Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս թէ ո'րպէս կայսր Վաղէս հալածեալ զամենայն ուղղափառ հաւատացեալս, եւ կամ ո'րպէս կամեցաւ յանդիմանութիւն առնել կայսրն ի մէջ ճշմարտութեանն հաւատացելոց, եւ ի մէջ ձախող աղանդոյն արիանոսաց. եւ կամ ո'րպէս սքանչելեացն տեսլեամբն սուրբն Բարսիլիոս կոչեցեալ ի պայքարն, եւ յաղթէր` Աստուծոյ զօրութեամբն` ախոյենիցն առ եպիսկոպոսաւն Եւսեբիւ. եւ թէ ո'րպէս Եւսեբիոս վճարէր ի բանդին. եւ կամ ո'րպէս Բարսեղ արձակեալ լինէր:

Ընդ այն ժամանակս անօրէն կայսրն Վաղէս մեծաւ բարկութեամբ դատէր ընդդէմ ճշմարտութեանն մշակացն. այս ինքն որ միանգամ զհաւատն Քրիստոսի արժանապէս հաւատասցեն` թէ ճշմարիտ արդարեւ Որդի Աստուծոյ իցէ, եւ ծնունդ ի բնութենէն Հօրն Աստուծոյ: Վասն այսորիկ կամէր հալածանս տանջանս չարչարանս միահաղոյն յարուցանել, եւ սաստիւ իշխանութեամբ առ ամենեսեան գրեալ եւ տալ հրաման:

Ապա ի մի վայր եղեալ` խորհեցան մոլեկան արիանոսացն աղանդոյն վարդապետք. զի ասէին, թող ընդ նոսա պայքար յանդիմանութեան հակառակութեան լիցի, արքայ. եւ որ կողմն յաղթեսցէ, յայտ լիցի. զի մի' զնա բռնադատ, զրադատ ինչ երեւեսցի յաղթութիւնն: Եւ թագաւորն Վաղէս զայս լուեալ խնդալից լինէր. ընտրեաց իւր արս ճարտարս եւ պատրաստաբանս, զորս կարծէր դպիրս բանիբունս, որ անուանեալք էին չեպիսկոպոսունս աղանդոյն արիանոսաց: Եւ յղեաց առ եպիսկոպոսն Կեսարու Եւսեբիոս. եւ ժամ խնդրէր ի նոցանէ բանիցն քննութեան, զի ի հանդէս ածիցէ առ նա զնովաւ, եւ որ ճշմարիտն իցէ` յայտնի երեւեսցի: Ապա իբրեւ սահմանեցաւ ժամադրութիւն, առեալ եպիսկոպոսն Եւսեբիոս զկղերն զամենայն, եւ ի մեծ հոգս մտանէր. ուստի՞ կարծիցէ բանիցն պատասխանիս պատրաստել. զի եւ բանիւ ոչ ինչ կարի էր առաւել: Ապա հաստատեցաւ այս բան ի խորհրդեանն, զի յղեսցեն հաւանեցուսցեն հաստատեցուսցեն զերանելին Բարսիլիոս, զի եկեսցէ նա: Զի նա, ասէ, կարող է բանիւ զօրութեանն. նա մեծ է, ասեն` ի նմա շնորհքն խափանել զնենգութիւն դաւաճանութեանն սատանայի. զի խորհի նա ի վերայ սրբոյ եկեղեցւոյ նորա, զոր ինքն արեամբն ստացաւ:

Գրեաց թուղթ աղաչանաց եպիսկոպոսն Եւսեբիոս առ երիցապետն Բարսեղ, եւ մեծաւ պաղատանօք որ ինչ վասն պատուին պաշտամանն. զի մի' դիցէ ինչ ի մտի զառաջին եղեալ բանիցն գժտութիւն. այլ վասն զի առ Աստուած հաւատոց են բանքն եւ քննութիւնքն, վաղվաղակի փութասցի գալ առանց դանդաղանաց: Արկին եւ կղերքն ամենայն ձեռնագիր աղաչանաց, զի մի' ինչ դանդաղեսցի գալ, այլ յարուցեալ փութանակի երթիցէ: Եւ արս հաւատարիմս պատուականս յղեցին վասն վաղվաղ գալոյ:

Եւ այն ինչ արքն յուղի անգան, որ երթայինն ածել զնա անդր. արդ մինչ դեռ յուղի անգեալ երթային արքն` էին ի ճանապարհի, սուրբն Բարսիլիոս ուր էին` մինչ դեռ ի պաշտաման տեառն կայր, անկաւ նմա քուն ծանր թանձրամած, եւ տեսանէր ի տեսլեան , զի այգի մի էր մեծ եւ վայելուչ, քաջաբեր լի պտղով. եւ խոզք երեք անգեալ էին յայգին, եւ մտեալք ի ներքս ի յայգին` ապականէին զայգին եւ բրէին: Պատառէին բազում ունջս որթոյ, արմատաքի խլէին եւ զտաշտն գլխովին եւ զբազուկ ընջովին, եւ մեծամեծ ապականութիւնս ի ներքս գործէին: Եւ մատուցեալ էին այգէգործքն, ջանային եւ ոչ կարէին հանել զվնասակար խոզսն յայգւոյ անտի: Ապա զաղաղակ հարեալ գոչէին առ Բարսիլիոս, եւ ասէին. Եթէ ոչ դու, Բարսիլիոս, եկեսցես, ոչ ոք կարէ հանել զխոզս յայգւոյ աստի, եւ ոչ մեծ ապականութիւնս դադարեսցէ. աճապարեա եկ հասիր, զի տակաւին աւասիկ վնասս մեծամեծս առնեն: Ապա մատուցեալ Բարսիլիոս` հանէր զվնասակարս զխոզսն յայգւոյ անտի, եւ կազմէր զխախտածն:

Եւ զարթեաւ սքանչելին Բարսեղ, եւ զարմացեալ ընդ այն տեսիլն, էր մտախորհ. եւ խորհէր ընդ միտս իւր վասն տեսլեանն` թէ զինչ իցէ. եւ անդէն հասեալք մատուցանէին նմա զթուղթն առաքեալքն ի Կեսարիայ քաղաքէ Եւսեբի եպիսկոպոսի: Այլ իբրեւ ընթերցաւ, խնդայր եւ ուրախ լինէր. զի գիտաց թէ յԱստուծոյ պատրաստեցաւ կոչել զնա ջատագով ճշմարտութեանն առ ի տալ պատասխանի: Յարուցեալ փութանակի գնաց զհետ կոչելեացն թղթին, եւ չոգաւ առ եպիսկոպոսն Եւսեբիոս: Եւ իբրեւ խորհեցան ընդ միմեանս զարժանն, ասաց Բարսիլիոս ցեպիսկոպոսն Եւսեբիոս, զի խնդրեսցէ ի կայսերէ իշխանութիւն` զոք յերիցանց տանել ընդ իւր: Եւ մտանէր Եւսեբիոս առ կայսրն, խնդրէր ի նմանէ եւ ասէր. Երկուս ածեր ինձ ախոյեանս, թո'ղ եկեսցէ մի ոք ընդ իս յերիցանց իմոց: Եւ հարցանէր կայսրն ցարիանոս եպիսկոպոսն, եւ յանձին կալան նոքա Եւսեբի քանի ածցէ ընկերս ընդ ինքեան, յորժամ գայցէ յատեանն:

Իսկ իբրեւ ժամ ատենին հասանէր, առեալ կայսերն զեպիսկոպոսն Եւսեբիոս, եւ ընդ նմա երանելին Բարսիլիոս երիցապետն, եւ երկու ախոյեանքն հակառակութեանն` որք ի կողմանէն կուսէ սատանայի էին, այս ինքն արիանոսք չեպիսկոպոսքն, եւ մտին ի բանից ի քննութիւն հակառակութեան վասն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի Որդւոյն Աստուծոյ, եթէ իցէ ծնունդ եւ որդի ի բնութենէ Հօր Աստուծոյ, եթէ ոչ: Ապա Հոգւով սրբով լցեալ լինէր երանելին Բարսիլիոս, որ կայր զկնիագոյն եպիսկոպոսին Եւսեբի. եւ սա գրէր վկայութիւնս ի գրոց յԱրարածոց ի սկզբանէ յօրինաց եւ ի մարգարէից եւ յառաքելոց եւ յամենայն աստուածաշունչ գրոց. յայտ առնէր եւ ցուցանէր, եւ զերկիւսեան ախոյեանսն սատանայի կարկեալս ըմբռնեալս ամօթապարտեալս հանդերձ թագաւորաւն կացուցանէր:

Ապա նայեցաւ թագաւորն Վաղէս ընդ եպիսկոպոսն, եւ ետես զի քրտնեալ էր, սկսանէր խօսել եւ ասէր. Այդ զի՞ է, զի զայդչափ հոսին ի քէն քրտունքդ. զի ի բանս ճշմարտութեան քննութեան վարձկանագրչաւդ յաղթեցեր:

Ետ պատասխանի Բասիլիոս թագաւորին եւ ասէր. Երկուս խոզս եւ մի էշ վարեալ այնչափ ընդ երկար ճանապարհ, եւ դու ասես. Զի՞ ես քրտնեալ այդչափ: Ապա զղջացաւ թագաւորն` թէ ընդէ՞ր զԲարսիլիոսն հրամայեցին օժանդակ բնաւ Եւսեբի թողուլ ի ներքս: Ապա յոտն կացեալ ամօթով արիանոսքն ասացին ցթագաւորն, թէ ընդէ՞ր այս աշխատութիւն քննութեանց են. այլ տիրաբար տուր հրաման, զի որք քո կամացդ ոչ լուիցեն, անկցին ի տագնապ նեղութեան: Եւ լուծեալ զատեանն վճարեցաւ:

Եւ ետ հրաման` զի զԵւսեբիոս արկանել ի բանդ, եւ ընդ նմա զբազումս, եւ նեղութիւն ի վերայ ուղղահաւատ որթոդոքսաց քրիստոնէից հասուցանէր. եւ ետ հարկս ի վերայ եկեղեցացն տուժիւք մեծաւ ծանրութեան տուգանօք: Յայնժամ ի դառն կապանացն պատուհասէն մեռանէր եպիսկոպոսն Եւսեբիոս ի ներքս ի բանդին: Իսկ վասն սրբոյն Բարսեղի ասէին ժողովուրդքն Կեսարու. Եթէ ոչ արձակէք զդա ի բանդէդ, այրեմք զքաղաքս զամենայն: Յորժամ ամենեքեան միաձայն զայս աղաղակէին, թողացոյց թագաւորն, եւ արձակել հրամայէր զերանելին Բարսիլիոս: