Պատմութիւն Հայոց

Վասն որդւոցն Վրթանայ, որոց անուանք այս են. առաջնոյն Գրիգորիս, եւ երկրորդին Յուսիկ:

Այս Վրթանէս եւ Առիստակէս որդիք էին մեծի քահանայապետին սրբոյն Գրիգորի: Եւ էր Առիստակէս կուսան եւ սուրբ ի մանկութենէ. զի թէպէտ եւ կրսեր որդի էր, կանխաւ եհաս յաթոռ հայրենի եպիսկոպոսութեան: Իսկ Վրթանէս էր ամուսնացեալ եւ անորդի, եւ բազում ժամանակս խնդրէր նա յԱստուծոյ` զի մի' զրկեսցի նա յօրհնութենէ զաւակի, այլ ի պտղոյ նորա կացցէ առաջի նորա ի պաշտօն տեառն: Եւ ի ծերութեան նորա լուաւ տէր աղօթից նորա, յղացաւ ամուսին նորա, եւ ծնաւ երկուս որդիս երկուորեակս, եւ կոչեաց զանուն երիցուն յանուն հօր իւրոյ Գրիգորիս, եւ երկրորդին` Յուսիկ, որք սնան զառաջեաւ թագաւորին Հայոց, եւ ուսման գրոց փոյթ ի վերայ կալան ուսուցանել զնոսա: Ապա երէց որդին Գրիգորիս եհաս յեպիսկոպոսութիւն կողմանցն Աղուանից եւ Վրաց, վասն հոգեկիր առաքինի արգասեացն, բարեհասակ, եւ զգիտութիւն Աստուծոյ յանձին կրելով: Ոչ ամուսնացաւ նա, այլ ի հնգետասանամենից եհաս յաշտիճան եպիսկոպոսութեան աշխարհին Վրաց եւ Աղուանից, այս ինքն սահմանացն Մազքթաց: Երթեալ նորոգեաց անդ զեկեղեցիսն լուսաւոր կարգօքն առաջնոյն Գրիգորի, հօրն գործոց նմանեալ:

Իսկ զՅուսիկն սնուցանէր Տիրան որդի թագաւորին Խոսրովու. եւ ետ արքայորդին Տիրան զդուստր իւր կնութեան Յուսկանն որդւոյ Վրթանայ: Եւ մինչդեռ մանուկ էր, յետ միոյ անգամու յառաջին գիշերին մտանելոյ` յղացաւ կինն: Եւ իսկ եւ իսկ ետես ի տեսլեան` զի երկու էին մանկունքն, եւ ոչ հաճոյ ի պաշտօն տեառն Աստուծոյ. եւ զղջացաւ զամուսնանալն: Լայր եւ աղաչէր զԱստուած, եւ ապաշխարէր մեծաւ տառապանօք: Եւ յամուսնանալն բռնադատեցաւ ի թագաւորէն իբրեւ զմանուկ. սակայն եւ այն ըստ Աստուծոյ շնորհացն գործէր, զի որք առ յապայն ելանելոց էին ի նմանէ հովիւքն գլխաւորք, որք յօգուտ աշխարհի եւ ի շահ մշակութեան եկեղեցւոյ` յաւետարանական հրամանացն սպասաւորեալ: Այլ սակայն ըստ այն մի անգամ ա'յլ ոչ եմուտ առ կին իւր. եւ ծնաւ կինն երկուս որդիս, որպէս ետես նա ի տեսլեանն յառաջագոյն. եւ կոչեցին զանուն առաջնոյն Պապ, եւ զերկրորդին Աթանագինէս:

Եւ յետոյ այլ ոչ եւս մերձեցաւ ի կինն` վասն առաքինութեան մանկութեանն: Իբրեւ ոչ եթէ զամուսնութիւնն աղտեղի համարէր, այլ կասկածէր նա ի տեսլենէն` զոր ետես, եթէ ընդէ՞ր բնաւ ի նմանէ այնպիսի զաւակ անպիտան ծնանիցի: Քանզի ոչ երկրաւոր զաւակի ցանգացեալ էր, այլ այնպիսումն` որ ի սպասաւորութիւն սպասու պաշտաման ծառայութեան տեառն Աստուծոյ կայցեն: Եւ զամենայն իսկ զերկրաւորս առ ոչինչ համարեալ, ոչ լաւ համարեցաւ զանցաւորս, այլ վերին երկնակեաց կենացն ցանգացեալ հայէր: Ոչ ինչ ածէր զմտաւ զսէր թագաւորին կամ ի նմանէ կուսէ զպատուելն, կամ զմեծութիւն, կամ զընտանութիւն փեսայութեան թագաւորին. այլ յայնմ ամենայնէ ուրացեալ հրաժարէր, եւ օտարոտիս եւ գարշելիս եւ պատեանս համարէր: Եւ յետ առաջնոյն այլ ոչ եւս խաբեցաւ երբեք ուրեք իբրեւ զմանուկ. այլ հայրական միտս զծերական հանճարոյն ստացեալ, զխրատն իմաստութեան անմահութեան, լաւ համարեցաւ զնախատինսն Քրիստոսի` քան զմեծութիւն թագաւորացն. զճգունս վարուցն ընտրեաց անձին իւրոյ, յերեքտասանամենից եւ ի վեր առաքինանայր: Սա իւրոց հարցն նմանեալ, եւ զեղբօրն իւրոյ Գրիգորիսի զօրինակ բերէր անձին իւրոյ. զքրիստոսեան լուծն առանց ամենայն յապաղութեան ձգէր մինչեւ ի վաղճան:

Բայց վասն զի թշնամեցեալ էր տուն թագաւորին ընդ նմա, եւ մինչ դեռ վասն այնորիկ զզուէին զնա աներք նորա, մեռաւ կին նորա, եւ ազատեալ լինէր Յուսիկն ի բաներոյն: Եւ մինչ դեռ նա հոգացեալ վասն իւր ծննդոց մնացելոց զաւակացն, եւ վասն այսորիկ հոգալով կայր յաղօթս առ տէր, երեւեցաւ նմա հրեշտակ տեառն ի տեսլեան, եւ ասէ ցնա. Յուսիկ, որդի Գրիգորի, մի' երկնչիր, զի լուաւ տէր աղօթից քոց. եւ ահա ծնցին ի քոց զաւակացդ այլ զաւակք, զի լիցին նոքա ի լուսաւորութիւն գիտութեան, եւ աղբիւրք հոգեւոր իմաստութեան հայաստան աշխարհիս: Եւ ի նոցանէ բղխեսցեն շնորհք պատուիրանացն Աստուծոյ, եւ խաղաղութիւն բազում եւ շինութիւն հաստատութեան բազում եկեղեցեաց ի նոցանէ տացի, բազում յաղթութեամբ եւ մեծաւ զօրութեամբ. եւ բազում մոլորեալք եւ անգէտք դարձցին ի ճանապարհս ճշմարտութեան. որովք եւ Քրիստոս բազում լեզուօք փառաւորեսցի նոքօք: Որք սիւնք սիւնք եկեղեցւոյ լինիցին, եւ մատակարարք բանին կենաց, եւ հիմունք հաւատոյ, պաշտօնեայք Քրիստոսի եւ արբանեակք Հոգւոյն սրբոյ. զի ուստի հիմն իցէ շինուածոյն, եւ կատարումն անտի լինիցի: Եւ բազում տունկք պտղաբերք եւ շայեկանք եւ օգտակարք հոգեւոր դրախտին ի նոցա մշակութեան աջոյն տնգեսցին եւ ընկալցին օրհնութիւն յԱստուծոյ:

Իսկ որք ոչն կամիցին տնկել նոքօք, եւ ի նոյն հոգեւոր ցօղոյն գիտութեան ըմպել, խոտան լիցին` մերձեալք յանէծս. եւ վաղճան նոցա լիցի այրումն հրոյն: Բայց բազում անգամ վասն տեառն լինիցին նոքա ի հեռ եւ ի նախանձ յանարժանիցն. այլ կացցեն ի հաւատս անշարժ իբրեւ զվէմ, եւ յաղթեսցէ նոցա համբերութիւն բազում: Եւ յետ նոցա թագաւորեսցէ ստութիւն, յապարասան յանձնասէր եւ յարծաթասէր ի մտախաբ յանպատսպարան յանպիտան ի սուտակասպաս եւ ի բանսարկու մարդկանէ. եւ ապա եթէ ոք գտցի` որ կարասցէ ունել զուխտ հաստատութեան հազիւ հազիւ:

Եւ զայս ամենայն լուեալ մանուկն Յուսիկ ի հրեշտակէն, մխիթարութեամբ մեծաւ գոհանայր զտեառնէ Աստուծոյ, որ արժանի արար զնա այսպիսի յայտնութեան պատասխանւոյ. եւ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց գոհանայր եւեթ յամենայն ժամ անդադար: