Պատմութիւն Հայոց

Յաղագս թագաւորելոյ Պապայ յերկրին Յունաց, եւ գալոյ ի Հայս, եւ յինքն ունելոյ զաշխարհ իւր. եւ կամ որ ինչ միանգամ գործեաց, եւ յաջողեցաւ նմա:

Ապա յետ այսր ամենայնի Մուշեղ որդի Վասակայ ժողովեաց զամենայն ազատագունդ մարդկանն մնացելոյն` որ միանգամ մնացեալ էին, եւ չոգաւ հանդերձ նոքօք առ թագաւորն Յունաց: Եւ եցոյց զպաղատանս աշխարհին Հայոց, եւ զամենայն անցս տառապանաց` որ անցեալ էր ընդ նոսա, եւ խնդրեաց ի կայսերէն զՊապ զորդի Արշակայ թագաւոր ի վերայ Հայոց աշխարհին: Մեծ թագաւորն Յունաց թագաւորեցոյց զՊապ զորդին Արշակայ ի վերայ աշխարհին Հայոց, որպէս եւ խնդրեաց նա ի նմանէ. եւ մենապէս թիկունք լինէրն արքայն Յունաց, եւ զՏէրենտ անուն ստրատելատն եւ զԱդէ ոմն կոմս արձակէին ընդ արքային Պապայ յերկիրն Հայոց վեց հարիւր բիւրու:

Եւ եկին հասին ի սահմանս Հայոց. եւ Մուշեղ լինէրն զօրավար սպարապետ Հայոց փոխանակ Վասակայ հօր իւրոյ: Եւ գային ի մի վայր ժողովէին ամենայն ցրուեալք փախուցեալք թագուցեալք, որ էին յերկրին Հայոց, գային եւ ի մի վայր բովանդակէին, եւ լինէին ի խնդիր սրբոյն մեծի հայրապետին Ներսէսի թագաւորն եւ ամենայն մարդիկ աշխարհին Հայոց, մեծամեծք գաւառակալք եւ գաւառատեարք: Որք եկեալք ժողովեալք, զկաթողիկոսն զմեծն Ներսէս խնդրէին. զի գիտէին թէ նա կարող է աղօթս առնել, եւ խնդրել յԱստուծոյ վասն շինութեան ամենայն աշխարհին Հայոց, եւ փրկել ի թշնամեացն. եւ դարձեալ զի'նչ եւ խնդրէր յԱստուծոյ, տայր Աստուած նմա. եւ միւս եւս, զի իմաստութեամբ իմն կարէր սոցա զօգտակար խրատն մատուցանել: Վասն այսորիկ ոչ եթէ փոքր ինչ էր խնդիրն այնպիսւոյն առն լինել, որ կարէր նոցա զօգուտ խրատու իմաստութեան շնորհել, եւ ըստ ժամանակին դիպացն պատահելոյ` միտս օգտակարս դնել, որովք զճանապարհս` որ կայրն առաջի` գնալ մարթասցեն:

Ապա ինքն թագաւորն Պապ երթայր հասանէր գտանէր զեպիսկոպոսապետն Ներսէս հանդերձ աւագայնովն Հայոց. աղաչէր զնա, զի հայր Հայոց ամենայն օգտի խրատու առաջնորդ` եւ խնդրեսցէ եւս վասն նոցա: Ապա մեծաւ ջանիւ հազիւ հաւանեցուցին զնա երթալ նմա ընդ նոսա ի բանակն արքունի. զի յաւուրց ժամանակին ի մահուանէն Գնելոյ մինչեւ յայն ժամանակն թագաւորութեանն Պապայ ոչ էր երթեալ նա ի բանակն արքունի: Ապա յայնմ ժամանակի մեծաւ աղաչանօք տարան զնա ի բանակն արքունի ընդ ինքեանս. եւ նա էր նոցա վերակացու եւ խրատատու, կարգիչ եւ առաջնորդ. եւ հանապազ խնդրէր վասն նոցա յԱստուծոյ: Եւ էր իմաստութեան իրաց առաջնորդ, եւ հանապազ կցորդ հոգոց եւ բարձիչ վշտաց աղօթիւք իւրովք. եւ յամենայնի ամենայնիւ երբէք հայր երեւեալ:

Ապա կարգէր կազմէր յօրինէր Մուշեղ սպարապետ զամենայն զգունդս Հայոց զօրացն, եւ առնէր հանդէս ամենայն զօրացն գնդին` որ հասին ի ձեռս նորա տասն հազար: Եւ ածէր զամենայն հանդէսն կարգեալս եւ պատրաստեալս վառեալս ի պատերազմ, զդրօշս փողփողեալս եւ նշանս արձակեալս. եւ ցուցանէր զհանդէս զօրացն Պայոց սպարապետն Հայոց Մուշեղ առաջի իւրեանց թագաւորին Պապայ, եւ մեծի քահանայապետին Ներսէսի, եւ առաջի Տէրենտի եւ Ադէի զօրագլխացն Յունաց: Եւ մեծ շնորհակալութիւն առնէր նմա թագաւորն Պապ Հայոց, եւ մեծամեծ պարգեւս շնորհէր զօրավարին Մուշեղի. եւ սոյնպէս զօրագլուխքն Հոռոմոց շնորհակալ լինէին նմա: Սոյնպէս եւ եպիսկոպոսապետն Ներսէս օրհնէր զզօրավարն Մուշեղ, եւ ասէր. Տէր Քրիստոս օրհնեսցէ զքեզ, եւ յաջողեսցէ քեզ, եւ տացէ քեզ զյաղթութեանն շնորհս զամենայն աւուրս կենաց քոց. ի ձեռն քո եւ ի ձեռն ազգի քո փրկեսցէ զերկիրս Հայոց մինչեւ յաւիտեան:

Ապա զօրավարն Հայոց Մուշեղ գունդ կազմեաց պատրաստեաց, եւ յառաջեաց հանդեձ Հայոց գնդաւն. առաջապահ անցանէր առաջի թագաւորին Պապայ եւ զօրացն Յունաց կայսերական գնդիւն: Ապա ի Դարանաղեաց գաւառին լկնեալ յարձակեցաւ Մուշեղն, իբրեւ գայր առառապահն հասանէր ի միջնաշխարհն Հայոց, սպանանէր Մուշեղ զզօրագլուխն Պարսից զԿարէնն եւ զԶիկն, եւ զամենայն զզօրսն արկանէր ի սուր սուսերի իւրոյ, եւ ոչ մի զոք ապրեցուցանէր: Եւ մինչեւ ի բուն ի սահմանսն ի Գանձակ Ատրպատականի զերկիրն յիւր վտարեալ, բռնացեալ ունէր:

Եւ եկն եմուտ թագաւորն Պապ յերկիրն Հայոց, եւ թագաւորեաց ի վերայ նորա. եւ թափեաց յինքն զամուր ամուր բերդիցն, զոր կալեալ էր Պարսկացն. եւ բերդն Դարօնից, որ է յերկրին Կոգայ, ուր կային գանձք Արշակունեացն սաստիկ յոյժ: Քանզի դիպեցան մտերիմք բերդակալքն. զի թէպէտ ի ժամանակէն` իբրեւ տարան զթագաւորն Հայոց զԱրշակ ի Պարսս` յայնմ հետէ ժամանակէ մարտեան ընդ բերդին ընդ այնմիկ Պարսիկք, եւ ոչ կարացին առնուլ, մինչեւ եկն Պապ թագաւորն յերկիրն Հայոց. զի պահեցաւ գանձն եւ եհաս ամբողջ ի Պապ թագաւորն մինչեւ եկն: Եւ զօրսն Յունաց յԵռանդ եւ ի Բախիշն ընդ ամենայն երկիրն Հայոց բաշխէին ընդ ամենայն գաւառսն. բայց միայն Մերուժանն չարագործ փախչէր միաձի:

Իսկ Մուշեղ զօրավարն հայաստանեաց շրջէր ընդ երկիրն, եւ աւերէր զատրուշանսն Մազդեզանցն: Իսկ զՄազդեզունսն, որ միանգամ ի բուռն արկին, զամենեսեան տայր հրաման սպարապետն Մուշեղ ունել եւ հրով խորովել: Եւ բազում բերդակալս բերդացն չարամահս առնէին, եւ զբազում պատուաւոր տեարս` որ պատուականք էին առաջի թագաւորին Պարսից` ունէր ձերբակալս Մուշեղ, եւ տայր մորթել եւ լնուլ խոտով եւ կանգնել ի վերայ պարսպացն: Ընդ բազում տեղիս զայս առնէր ի վրէժս հօրն իւրոյ Վասակայ:

Եւ շինէին զամենայն աւերեալսն ի թշնամեացն, եւ զեկեղեցիսն նորոգեցին. եւ թագաւորութիւնն հաղ քան զհաղ նորոգէր, եւ իրք ժամանակին հաղ քան զհաղ յառաջադէմ աջողէին: Եւ սուրբն Ներսէս իմաստուն հայրապետն առաջնորդէր եւ լուսաւորէր, խրատէր եւ կարգէր եւ շինէր աղքատաց հանգիստ, որպէս եւ ինքն ի բնէ իսկ սովոր էր. եւ զվարս թագաւորութեանն իսկ յօրինէր ամենաբարի կրօնիւք, որպէս եւ տեսեալ էր իւր առ հնօնք թագաւորօքն: Եւ առաւել զկարգս եկեղեցւոյ պաշտամանն եպիսկոպոսաց, երիցանց եւ սարկաւագաց, եւ շինուածս եկեղեցւոյ վկայանոցաց, զամենայն նորոգեաց, ուսոյց եւ յարդարեաց:

Զօրավարն Հայոց Մուշեղ զգունդ իւր կազմէր, եւ երթայր ի սահմանսն` կալ անդ, զգուշացեալ զսահմանօքն երկրին իւրոյ` պահել զիւր աշխարհն հրամանաւ իւրոյ թագաւորին Պապայ: