի վերայ ամենեցուն կացուցանէր սուրբ եպիսկորոսապետն Ներսէս. ամենեցուն խրատտու եւ առաջնորդ յորդորիչ եւ նախանձաւոր լինէր գործոց բարեաց: Նախ ինքն առնէր, եւ ամենեցուն զնոյն ուսուցանէր. առ հասարակ զնոյն օրինակ առնել հրամայէր յամենայն աշխարհս եւ ի գաւառս եւ ի կողմանս կողմանս, ի կոյս կոյս, ի խորշս խորշս սահմանացն Հայոց. յայտ արարեալ զպատեհ պատեհ տեղիսն զատուցանել, շինել աղքատանոցս, եւ ի ժողովել զախտաժէտս եւ զօրկունս եւ զմարմնահարս եւ զամենայն ցաւոտս. եւ նոցուն կարգեցին օրկանոցս եւ դարմանոց եւ ռոճիկս եւ պատանս աղքատաց: Զի այսպէս ետ հրաման մեծ եպիսկոպոսապետն Ներսէս, եւ սոյն կամ եղեւ ամենայն սուրբ ժողովոյն, զի այնպիսիքն միայն նստեալ լիցին յիւրաքանչիւր կայեանս, եւ մի' ելանել ի մուրոյն տառապանս, եւ մի' բնաւ ելանել ըստ իւրաքանչիւր դուրս, այլ զի ամենայն ոք պարտապան է նոցա: Հարկ իսկ է զի մի' կարգ աշխարհի, ասէ, եղծցի. այլ արժան է զի ամենեքեան առ հասարակ ողորմածութեամբ եւ երկիւղիւ տարեալ նոցա զդարմանսն, եւ զպիտոյս նոցա վճարեսցեն:

Շինեաց սոյնպէս, կարգեաց կազմեաց եւ հաստատեաց, բազում եւ այլ ողորմութիւնս ուսուցանէր աշխարհի. բազում կարգս կանոնաց հայրենիս կարգէր: Եւ առ յոյսն յարութեան ցուցանէր ունել ակնկալութիւն. եւ զի մի' զմահ մարդկանն առանց դարձի միւսանգամ կենդանանալոյ համարիցին, եւ անյուսութեամբ ի վերայ գնացելոցն օճիրս գործիցեն լալեացն կոծոյն, զանառակութիւնս աշխարն դնելոյ. այլ յուսով տեառն գալստեանն ակն ունել եւ յարութեանն նորոգութեան, եւ իւրաքանչիւր գործոցն զյաւիտենական զհատուցումն առնուլ իւրաքանչիւր յոյս ունելով` աւուր գալստեանն տեառն սպասել: Եւ զի լինիցին յամուսնութեան օրինաւորք, մի' ստել եւ մի' դաւ բերել իւրեանց ամուսնութիւնընգալ կողմանց. եւ փախչել աւելի ի մերձաւոր եւ յազգին տոհմակից խառնակութեան ամուսնութենէն, եւ մանաւանդ ի մերձաւորական ի նուոց, եւ որ գամ մի այսմ նման լեալ էր ինչ: Եւ կանոն` հրաժարել ամենեւին ի մեռելոտւոյ եւ յարենէ ուտելոյ, եւ դաշտանիկն մերձենալոյ. զայդ ամենայն պիղծ համարէր առաջի տեառն:

Եւ զնենգութիւնսն եւ զքսութիւնսն եւ զագահութիւնս եւ զչարակնութիւնս, զցանկութիւնս եւ զզրկութիւնս, զարուագիտութիւնս եւ զիգութիւնս եւ զբամբասութիւնս, եւ զանառակ արբեցութիւնս եւ զորկորստութիւնս եւ զյափշտակութիւնս եւ զպոռնկութիւնս եւ զվրէժս ի թշնամեաց եւ զստութիւնս եւ զթշնամութիւնս եւ զանողորմածութիւնս եւ զսուտերդմնութիւնս, եւ զարիւնհեղութեան սպանութիւնս եւ զանասնագիտութեանս պղծութիւնն, որ ոչ ակն ունէին յարութեան եւ որ անյուսութեամբն լան զմեռեալս, ընդ մի օրինակ զամենեսեան ի միում խորխորատ կորստեանն համարէր: Եւ ամենայն աշխարհին պատուիրէր, եւ գլխովին թագաւորին, առ հասարակ ամենայն մեծամեծացն, եւ ամենեցուն` որ ոք ի վերայ ընկերին ունիցին իշխանութիւն, գութ ունելով ընդ իւրեանց ծառայս եւ ընդ կրսերս եւ ընդ աշակերտս, եւ սիրել իբրեւ զընտանիս, եւ մի' անարժանս եւ աւելի տարապայմանս հարկօք նեղել քան զչափն. յուշ առնելով, զի եւ նոցա տէր գոյ յերկինս: Սոյնպէս եւ ծառայից պատուիրէր` կալ յարդարն հնազանդութեան իւրեանց տերանց, զի ի տեառնէ լինիցի նոցա վարձք:

Եւ եղեւ խաղաղութիւն եւ նորոգութիւն յաւուրս նորա ամենայն եկեղեցեաց, եւ յաճախէր շուք պատուի ամենայն եպիսկոպոսացն ընդ ամենայն տեղիս Հայոց մեծաց: Եւ լուսաւորութիւն կարգի եկեղեցւոյ ամենապայծառ ծաղկեաց ամենամեծ լիութեամբ. կարգեցան կարգք կաթողիկէ եկեղեցեաց ամենայն վայելչութեամբ, եւ բազմացան կարգք սրբութեան պաշտամանցն, եւ պաշտօնէիցն յաճախութիւն: Եւ բազմացոյց զկարգս եկեղեցեաց ի շէնս եւ յանշէնս. սոյն օրինակ բազմութիւնք կրօնաւորաց:

Կարգէր եւ ի տեղիս տեղիս դպրոցս յունարէն եւ ասորերէն յամենայն գաւառս Հայոց. եւ բազում նեղելոց եւ եւ տառապելոց գերեաց փրկութիւն եւ գերէդարձ առնէր, զորս ահիւ քարոզութեան փառացն Քրիստոսի զկէս, եւ զայլս գնովք փրկանօք ազատէր, եւ յիւրաքանչիւր տեղիս դարձուցանէր: Այրեաց եւ որբոց եւ չքաւորաց հանգիստ եւ դարման առնէր, եւ աղքատք զօրհանապազ ընդ նմա ուրախ լինէին. եւ տաճար իւր եւ սեղան զօրհանապազ աղքատաց եւ օտարաց էր եւ հիւրոց: Եւ այսպէս առ յոյժ աղքատսիրութեանն, զի թէպէտ եւ շինեաց զամենայն աղքատանոցս ընդ ամենայն գաւառս, եւ կարգեաց նոցա անդէն դարմանս, այսպէս զի ըստ իւրեանց անկողինս մահճացն մի' ուրեք աշխատ լիցին ելանել, սակայն եւ զիւր տաճարն առանց նոցա ոչ առնէր, այլ կաղք եւ կոյրք եւ մարմնահարք, խուլք եւ հաշմեալք եւ ցանկանեալք եւ կարօտեալք ընդ նմա եւ ի նորա ակըմբի դարմանէին բազմեալք: Եւ ինքն իւրովք ձեռօքն լուանայր զամենեսեան, օծանէր պատէր, եւ ինքնին իսկ ջամբէր նոցա զիւրաքանչիւր կերակուրս, եւ զամենայն ինչ ի պէտս նոցա ծախէր. եւ ամենայն օտարք ընդ նմա, հովանեաւ նորա հանգուցեալք, դադարէին:

Եւ ամենեցուն զոր ինքն առնէր` զայն ուսուցանէր. եւ ինքն սուրբ եւ զգաստ եւ արթուն, եւ զամենայն մարդ պատրաստական առ բանն Աստուծոյ առնէր: Եւ ինքն ամենեցուն ըստ մարգարէիցն եւ կամ ըստ առաքելոցն նմանութեան զողորմածութիւնս ուսուցանէր. եւ եթէ զմեղս ձեր ողորմութեամբ պարտ է քաւել ձեզ, եւ զանօրէնութիւնս ձեր գթութեամբ եւ տրօք աղքատաց: Եւ սոյնպէս տարաւելոյց զառաքեալսն յուշ առնելով, որ ի պաշտօն աղքատաց զմեծն եւ զնախավկայն զյառաջսարկաւագն Ստեփաննոս եւ զընգերս նորա` զորս ընտրեցին, որ զերկինս եբաց, եւ զՈրդին ընդ աջմէ Հօր Աստուծոյ այս գործով արժանի եղեւ տեսանել:

Սոյնպէս եւ զԱյծեմնիկն իւր ողորմածութիւնքն եւ խանդակաթ այրեացն ողբումն, ի ձեռն մեծին Պետրոսի, եւ զհրաժարեալն զգնացեալն զմեռեալն միւսանգամ այսրէն դարձուցանէր ի կենդանութիւն: Սոյնպէս եւ մեծն Պօղոս, ասէր, պատմէ` թէ իբրեւ տեսին զշնորհսն, որ տուեալ էին ինձ Յակոբոս եւ Կեփաս եւ Յովհաննէս` որ բուն սիւնքն էին, իբրեւ տեսին` թէ հաւատարիմ եմ ես յաւետարանն անթլփատութեան, որպէս նոքա ի թլփատութեանն, եւս քաջ համարձակեցին, ձեռն ետուն հաւանութեան ինձ եւ Բառնաբայ, զի մեք ի հեթանոսս եւ նոքա ի թլփատութիւնն: Բայց միայն պատուիրեցին ինձ, ասէ, զի աղքատաց խնամ կալցուք. զոր ես ինքնին իսկ, ասէ, փութայի ջանալ կատարել:

Սոյնպէս եւս առաւելագոյն զտէրունականն դնէր առաջի, որ մեծատունն էր` որ զամենայն պատուիրանսն կատարեալ էր, ապա լուաւ ի տեառնէ` եթէ վաճառեա զինչս քո եւ տուր աղքատաց, եւ գտցես քեզ գանձս յերկինս. եւ որ զկնի սորին` եթէ դիւրին է մալխոյ մտանել ընդ ծակ ասղան, քան մեծատան ագահի յարքայութիւն Աստուծոյ: Եւ դարձեալ` եթէ արարէք ձեզ բարեկամս ի մամոնայէ անտի անիրաւութեան, որ ընկալցին զձեզ ի յարկս իւրեանց յաւիտենից: Կամ որպէս նոյն իսկ Պօղոս բարեաց գործոց նախանձաւոր լինէր, ստիպէ ամենեցուն ասելովն` եթէ զհետ երթայք սիրոյ, եւ նախանձաւոր լերուք հոգեւորացն: Որոյ զյօժարութիւն աքայեցւոցն վասն պաշտման սրբոցն ի Մակեդոնիա պատմեալ` նախանձեցուցեալս յորդորեաց. այլ եւ համարձակութիւն իսկ տայ անխափան ի բարեացն առաքինութիւնս, թէ լաւ է յամենայն ժամ նախանձել ի բարիս: Դարձեալ փութայ ամենեքումբք հանդերձ ըստ Քրիստոսի հետոցն վարել: Հայեցարուք, ասէ, ի զօրագլուխն հաւատոց եւ ի կատարիչն Յիսուս. դարձեալ` թէ յիշեցէք զառաջնորդս ձեր եւ զվերակացուս ձեր ի տէր, որք խօսեցան ձեզ զբանն կենաց. հայեցարուք յելս գնացից նոցա, եւ նմանողք լերուք հաւատոց նոցա: Եւ միանգամայն` թէ զայս խորհեսցի իւրաքանչիւր ոք ի ձէնջ, որ ի Քրիստոս Յիսուս. եւ դարձեալ` թէ սկսաւ Յիսուս առնել եւ ուսուցանել: Իսկ ցանկալի եղբայր տեառն Յակոբոս զհամօրէն իսկ զգունդս սրբոցն հանդերձ սրբասէր տերամբն յօրինակ առեալ ի թղթին իւրում, ասելովն` եթէ օրինակ առէք, եղբարք, զչարչարանաց երկայնմտութեանն զմարգարէսն` որք խօսեցան յանունն տեառն. զհամբերութիւնն Յոբայ լուարուք, եւ զկատարումն տեառն տեսէք:

Զայս եւ այսպիսի ինչ, եւ որ ինչ եւ այսմիկ նման էին բանք, խօսէր հանապազ. զտիւ եւ զգիշեր ոչ դադարէր ի խրատելոյ եւ ի բողոքելոյ: Եւ իմաստութեամբ Հոգւոյն սրբոյ, որ բնակեալ էր ի նմա, ըստ ամենայն աւուրց իւրոց ժամանակացն ամաց կենաց իւրոց` երանելի եպիսկոպոսապետն Հայոց Ներսէս այսպէս առ ամենեսեան զխրատ վարդապետութեանն առ հասարակ իբրեւ զհայր բազմագութ իբրեւ զմայր գթած ցուցանէր. զհոգեւոր սիրոյն եռանդն ածէր առ ամենեսին, առ մեծամեծս եւ առ մանկունս, առ պատուականս եւ առ անարգս, առ հարուստս եւ առ աղքատս, առ ազատս եւ առ շինականս: Եւ զվերակացութիւնս աշխարհի ամենայն հոգաբարձութեամբ, առանց ամենայն ծուլութեան եւ ամենայն յապաղութեան, տանէր մինչեւ ի վախջան իւր, եւ ոչ երբէք ուրեք եղեւ նման նմա այլ ոք ի Հայաստան երկրին: