2800. ԱՆԳՂԻԱԿԱՆ ԱՐՇԱՒԱՆՔԸ

Անգղիական կառավարութիւնը բռնական կամ զինուորական ոյժ գործածելէ խուսափելով Հայոց պատրիարքարաններուն միջնորդութեան դիմեր էր, եւ անշուշտ հաշտարար արդիւնքի մը ակնկալութիւնն ունէր: Իր առաջարկը կատարուած էր Հայոց կողմէ, սակայն արտաքին պարագայք արգիլեր էին անոր արդիւնքը տեսնել, եւ յուլիս 25-էն ի վեր պատգամաւորներուն ուղեւորութիւնը արգիլուած էր, եւ եղանակաց խստութիւնը, մանաւանդ երկրին քաղաքական վիճակը, ապստամբութեան տարածուիլը եւ Թէոդորոսի հետզհետէ զօրութենէ եւ ազդեցութենէ իյնալը նպաստաւոր չէին ակնկալեալ արդիւնքը յառաջ բերելու: Այս տեսութեանց ներքեւ տրուեցաւ զինուորական միջոցին դիմելու որոշումը, եւ հրաման եղաւ Նաբիէր զօրավարին 30, 000-ի հնդիկ բանակով մը Եթովպիա արշաւել (68. ՍԻՈ. 417), եւ ըստ այսմ ալ 1867 հոկտեմբերի մէջ հնդկական բանակը ցամաք ելաւ Զուլշա նաւահանգիստը, եւ շուտով լուրը հասաւ Թէոդորոսի եւ պատգամաւորներուն ինչպէս ըսինք (§ 2799): Պատգամաւորներուն կրած տպաւորութիւնը տխրութիւն եւ գրեթէ յուսահատութիւն էր, զի նպատակնին վրիպած կը տեսնէին եւ իրենց ապահովութիւնը վտանգուած. իսկ Թէոդորոսի զգացումը երկիւղ եւ սարսափ եղաւ, զի երկիրը իրեն հետ չէր, իսկ թշնամին զօրաւոր էր: Երբոր լուրը հասաւ, Կէլպի-Թափօրի շրջանակները հնազանդեցնելու եւ Ըսար-Ամպա գալու վրայ էր, բայց զինքն այլ եւս ապահով չզգալով Կէլպի-Թափօրի բնակութիւնները, այսինքն հիւղերը կրակի տուաւ, եւ յառաջեց դէպի Սակտելա լեռը, որ ինչպէս ըսինք ապահովագոյն տեղն էր, իբրեւ բնական դիրքով անառիկ եւ անմերձենալի բերդ մը (ՍԱՓ. Բ. 107), եւ որ ինն օրուան ճամբայ հեռու էր Ըսար-Ամպայէ: Շուրջը գտնուող եւրոպացիներէն ալ վստահութիւնը վերցուց եւ սկսաւ անարգել եւ Մակտելայի բանտարկեալներուն վրայ ուզեց մօտէն հսկել, զորս շատցուցեր էր (ՍԱՓ. Ա. 52), եւ նոյն իսկ ղփտի եպիսկոպոս Սելամիէն ալ անոնց խառնած էր իբրեւ ապստամբութիւն գրգռող (ՍԱՓ. Բ. 50): Նաբիէր ոչ իսկոյն յառաջեց, եւ ոչ կրնար յառաջել, անկոխ առապարներէն եւ վիհերէն, լեռներէն եւ անտառներէն իր բանակը չէր կրնար քալել, պաշարի պատրաստութիւն ալ չունէր, եւ իր ետեւը ապահով կ՚ուզէր պահել: Ուստի ամիսներ անցուց Զուլշայէն Մակտելա 650 քիլօմեթր երկարութեամբ հարթ ճամբայ պատրաստելու, ճամբուն վրայ մթերանոցներ եւ շտեմարաններ կազմելու եւ պարէնաւորելու (67. ՍԻՈ. 413), հեռագիր ալ գրաւ եւ 19 քիլօմեթր տեղ ալ դաշտային մասին մէջ երկաթուղի հաստատեց (68. ՍԻՈ. 414): Իր բանակէն 14, 000 հոգի արշաւանքին յատկացուց, մնացեալներուն յանձնեց նաւահանգիստը եւ յարաբերութիւնները պահել, եւ ուղիներու եւ պարէններու պատրաստութիւնները հոգալ: Հազիւ 1868 մարտի մէջ 5, 000-ի բանակ մը Մակտելայի առջեւ հասաւ (68. ՍԻՈ. 413), զոր Թէոդորոս հրամայեց ռումբերով հալածել. բայց արդիւնք մը չունեցաւ թնդանօթաձիգներուն ուղղակի չարձակելնուն համար: Օր մըն ալ մարտ 29-ին իր բանակը սրտապնդելով յարձակում կը փորձէ, բայց անգղիացիք կը յաղթեն (68. ՍԻՈ. 412): Ճարահատած անգղիացի բանտարկեալները կ՚արձակէ որ յարձակումը դադրի, բայց Նաբիէր չգոհանար, զի հրաման ունէր Թէոդորոսը գերել կամ սպաննել: Թէոդորոս պարտեալ եւ մանաւանդ բոլոր իրեններէն լքեալ, զի իշխաններէն եւ ոչ մէկը իրեն օգնութեան կը փութար, ինքզինքը արբեցութեան կու տայ, եւ կարծես խելագարեալ, օր մըն ալ անգղիացւոց բանակին դիմաց ձի կը խաղցնէ, եւ 160 եթովպացի բանտարկեալներ մէկ անգամէն սպաննել կու տայ (ՍԱՓ. Բ. 108) Սելամի եպիսկոպոսն ալ միասին (ՍԱՓ. Բ. 118), եւ յետին յուսահատութեան մէջ անգղիացւոց ձեռքը չիյնալու եւ չնախատուելու համար բերնին ատրճանակ մը պարպելով անձնասպան կ՚ըլլայ 1868 ապրիլ 1-ին, Զատկի երկրորդ օրը: Անգղիացիք նպատակնուն հասած էին, յաղթական կը մտնեն Մակտելա, Թէոդորոսին երեսը մահուանէն ետքը միայն կը տեսնեն, եւ մարմինը պատուով կը թաղեն տեղւոյն եկեղեցին (ՍԱՓ. Բ. 108): Մակտելայի մէջ կը գտնեն թնդանօթներ, հրացաններ, սուրեր, տէգեր եւ վահաններ, ամէնն ալ անարժէք բաներ, ուստի ձեռք չեն դպցներ, այլ իբր վրէժխնդրութիւն Մակտելան մէջը եղածներով կ՚այրեն: Ապրիլ 6-ին փրկեալ եւրոպացիներն իրենց ընտանիքներովն հետ առնելով ետ դառնալու կը սկսին, 8-ին զօրահանդէս կը կատարեն Տալանթա լեռնադաշտին վրայ, եւ հանդարտ կերպով դէպի Զուլշա կ՚ուղեւորին. իսկ Նաբիէր միշտ վերջապահ կը մնայ: Մայիս 24-ին հասեր էին Սինաբէ, յունիս 13-ին ելած էին Եթովպիայէ, ինն ամիս եւս անգղիական տորմիղը մնաց Աննէսլէյ ծոցը, ծանր կազմածները պաշտպանելու եւ յարմար եղանակին փոխադրելու համար, եւ վերջին նաւին անկէ մեկնելուն Եթովպիոյ արշաւանքէն լոկ պատմական յիշատակ մնաց, իսկ Եթովպիա դարձաւ այն կացութեան զոր ունէր Թէոդորոսէ առաջ (68. ՍԻՈ. 416):

2801. ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ ԱՐԿԱԾՆԵՐԸ

Երուսաղէմի պատգամաւորներ անհնարին շփոթութեան մատնուեցան, երբ Թէոդորոս հեռացաւ եւ Մակտելա քաշուեցաւ, զի այլեւս գործ մը չունէին կատարելիք, եւ դառնալու համար պաշտպան չունէին, մանաւանդ թէ կասկածաւոր ալ եղած էին Թէոդորոսի մտերիմ ճանչցուելով: Անտէրունչ մնացած երկրին մէջ ամէն կողմէ ապստամբութիւններ շատցած էին, որոնք իրարու հետ ալ կը զարնուէին տիրապետութեան եւ աւարառութեան համար: Պատգամաւորներուն եղած կողմն ալ այդ կացութիւնը առած էր եւ չէին գիտեր որուն վստահիլ եւ որուն ապաւինիլ: Օրեր կ՚անցնէին, 1868 յունուարը մտած էր, եւ Թըրսօ-Կովազի իշխանը, որ Ըսար-Ամպայի Թեսեմմա իշխանին վրայ յարձակած էր, բանագնացութեամբ ետ քաշուած էր: Թեսեմմա աչք կը դնէ պատգամաւորներուն սնտուկներուն, եւ այդ նպատակով բարեկամ եւ պաշտպան կը ձեւանայ անոնց, եւ զիրենք ապահովութեամբ մինչեւ Կալլապատ Եթովպիոյ սահմանագլուխը հասցնել կը խոստանայ: Բայց Թըրսօ-Կովազի աւելի զօրութեամբ ետ կու գայ, եւ Թեսեմմա իբր թէ պատերազմի կը պատրաստուի, բայց բուն նպատակը փախչիլ կ՚ըլլայ: Պատգամաւորներն ալ միասին փախչիլ կը հաւանին, բայց որովհետեւ մեծ սնտուկները տանելու դժուարութիւն կար, սնտուկները կը բացուին եւ Թեսեմմայի մարդիկներէն իւրաքանչիւրը ծրար մը կ՚առնէ իբր թէ տանելու, բայց իրօք իւրացնելու, եւ խեղճ եպիսկոպոսն ու վարդապետը ունեցածներնուն մէկ մասէն կը կողոպտուին, նոյն իսկ իրենց հագնելիքներէն եւ պաշտօնագիրներէն, եւ միայն մաս մը սուրբ անօթներ եւ եկեղեցական զգեստներ եւ ընծայանիւթեր կրնան ազատել եւ երբ Ըսար-Ամպացիք խոյս կու տան, միայնակ կը մնան լերան վրայ եօթը շղթայեալներու հետ, որոնց շղթաները կը քակեն ու կ՚ազատեն (ՍԱՓ. Ա. 56-69): Թըրսօ-Կովազի յաղթական կը բարձրանայ Ըսար-Ամպա լեռը, սիրալիր ընդունելութիւն կ՚ընէ եւ յարգանքներ կ՚ընծայէ Երուսաղէմացիներուն, Իսահակի եպիսկոպոսական ոսկեթել զգեստները հագցնել կու տայ որ տեսնէ: Քանի օրերէ ի վեր մուրացկանութեամբ ապրող եւ երբեմն անօթի մնացող եպիսկոպոսին եւ վարդապետին ուտելիքներ կը հայթայթէ եւ զիրենք ջորիով եւ իրենց սնտուկները շալակով իրեն հետ մէկտեղ իր բանակտեղը կ՚իջեցնէ յունուար 31-ին (ՍԱՓ. Ա. 73): Անկէ կը սկսին ուղեւորիլ դէպի Չոնկ ըսուած տեղը 12 օրուան ճամբայ: Եթովպացիք առջի օրեր շատ նեղութիւն կը հասցնեն, մինչեւ որ կը ստուգեն թէ ո'չ թուրք, ո'չ ֆրանք, ո'չ ինկիլիզ, եւ ո'չ ղփտի, այլ հայ ուղղափառ են, եւ անկէ ետքը դիւրութիւններ եւ պատիւներ ալ կ՚ընծայէն, մանաւանդ թէ ղփտիներէ զզուած ըլլալով, Իսահակը իբրեւ իրենց եպիսկոպոս պահել կ՚ուզեն եւ կ՚առաջարկեն (ՍԱՓ. Ա. 77-78): Համբաւը կը տարածուի եւ ամէն կողմերէ այցելուներ կը սկսին յաճախել, իսկ իրենց չորս սնտուկները զորս գրաւուած կը կարծէին, առջեւէն Չարտոգա ղրկուած ըլլալը կ՚իմանան, եւ իրենք ալ թոյլտուութիւն կը ստանան հոն երթալ, ուր վեց օրէն կը հասնին (ՍԱՓ. Ա. 80), եւ կը սպասեն: Թըրսօ-Կովազի իր տիրապետութիւնը ընդարձակելու եւ նոր երկիրներ գրաւելու հետամուտ, քանի մը յաջող ձեռնարկներէ ետքը մարտ 19-ին Վակշըմ-Կովազիի հետ պատերազմի կը բռնուի, եւ ճակատամարտին մէջ կը մեռնի: Պատգամաւորներ 24-ին կը լսեն եւ նորէն վարանման կը մատնուին (ՍԱՓ. Ա. 82-84), եւ Վակշըմ-Կովազիին անձնատուր ըլլալ կ՚որոշեն, կը գրեն եւ ապրիլ 1-ին պատուով կ՚ընդունուին անոր եղբօրմէն, իրեն ալ կը ներկայանան, սնտուկները կը բերուին եւ կը բացուին որոնց մէջէն ընծայներ ալ կու տան մեծին եւ պզտիկներուն, եւ փոքրիկ ոսկի խաչ մը կը նուիրեն իշխանին, զի ականակուռ մեծ խաչը (§ 2798) Ըսար-Ամպայի մէջ յափշտակուած էր: Այս առթիւ խնդիր կը յուզուի Սելամիի տեղ ուրիշ ղփտի եպիսկոպոս մը բերել տալու, կամ թէ Իսահակը իբրեւ եպիսկոպոս պահելու, եւ կը համաձայնին Իսահակը իբր գրաւական պահել, որպէսզի առանց 10, 000 թալէռ տուրքի վճարման ձրիաբար ղփտի եպիսկոպոս մը բերել տան (ՍԱՓ. Ա. 87): Ապրիլ 6-ին Թէոդորոսի անձնասպանութեան լուրը կը հասնի, եւ պատգամաւորներ նորէն Վակշըմ-Կովազիի ընծաներ մատուցանելով, իբր եպիսկոպոս մնալու միտքը իրենցմէ կը հեռացնեն եւ կ՚աշխատին ետ դառնալու արտօնութիւն ստանալ, բայց նա կը պատասխանէ երկու ամիս սպասել մինչեւ որ իրենք ժողովով ինչ ընելիքնին որոշեն (ՍԱՓ. Ա. 91): Վակշըմ-Կովազի հետզհետէ ունեցած յաջողութիւններէն եւ ստացած հպատակութիւններէն քաջալերուած ինքզինքը թագաւոր կը հռչակէ Թէքլէ-Կորկիս անունով, եւ Եթովպիա նոր քաղաքական դիրք կը ստանայ (ՍԱՓ. Ա. 92): Այս միջոցին է որ պատգամաւորներուն խնամակալ նշանակուած անձին խարդախութիւնները եւ գողութիւնները երեւան կու գան եւ կռուի առիթ կու տան, որուն մէջ Իսահակ եպիսկոպոսը քարի հարուած կ՚ընդունի կռնակը, եւ գործը նախ տեղւոյն վրայ յետոյ Թէքլէ-Կորկիսի ատեանին մէջ կը քննուի, նաեւ եպիսկոպոս եւ վարդապետ կ՚ամբաստանուին եւ շատ դժուարութեամբ կ՚արդարանան, բայց բնակավայրնին փոխուելով Պելեսսա կը փոխադրուին, ուր կը հասնին 1868 յունիսին (ՍԱՓ. Ա. 104): Այնտեղ եղած ատեննին ապրուստի պէտքերնին պակսելուն, հոգեւոր եւ մարմնաւոր բժշկութիւններու կը դիմեն, եւ աղօթքով եւ աւետարանով, պարզ դարմաններով եւ լուացումներով հիւանդներ կը սկսին բժշկել, եւ փոխարէն պէտք եղած պարէննին ստանալ (ՍԱՓ. Ա. 113): Երկար ամիսներէ ի վեր կը մնային այնտեղ եւ իրենց ապագային վրայ գրեթէ յուսաբէկ էին, երբ յոյսի նշոյլը կը ծագի յանկարծ: Մուսաւա բնակող Առաքել Ճիվէլէկեանէն եթովպացի սպասաւորի մը ձեռքով 1869 մարտի մէջ իրենց կը հասնին Երուսաղէմի նամակներու ծրար մը, եւ միանգամայն անգղիական կառավարութեան կողմէ Թէքլէ-Կորկիսէն իրենց դարձը խնդրուելուն, եւ Թէկրիի իշխանին ապահովութիւն խոստանալուն աւետիսը (ՍԱՓ. Ա. 119): Վերջապէս Թէքլէ-Կորկիսի թագաւորական արտօնագիրը կը ստացուի, եւ ապրիլ 16-ին աւագ չորեքշաբթի օր Պելեսսայի բնակիչներուն եւ իշխանաւորներուն կողմէ փառաւոր կերպով ճամբայ կը դրուին, բայց հազիւ 42 օրէն Աքսում կը հասնին Թէկրիի գլխաւոր տեղը, թէպէտ հնար էր 10 օրով ալ ճամբան կտրել (ՍԱՓ. Ա. 120-121): Ուղեւորութեան մէջ նեղութիւններ, զրկումներ եւ ճանապարհի դժուարութիւններ կը կրեն շարունակ, թէպէտ գիւղէ գիւղ առաջնորդներ եւ հոգածուներ կ՚առնեն թագաւորական հրամանին համեմատ: Աքսումի մէջ կ՚այցելեն մեծ ուխտատեղին, եւ շատ դժուարութեամբ կը տեսնեն անտեսանելի եւ անհպելի եղող օրինաց նուիրական տախտակը, որ հոն պահուած է, եւ նկատուած է իբր Սինա լերան վրայ Մովսէսի ստացած տասնաբանեայի քարետախտակը, Քրիստոսի ալ ներկայացուած եւ անկէ ալ օրհնուած (ՍԱՓ. Ա. 126-132): Աքսումէն կ՚ելլան իշխանը հետերնին, նուագածուներ առջեւէն, եւ զօրապետներ իրենց գունդերով ետեւնէն, իրենք ալ ջորիներ հեծած, եւ փառաւորութեամբ Ատուտ կը մտնեն մայիս 31-ին, եւ յունիս մէկին նամակ մը կը գրեն Երուսաղէմի Եսայի պատրիարքին, հասնելնին հաղորդելու, եւ նամակ մըն ալ Գահիրէ Ստանթօն հազարապետ անգղիական ընդհանուր հիւպատոսին շնորհակալութիւննին յայտնելու, եւ յատուկ թղթատարով Մուսավա Ճիվէլէկեանին կը յղեն հասցէներուն հասցնելու համար: Թէկրիի իշխան Քասսա ամէն տեսակ յարգանք եւ պատիւ եւ օգնութիւն կ՚առատաձեռնէ իր հիւրերուն, իր մեռած կնոջ համար հոգեհանգիստ կատարել կը հրաւիրէ, հոգեհաց կը պատրաստէ, առատ պաշար կը նուիրէ, հազար թալէռ ճանապարհածախս կ՚ընծայէ, պատերազմի նոր թմբուկը օրհնել կու տայ, եւ պաշտօնագիր մըն ալ կը յանձնէ, ու զիրենք ճամբայ կը հանէ դէպի Ասմարա, Թէկրիի սահմանագլուխ քաղաքը: Այստեղ մեծապէս օգտակար կ՚ըլլայ Միքայէլ Պալտըրավա հապէշ վարդապետը, տղայ հասակէն Ս. Յակոբայ վանքին մէջ սնած եւ հովանաւորուած եկեղեցական մը, ինչպէս նաեւ Կ. Պոլսեցի ոսկերիչ Կարապետ Որգէ, որոնք ժամանակին միջնորդ ալ եղած էին Քասսան Նաբիէրի հետ բարեկամացնելու (ՍԱՓ. Ա. 138-139) եւ անոր օգնել տալու, եւ Նաբիէր ալ օգնութիւնը փոխանակած էր զէնքեր նուիրելով (68. ՍԻՈ. 415): Եօթը օրէն կը հասնին Ասմարա, ուր կը հանդիպին Եթովպիա գացող նոր ղփտի եպիսկոպոսին իբր Սելամիի յաջորդ, որուն պէտք եղած հրահանգներն ալ կը խօսին, եւ եկեղեցականաց ժողովին ալ կը մասնակցին եւ պատշաճը կը բացատրեն, եւ այլ եւս երկար չմնալով, ինչպէս իրենք կը գրեն, դուրս կ՚ելլեն այն դժոխատիպ երկրէն: Նազարէթցի Էլիսան ալ կը մկրտեն, եւ երկու Նազարէթցիներուն դրամ եւ ջորի նուիրելով ետ կը դարձնեն Ատուտ վաճառականութիւն ընելու, եւ Ասմարայէն ելլելէն երկու օր ետքը կը հասնին Մուսավա (ՍԱՓ. Ա. 152):

2802. ԵՐՈՒՍԱՂԷՄ ՀԱՍՆԵԼՆԻՆ

Եթովպական երկրէն ազատած օսմանեան հողին վրայ ոտք դրած օրերնին, ինքզինքնին այլեւս Երուսաղէմ հասած կը կարծեն, բայց ինչպէս սովորական է ճամբան լրացնելէն ետքը յոգնութիւն զգալ, երկու պատգամաւորներն ալ տաժանակիր ուղեւորութիւնը առողջ անցուցած, հանգիստ գտնելնուն կը հիւանդանան, բայց Ճիվէլէկեան Առաքելի խնամքով վտանգէ կ՚ազատին, եւ հազիւ քիչ մը ապաքինած յունիս 5-ին Մուսավայէ կը մեկնին, եւ 6 օրէն Սուաքին եւ 26 ժամէ ալ Ճիտտէ կ՚անցնին, ուր բժշկապետ Ֆրանկիւլ Մալէզեան զիրենք կը խնամէ բժշկական եւ ընտանեկան միջոցներով, կը կազդուրէ եւ քանի մը օր հիւր կը պահէ, մինչեւ Եգիպտոս գացող շոգենաւով մը կը մեկնին, եւ եօթնօրեայ նաւագնացութեամբ Սուէիշ կը հասնին, ուսկից լուր կու տան Եգիպտոս կալուածոց տեսուչ Աստուածատուր վարդապետին (§ 2797): Իրենց դառնալը արդէն լսուած էր Գահիրէի հիւպատոսին գրած նամակներէն, թէպէտ Երուսաղէմի պատրիարքին գրած նամակնին ետ մնացեր էր շոգենաւին արկածի հանդիպելէն: Սուէիշէ Գահիրէ կ՚անցնին, եւ անգղիական հիւպատոսին այցելութիւնը ընդունելով եւ տեսակցութեան երթալով կ՚իմանան թէ ինչպէս Պելեսսա արգելուած մնալնին Գահիրէի մէջ լսուելով, անկէ Երուսաղէմի պատրիարքին, անկէ Կ. Պոլսոյ պատրիարքին, անկէ անգղիական դեսպանին, անկէ անգղիական կառավարութեան դիմումներ եղած են, եւ Անգղիոյ արտաքին գործոց նախարարէն ամէն կողմ պատշաճ հրամաններն ու հրահանգները տրուած են (ՍԱՓ. Ա. 160): Գահիրէէ Աղեքսանդրիա իջնալով արտաքին գործոց նախարարէն իրենց ուղղուած նամակը եւ պատրաստուած զգեստները եւ ճանապարհի համար 1, 000 ըռեալի գումար մըն ալ կ՚ընդունին, եւ քանի մը օր միայն այնտեղ մնալով, եւ Խտիվ Իսմայէլ փաշայէ ալ ունկնդրութեան ընդունուելով կ՚անցնին Յոպպէ, ուր զիրենք կը դիմաւորեն տեսուչ վարդապետը եւ Երուսաղէմէ յատկապէս եկող աւագ թարգման Մատթէոս եւ Եզեկիէլ վարդապետները: Թէ Յոպպէ եւ թէ Ռէմլէ ամէնուն կողմէ անխտիր խնդութեամբ կ՚ողջունուին: Գալոնիա զիրենք կ՚ողջունեն Կարապետ եւ Սիմոն եպիսկոպոսներ քանի մը վարդապետներով, եւ Յունաց պատրիարքարանի եւ անգղիական հիւպատոսարանի ներկայացուցիչներ, անկէ շիտակ կու գան Երուսաղէմ, եւ ի ձայն զանգակաց եւ եկեղեցական հանդիսութեամբ կը մտնեն մայրտաճար, ուխտերնին կը կատարեն, միաբանակիցներու հետ կ՚ողջագուրուին, եւ երգեցողութեամբ կ՚ելլեն պատրիարքարան, ուր Եսայի պատրիարք արտասուախառն խնդութեամբ զիրենք կը գրկէ եւ կը համբուրէ եւ աշակերտներ արձակ եւ չափաւ ուղերձներ կը կարդան: Մեկներ էին 1867 ապրիլ 1-ին եւ կը դառնային 1869 օգոստոս 14-ին (69. ՍԻՈ. 173), որով պանդխտութիւննին տեւած էր երկու տարի եւ չորսուկէս ամիս: Անգղիական կառավարութիւնը, որ պատճառ եղած էր այդ տարապարհակ ուղեւորութեան, գնահատեց եղած զոհողութիւնը եւ յատուկ շնորհակալութեան գիր ուղղեց պատրիարքին արտաքին գործոց նախարարին ձեռքով, թագուհւոյն եւ ամուսնոյն եւ զաւակին կենդանագիրները յղեց ի յիշատակ (ՍԱՒ. 1043), եւ 1025 օսմանեան ոսկւոյ գումար մըն ալ ճանապարհի ծախուց փոխարէն: Իսկ Եսայի պատրիարք 1870 փետրուարին գրած պատասխանին մէջ փոխադարձ շնորհակալութենէ զատ անգղիական կառավարութեան եւ ազգին հովանաւորութիւնը կը մաղթէր հայ ազգին վրայ (ՍԱՒ. 1415):

2803. ԳՈՐԾԻՆ ՎՐԱՅ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆ

Սոյն հետաքրքրական պատմութիւնը չենք կրնար փակել, առանց անոր մասին խորհրդածութիւննիս աւելցնելու: Գործին ամփոփումը զուր ջանք եւ ընդունայն վաստակ եւ անօգուտ ձեռնարկ եղած է, որուն մէջ նկատողութեան արժանի կը մնան հայութեան, եւ գլխաւորապէս Երուսաղէմի միաբանութեան ազգային անունին եւ պատւոյն եւ ակնկալեալ օգուտին համար ունեցած փութաջանութիւնը, եւ գործին կատարման յանձնառու երկու անձերուն, Իսահակ եպիսկոպոսի եւ Տիմոթէոս վարդապետի, անձնուրաց հոգին, տոկուն կամքը եւ տագնապալից փորձանքը: Գործին գաղափարը դուրսէն, այսինքն անգղիական կառավարութենէն թելադրուած ըլլալով, բնաւ պատասխանատուութիւն մը չի կրնար ծանրանալ Հայոց վրայ եթէ ձեռնարկը նպատակին չծառայեց: Իսկ ձախողուածի պարագաներուն զննութեան մէջ աչքի կը զարնեն պատգամաւորներուն ճամբուն վրայ ուշանալը եւ անգղիական բանակին արշաւանքին կանխելը: Թերեւս այս երկրորդը արդարանայ նկատելով պատգամաւորներուն ուշանալը. հարկաւ անգղիական կառավարութիւնն ալ չէր կրնար անպայմանաբար պատգամաւորութեան ելքին սպասելով ձեռուըները ծալլած նստիլ: Իրաւ ալ երբոր արշաւանքը որոշուեցաւ 1867 սեպտեմբերին, պէտք էր որ ապրիլին մեկնած պատգամաւորութիւնը լրացած ըլլար: Պատգամաւորութեան յապաղելուն գալով, Երուսաղէմի պատմագիրը կը կարծէ թէ դիւանագիտութիւն ոմանց հակառակորդաց ճարտարս գիտաց զլանալ յազգէն ըզփառս զայս, դեգերեցուցեալ ի ճանապարհի զգնացս նոցա յանցանելն ընդ Եգիպտոս եւ ընդ ջրանցս Սուէզի (ՍԱՒ. 1414): Անցողակի յիշենք թէ` 1867-ին տակաւին Սուէիշի ջրանցքին անցքը չկար, որ կը խախտէ պատմագիրին ենթադրական մեղադրանքը: Իսկ Երուսաղէմէ Սուէիշ շատ արագ եղած էր պատգամաւորներուն ուղեւորութիւնը, որոնք ապրիլ 1-էն 11, տասը օրուան մէջ կատարած էին այդ բազմամասնեայ ուղեւորութիւնը, Երուսաղէմէ Յոպպէ, Աղեքսանդրիա, Գահիրէ, եւ Սուէիշ, անհրաժեշտ տեսակցութիւններն ու յարաբերութիւններն ալ մէջը: Կը մնայ Սուէիշէ Եթովպիա անցնելնին, որ աւելի դիւրին պիտի ըլլար հաւանաբար եթէ անգղիական հիւպատոսին թելադրութեամբ անգղիական շոգենաւներով ուղղակի Ատէն եւ անկէ Մուսավա եկած ըլլային, ուսկից զգուշացան պատգամաւորները իբրեւ Անգղիոյ պատգամաւորներ կամ Անգղիայէ թելադրեալ չերեւնալու եւ կասկածանաց ներքեւ չիյնալու համար, զի Թէոդորոս թագաւոր խորամանկ մէկն ըլլալով, կրնար լրտեսներ ունենալ այն կողմերը, եւ անգղիական նաւով երթալնիս լսելով կրնայ մեր հպատակին վնաս մը հասնիլ, եւ մեր վրայօք կասկած տալ անոր (ՍԱՓ. Ա. 7): Այսպէս պատգամաւորներ իրենց վրայ կ՚առնեն այդ զգուշաւորութեան հեղինակութիւնը եւ չենք իմանար թէ ո՞ւր կը մնայ դիւանագիտական նախանձողաց ոմանց դաւը, որոնց պատմագիրը կը վերագրէ ուղեւորութեան յապաղիլը, մինչ պատգամաւորներ Ատէնի ճամբան թելադրող հիւպատոսին վրայ կը կասկածին, թէ ինքը աւելի Մուսավայի ճամբայով երթալնիս կը ցանկար, չեմք գիտեր ինչ թագուն նպատակաւ, զոր չէր ուզեր յայտնել (ՍԱՓ. Ա. 7): Ըստ այսմ տրամադրելի գտնուած յիշատակներու վրայ դատելու ստիպուած, մենք դիպուածներու կապակցութեանը եւ աննախատեսելի պարագաներու միայն կը վերագրենք յապաղմանց պատճառը, որոնց մէջ են գլխաւորապէս եղանակներուն խստութիւնը եւ ապստամբութեանց տարածուիլը: Ինչ ալ ըլլայ պատասխանատուութեան մասին վերջնական եզրակացութիւնը, գործը արդէն իր մէջը հետաքրքրական միջադէպ մը, ազգին համար պատուոյ էջ մը, եւ Իսահակի եւ Տիմոթէոսի համար գովեստի եւ համբաւոյ յիշատակ մը կը մնայ:

2804. ԾԽԱԿԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆՆԵՐ

Երուսաղէմէ նորէն Էջմիածին կ՚անցնինք, զոր թողուցինք Գէորգ կաթողիկոսի առաջին օրերուն (§ 2765), անցողաբար միայն յիշելով մասնաւոր կաթողիկոսութեանց մասին առած քայլերը (§ 2770): Այժմ ալ պիտի ամփոփուինք Մայրաթոռին մէջ կատարած ձեռնարկներով, առաջիկային թողլով Տաճկահայոց հետ ունեցած յարաբերութիւնները պատմել, երբ այդ վերջիններով զբաղինք: Ըսինք արդէն թէ գործունեայ անձ մըն էր Գէորգ եւ թէ պօլօժէնիէն անոր գործունէութիւնը արգիլելու բնոյթ չունէր, եւ իրօք ալ կրցաւ լաւ կարգադրութիւններ իրականացնել Մայրաթոռոյ եւ Ռուսահայոց վիճակներուն մէջ: Վարժարաններն եղան իր մտադրութեան առաջին առարկան: Պօլօժէնիէն կը ներէր ծխական կամ հոգեւոր վարժարաններ ունենալ ամէն եկեղեցւոյ քով եւ ամէն վանքի մէջ, եւ այս բաւական էր որ ամէն տեղ վարժարաններ բանալու հոգ տարուի. իրօք ալ իր օրով բոլոր հայաբնակ քաղաքներ եւ գիւղեր իրենց հայ վարժարանն ունեցան: Այդ գործը յառաջացնելու համար 1867 յունիս 14-ին Էջմիածնի կարող միաբաններէն ուսումնական յանձնաժողով մը կազմեց, եւ աւելի ետքը 1873-ին թեմական տեսուչներու պաշտօնը հաստատեց, որոնք իբրեւ առաջնորդներու ուսումնական փոխանորդներ վիճակին մէջ պիտի շրջէին, պակաս տեղերը դպրոց բանալու, եւ եղած տեղեր ուսումնական ծրագիրին եւ տնտեսական ընթացքին բարեկարգութեան պիտի հետեւէին: Միանգամայն ընդհանուր կանոնագիր մըն ալ կազմել տուաւ եւ հրատարակեց (469. ԱՐՐ. 141-146), որպէսզի վարժարաններ ամէնն ալ նոյն ձեւով գործեն եւ նոյն կանոնով վարուին, եւ այսպէս լրացուց եւ զարգացուց Մատթէոսի օրով եղած առաջին կարգադրութիւնները (§ 2742): Գէորգի գործունէութիւնը եւ հայ ծխական դպրոցներու գործը յաջողութեամբ կը յառաջէր, երբ 1873 նոյեմբեր 22-ի կայսերական հրամանագիրը հրատարակուեցաւ, որով բոլոր դպրոցներ անխտիր կրթական նախարարութեան ուղղակի իշխանութեան ներքեւ պիտի դրուէին եւ պետական տեսուչներու հսկողութեան պիտի ենթարկուէին, որոնց հետ հայ ծխական դպրոցներն ալ, թեմական դպրոցներէն զատ: Հրամանը Էջմիածին հաղորդուեցաւ 1874 յունուար 12-ի պաշտօնագիրով, եւ հետեւանքը կրնար ծանր ըլլալ հայ դպրոցներուն, մանաւանդ հայ լեզուին եւ հայ եկեղեցւոյն: Իսկոյն Գէորգ պարտուպատշաճ դիմումներու ձեռնարկեց, եւ թէ պօլօժէնիէով ապահովուած կարգադրութեամբ հիմամբ, եւ թէ Հայ եկեղեցւոյ կրօնական պահանջներուն փաստերով, յաջողեցաւ հայ դպրոցներուն բացառիկ դիրքը պաշտպանել թէ ըստ ուսումնականին եւ թէ ըստ տնտեսականին: Իր առաջարկները ընդունելութիւն գտան եւ յարգուեցան, եւ 1874 յուլիս 19-ի բարձրագոյն հրամանագիրը ճշդեց պետական տեսուչներուն հայ վարժարաններու հետ ունենալիք յարաբերութիւնները, որոնք պարզապէս Ռուսաց լեզուին շուրջը կը դառնային, եւ ուսուցչաց հպատակութեան եւ ձեռնհասութեան կը պատկանէին. իսկ ուսումնական եւ տնտեսական պայմանները պօլօժէնիէին համաձայն կաթողիկոսին եւ առաջնորդներուն եւ իրենց ժողովներուն կը մնային (ԱԲՂ. 62. եւ ԶԱՄ. Բ. 168-169): Հայ դպրոցները պետական տեսչութեանց յանձնելուն խնդիրը անգամ մըն ալ նորոգուեցաւ Գէորգի մահուանէ ետքը, բայց այս անգամ ալ բացառիկ դիրքը յարգուեցաւ եւ պահուեցաւ Մակար կաթողիկոսի առաջին տարին (ԶԱՄ. Բ. 178), եւ մինչեւ ցայժմ ռուսահայ վիճակներու բոլոր դպրոցները Գէորգէ հաստատուած կանոններով կ՚առաջնորդուին (ԶԱՄ. Բ. 169):

2805. ԳԷՈՐԳԵԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆ

Վիճակներու մէջ ծխական վարժարաններու այսչափ հետամուտ եղող անձ մը, Մայրաթոռոյ մէջ իր աչքին առջեւ աթոռին արժանաւոր ուսումնական հաստատութիւն մը ունենալ զանց պիտի չընէր: Մայրաթոռոյ մէջ մեծ ուսումնարան մը ունենալու միտքը շատ հին էր, եւ վերջին դարուն մէջ ապրող կաթողիկոսներէն գրեթէ ամէնքն ալ մեծագոյն փափաքն ունեցան, եւ իրենց ժամանակներուն ու պարագաներուն համաձայն ձեռնարկներ ալ կատարեցին, բայց գոհացուցիչ արդիւնք մը չունեցան: Գէորգ մտածեց հիմնական գործ մը կատարել, եւ այս նպատակին պէտք էին վայելուչ շէնք մը եւ շինութեան եւ պահպանութեան ծախուց ապահովութիւն: Առաջ տոկուն աշխատութեամբ ձեռք բերեց շատ անխնամ մնացած կամ վիճելի գումարներ, միանգամայն ընդհանուր հանգանակութեան սկսեց, եւ այդպէսով մի խոշոր դրամագլուխ կազմեց (ԶԱՄ. Բ. 168): Այս կարգին կրնան յիշուիլ Ամսթերտամի մէջ անտէրունչ մնացած եկեղեցւոյ եւ կալուածներու վաճառումէն քաղած գինը, որ 27, 000 ֆիօրին բռնած է (77. ՄԱՍ. 1936), Աստրախանի մէջ Արարատեան Սերովբէ եպիսկոպոսին թողօնը (§ 2674), Մոսկուայի կայսերական դրամատան մէջ Կարբեցիին շահեցուցման թողած աւանդը, Կարնեցի Կարապետ եպիսկոպոսի թողած գումարն ու գոյքերը, Կալկաթացի Գէորգ Մանուկեանի կտակը 40-է աւելի տարիներու տոկոսներով (ԱԲՂ. 50), Զմիւռնիոյ կալուածներուն յետամնաց հասոյթները, Տփղիսի եւ ուրիշ վիճակներու մէջ աթոռական իրաւունքներու հաշիւները, եւ ուրիշներ ալ, որոնց տեղեկութիւնները քաղած էր իր ճանապարհորդութեան ժամանակ (ԶԱՄ. Բ. 169): Այսպէս նախապատրաստութիւնները լրացնելով 1869 մայիս 25-ին, Յինանց վեցերորդ կիրակի եւ իր օծման երկրորդ տարեդարձին օրը, մեծահանդէս արարողութեամբ նոր ուսումնարանին հիմնարկէքի օրհնութիւնը կատարեց, զոր Կ. Պոլսոյ եւ Մոսկուայի ճեմարաններուն անունէն յորդորուած կոչեց Ժառանգաւորաց հոգեւոր ճեմարան Սուրբ Գէորգեան, սակայն հասարակութեան բերանը Գէորգեան ճեմարան անունը տիրեց: Նոր ճեմարանը զետեղուեցաւ Էջմիածնի պարիսպէն դուրս, հին Ժառանգաւորաց վարժարանին ետեւօքը, ազատ գետնի վրայ, Երեւանի ճամբուն մօտերը: Երկյարկանի էր շէնքը, գետնայարկին մէջ դասարաններ եւ ճաշարան, իսկ վերնայարկին մէջտեղը գմբէթայարկ հանդիսարանը եւ երկու կողմերը ննջարաններ, բոլորն ալ լայն ճեմելիքի մը երկու կողմերը բաշխուած: Պակաս չեղան շինութեան միջոցին երեւան եկած խոչընդոտները, ինչպէս Աբգարեան Յովհաննէս ճարտարապետին սպանութիւնը, եւ յաջորդին շուտով մեռնիլը, եւ գործին երրորդի մը ձեռք անցնիլը (ԱԲՂ. 66): Գերաններու պակասութիւնն ալ լեցուց օսմանեան կառավարութենէ հազար մեծ գերան ստանալով Սօղանլուի անտառէն (ԱԲՂ. 65), եւ այսպէս Գէորգի ճարտարութիւնն ու հաստատամտութիւնը յաղթանակեցին. թէպէտ քիչ մը երկարեցաւ շինուածին լրումը, զի միայն 1874 սեպտեմբեր 28-ին, Ս. Գէորգայ տօնին շաբաթ օրը կատարուեցաւ հանդիսական օրհնութիւնը կամ նաւակատիքը, եւ 60 նոր հաւաքուած աշակերտներով դասերը սկսան ամսուն 30-ին: Բայց խոչընդոտներ սպառած չէին, զի քիչ օր ետքը, հոկտեմբեր 16-ին անակնկալ եւ անբացատրելի հրդեհ մը ճեմարանին մէջէն ելլելով այրեց եւ աւերեց շէնքին մի մասը: Բայց Գէորգ չյուսահատեցաւ, անմիջապէս վերաշինութեան ձեռնարկեց եւ քիչ ատենէն գլուխ հանեց. այնպէս որ նորաբաց ճեմարանին ընթացքը չխանգարեցաւ (ԶԱՄ. Բ. 169), եւ աշակերտները որ Ղազարապատ էին փոխադրուած, 1875 յունիս 10-ին նորոգուած ճեմարանը փոխադրուեցան (ԱԲՂ. 63): Առաջին տարին մէկ դասարան միայն բացուեցաւ, եւ այսպէս հետզհետէ յառաջացան եւ բազմացան դասարանները. աշակերտներուն թիւը ակնկալութենէ վեր աճեցաւ եւ հարկ եղաւ 1879-ին նոր միայարկ շէնք մըն ալ աւելցնել իբր լոկ ննջարան եւ երկու շէնքերու ամբողջաբար ուսումնականի եւ աշակերտական սրահի յատկացնել (ՄՈՎ. 373): Երբոր ճեմարանի մասին Գէորգի տարած հոգածութիւնը կը գովենք, պէտք չէ լռենք որ այն իր իսկական նպատակին չծառայեց, որ էր Ժառանգաւորաց ճեմարան ըլլալ եւ ուսումնական ու զարգացեալ հոգեւորականներ պատրաստել. զի հին Ժառանգաւորաց վարժարանը, որ ճեմարանի բացման ատեն առժամապէս պահուեցաւ, 1882-ին գոցուեցաւ (ԱԲՂ. 70), բայց Գէորգի ժամանակ եւ ոչ մի շրջանաւարտ կամ աշակերտ հոգեւորականութեան չհետեւեցաւ եւ միաբանութեան չանդամակցեցաւ: Այս մասին չենք կրնար ուղղակի Գէորգը մեղադրել, զի նա վարժարանական ներքին մասնագիտութեամբ ճոխացեալ անձը չէր, թէպէտ արտաքին գործոց համար մեծ կարողութիւն ունէր: Երբոր առաջին եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւնը կը կատարէր 1867-ին (§ 2765), Խորէն Գալֆայեանէ խոստում առած էր երեք տարի Էջմիածին մնալ, եւ ուսուցչութիւն ընել (69. ՄԱՍ. 923), եւ նոր բացուելիք ուսումնարանին մէջ աշխատիլ. սակայն կաթողիկոսին հետ Պետրբուրգ երթալէ ետքը պատճառանքով մը առժամեայ բացակայութեան արտօնութիւն ստացաւ, եւ անգամ մը Կ. Պոլիս երթալէն ետքը այլեւս չվերադարձաւ: Այն ատեն գործը յանձնուեցաւ Գաբրիէլ Այվազովսքի եպիսկոպոսին իբր վարժարանական փորձառութեամբ ճոխացեալ անձի, բայց նա ալ Տփղիսի առաջնորդութիւնը պայման դրաւ իր յանձնառութեան, եւ Տփղիս մնալով Էջմիածնի ճեմարանը կառավարել սկսաւ տեղեկատուներու ծանօթութիւններով եւ թելադրութիւններով, որուն հետեւանքն եղաւ 1878-ին երրորդ դասարանին ըմբոստանալը եւ խմբովին արտաքսուիլը: Ճեմարանի ծրագիրն ալ Մուրատեանի եւ Հայկազեանի պէս սովորական վարժարաններու նմանողութեամբ կազմուեցաւ, աւելի ընդհանուր քան եկեղեցական ուսմանց դրութեամբ. այնպէս որ ճեմարանը բոլորովին ձրի եւ ազատ երկրորդական ուսումնարանի դիրքն առաւ, եւ զարմանալու չէ եթէ ձրի երկրորդական ուսում առնելու եւ ազատաբար դուրս ելլելու պայմաններու ներքեւ աշակերտաց թիւը դիւրաւ եւ տարապայման աճեցաւ:

2806. ՇԻՆՈՒԹԻՒՆՔ ԵՒ ՏՆՏԵՍՈՒԹԻՒՆ

Յայտնի է թէ Գէորգ կաթողիկոս Մայրաթոռը համարեա ' աղքատ եւ խառնակ վիճակի մէջ ստացաւ (ԶԱՄ. Բ. 174), եւ ինչ որ կրցաւ ընել այս մասին եւ ինչ որ յաջորդին թողուց իր արդիւնքն եղած է բացարձակապէս: Տեսանք ճեմարանի շինութեան եւ պահպանութեան համար ծախսուածը. բայց իր յիշատակները այդչափով չեն վերջանար, զի ուրիշ նշանաւոր ձեռնարկներ ալ կատարած է: Մայր տաճարին արեւելեան, վնասուած պատին նորոգութեան ձեռնարկած ատեն, նոյն կողմը եւ տաճարին յարակից երեք մատուռներ կամ աւագատուններ աւելցուց` պատարագամատոյց սեղաններով. մինչ անկէ առաջ Մայր տաճարը երկու փոքրիկ խորշերէ զատ տեղ մը չունէր թէ սպասներ պահելու եւ թէ զգեստաւորելու համար: Այս երեք մատուռներ թանգարան անունով կը կոչուին այժմ. անոնց միջինը յատկացուեցաւ մեծ մասունքները, Խաչափայտը, Գեղարդը, Աջը, Խաչալէմը, եւ բոլոր աթոռական բազմաթիւ մասունքները պահելու. հիւսիսայինին մէջ պահարաններով եւ ապակեփեղկերով զետեղուեցան հնութիւններ, յիշատակի առարկաներ, Ամսդերտամի եկեղեցիէն փոխադրուած սպասներ եւ արժէքաւոր իրեր, որոնց աւելցուց իր անձնականներն եւ զանազան տեղեր գտնուածները: Իսկ հարաւայինը թողուեցաւ սովորական կիրառութեան իբր աւանդատուն եւ զգեստուց եւ սպասուց պահարան: Մեծ պէտք մը լրացուց այդ շինութիւնը որ բաւական ծախքի ալ նստաւ, եւ որուն ուրիշ պակասութիւն չի կրնար վերագրուիլ, բայց եթէ վրայի գմբէթներուն տափակ կիսաբոլորակներէ ձեւացած ըլլալը, փոխանակ Մայր տաճարին կաթողիկէներուն նմանութեամբ սրածայր ըլլալու եւ տիրող ճարտարապետական ոճին համաձայնելու: Գէորգ մտադրութիւն դարձուց Մայրաթոռի զանազան մասերուն բարւոքման. մատենադարանին ալ նոր ձեւ եւ յարդարանք տուաւ, նշանաւոր նորոգութիւններ կատարեց, եւ յատուկ ու նոր միաբանական թաղ ալ շինել կ՚ուզէր, բայց չենք գիտեր թէ ինչո ՞ ւ չձեռնարկուեցաւ: Ներսիսեան անտառը ընդարձակեց նոր մասեր տնկել տալով, շուրջանակի հողաթումբերով պատեց, եւ լիճն ալ զարդարեց ճեմելիքներով եւ ծառուղիներով (ԱԲՂ. 51): Արագածի կողին վրայ Բիւրական գիւղին մէջ ամարանոց մըն ալ շինեց 1873-ին, ուր ամառուան ամիսներուն կաթողիկոսները կարենան օդափոխութիւն ընել եւ զով օդ վայելել, եւ հաստատուն տեղ մը ունենալ փոխանակ աստ եւ անդ թափառելու (ԱԲՂ. 80): Նշանաւոր գործերէն մին եղաւ Օշականի Ս. Մեսրոպ եկեղեցւոյն վերաշինութիւնը, ուր կը հանգչին մեծ վարդապետին ոսկերքը աւագ սեղանին ներքեւը` ստորերկրեայ մատուռի մը մէջ, բայց չհասաւ Վահան Ամատունիի գերեզմանին տեղն ալ վայելուչ ձեւի վերածել: Հիւանդութեան պատճառով չկրցաւ անձամբ նախագահել Օշականի եկեղեցւոյն նաւակատիքին, որ կատարուեցաւ 1879 հոկտեմբեր 13-ին Թարգմանչաց տօնին շաբաթ օրը` զոր իբր տարեկան ուխտի օր սահմանեց (ՄՈՎ. 373): Այդ մասնաւոր ձեռնարկներուն գլուխը պէտք է նշանակենք Մայրաթոռին տնտեսական կամ ելեւմտական կացութեան բարեկարգութիւնն ու բարւոքումը: Կրկին էին պատճառները որոնք Մատթէոսի օրով հետզհետէ ի վատթարն մղեցին այդ ճիւղը. մէկն էր հասոյթները առատացնելու եւ նոր աղբիւրներ ճարելու անփութութիւնը, իսկ միւսը անխորհուրդ եւ անհաշիւ կերպով ծախքեր ընելը, որով թէ ծախքը կը շատնար եւ թէ արդիւնք եւ օգուտ եւ վայելք չէր արտադրեր: Եթէ անհատական զեղծումներ ալ կ՚ըլլային, անոնք մեզի անյայտ կը մնան, եւ բաւական կը սեպենք երեւցած պարագաներով չզբաղիլ: Գէորգ այս մասին մասնագիտական տաղանդ ցոյց տուաւ, գիտցաւ կանոնաւոր ծախսարարութիւն հաստատել առանց միաբանութիւնը զրկելու եւ առանց երեւոյթը ստորացնելու, մանաւանդ թէ երկու կէտերն ալ աճեցնելով եւ բարձրացնելով: Եւ մանաւանդ իր մեծ կարողութիւնը հաւաստեց խափանեալ արդիւնքներ վերակենդանացնելով, անտեսուած ճիւղեր մշակելով, առձեռն միջոցներ ստեղծելով, որով ոչ միայն աթոռը պարտքերէ եւ ծանրութիւններէ ազատեց, ոչ միայն բարեկեցիկ եւ պատուաւոր կենցաղ մը կազմակերպեց, ոչ միայն մեծածախս շինութիւններ կատարեց, այլ եւ վանական սնտուկին մէջ 335, 000 ռուբլու (ԶԱՄ. Բ. 174) կամ 36, 850 օսմանեան ոսկւոյ գումար մը թողուց ճեմարանին պահպանութեան յատկացուած: Կը յուսացուէր որ իր անձնական սնտուկին մէջ ալ մեծագումար պահեստի դրամ գտնուէր, եւ սնտուկին դատարկ գտնուիլը գողութեան եւ յափշտակութեան կասկածներ յարոյց, քննութիւններու ալ առիթ տուաւ, բայց արդիւնք չունեցաւ եւ գործը փակուեցաւ (ԶԱՄ. Բ. 175): Այդ մասին բաւական կը սեպենք այսչափը քաղած ըլլալ, աւելի մանրամասնութեանց մտնել կենսագիրներու կը պատկանի (ԱԲՂ. 46-54), եւ ոչ ընդհանուր պատմագիրի:

2807. ՔԱՀԱՆԱՅՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԵՐԳԵՑՈՂՈՒԹԻՒՆ

Մեզ աւելի կը հետաքրքրեն եկեղեցականութեան պատկանող խնդիրները, որոնց նոյնչափ հետամուտ եղաւ Գէորգ, որչափ տնտեսականին հետեւիլը յիշեցինք: Միաբանութեան կամ կուսակրօն եկեղեցականութեան զարգացման պիտի ծառայէր ժառանգաւորաց ճեմարանը (ԱԲՂ. 67), որուն համար այնչափ հոգ տարուեցաւ, թէպէտ ժառանգաւորներ չարտադրեց: Նոյն հաստատութիւնը քահանայական կամ ամուսնաւոր եկեղեցականութեան ալ պիտի ծառայէր, բայց այդ կողմէն ալ արդիւնաւորութիւն ունեցած ըլլալը պատմուած կամ վկայուած ըլլալը չենք գտներ, սակայն առանց ճեմարանի ալ հնար էր քահանայական դասը բարձրացնել, որոշեալ չափով ուսում չունեցած եւ չպատրաստուած անձեր աստիճաններու չընդունելով: Այդ հրամանը Գէորգի անդրանիկ կոնդակին մէջ շեշտուած էր, եւ տեսնելով որ պարտուպատշաճ մտադրութիւն չի դարձուիր, 1872 յունուար 27-ին յատուկ կոնդակով, խստիւ հրամայեց որ քահանայութեան չընդունուին անոնք որ պահանջուած ուսումը չունին. եւ որպէսզի քահանայի պակասութեան պատճառով որեւէ ներկայացողը չձեռնադրուի, կը յանձնարարէ կանուխէն ծխական եւ վանական եւ թեմական հոգեւոր դպրոցներու մէջ ընծայացուներ պատրաստել, որ ժամանակին կարենան աստիճաններու կոչուիլ: Եւ որպէսզի գործնական կերպով հրամաններուն գործադրութիւնը ապահովէ, առաջնորդներէն եւ յաջորդ կամ փոխառաջնորդ եպիսկոպոսներէ կը վերցնէ իւրովի ձեռնադրութիւններ որոշելու իրաւունքը, եւ կ՚արգիլէ յաստիճան քահանայութեան եւ սարկաւագութեան եւ կղերիկոսութեան ձեռնադրութիւնը առանց լուծման եւ տնօրէնութեան սինոդի, որպէսզի հրաման տալու իշխանութիւնը ամփոփուելով զերծումներու դուռերը գոցուին, եւ եղածին ինքն ալ անձամբ տեղեկանայ սինոդի օրագրութիւններով (ԱԲՂ. 73): Այս կարգադրութիւնը մինչեւ այսօր կը պահուի Ռուսահայ վիճակներու մէջ: Գէորգի ունեցած եկեղեցական կարգապահութեան ջանքերուն մէջ գլխաւորներէն մին ալ երգեցողութեանց կանոնաւորութիւնն ու միակերպութիւնն էր, եւ այս մասին ունեցած նախաձեռնութիւնը անձնական հեղինակութեան արժանիքի բարձրացած է: Հայկական եկեղեցական երգեցողութիւնը բերնէ բերան եւ անգիր կ՚աւանդուէր եւ հին խաղերը ձայնագրական նշանակութիւննին կորուսած էին, եւ իւրաքանչիւր դպրապետ կամ երաժիշտ անձնական քմահաճոյ ձեւով կ՚երգէր, երբ Սեբաստացի Համբարձում երաժիշտ, աւելի ծանօթ Պապա Համբարձում կոչմամբ, եւրոպական խաղերու հետեւողութեամբ եւ հայկական խաղերու նմանողութեամբ ձայնագրութեան ոճ մը կազմեց 1834-ին եւ եղանակները հաստատուն կերպարանի ենթարկեց. բայց անոր գործն ալ անձուկ շրջանակի մէջ մնացած էր եւ հրատարակուած չէր, որով հին ձեւը կը շարունակէր տիրապետել, եւ իւրաքանչիւր դպրապետ իր ճաշակէն եւ իւրաքանչիւր եկեղեցի իր միջավայրէն կ՚ազդուէր: Գէորգ ինքն ալ գեղեցիկ ձայն եւ նուրբ ճաշակ ունէր, եւ կատարեալ շարականագէտ էր եւ ձայնագրագէտ երաժիշտ կը ճանչցուէր. ուստի անձամբ գլուխ կանգնեցաւ եկեղեցական պաշտմանց երգեցողութիւնը ճշդելու եւ ձայնագրեալ հատորներ հրատարակելու: Ինքն Կ. Պոլսոյ մայր եկեղեցւոյ անուանի շարականագէտ Թէոդորոս դպրի աշակերտութենէն էր, եւ իր երգեցողութեան վրայ մեծ համարում ունէր, բայց Կ. Պոլիսէ յատկապէս բերել տուաւ Կարապետ Պաղտատլեան եւ Նիկողայոս Թաշճեան դպրապետները, առաջինը իբր աւանդութեանց լաւ հմուտ եւ երկրորդը քաջահմուտ, եւ այնպէս կազմուեցաւ ձայնագրեալ գիրքերը հրատարակող մարմինը 1873 տարիէն սկսելով: Մէկ կողմէն եղանակները կը ճշդուէին եւ կ՚որոշուէին, միւս կողմէ կը ձայնագրուէին, որուն համար տպագրութեան կը յանձնուէին, որուն համար տպագրական բոլոր պէտքերը ու հանդերձանքը կանուխէն պատրաստուած էին: Ձայնագրութեամբ երգեցողութիւնը առաջին անգամ Էջմիածնի Մայր տաճարին մէջ սկսաւ 1873 դեկտեմբեր 14-ին (ԱԲՂ. 34), եւ անկէ տարածուեցաւ եւ հետզհետէ ի լոյս ընծայուեցան ձայնագրեալ շարական, ձայնագրեալ պատարագ, եւ ձայնագրեալ ժամագիրք: Այս հրատարակութեանց եղած դիտողութիւնները գլխաւորապէս կը յածին Ռուսահայոց եղանակները ետեւ ձգելով, Տաճկահայոց կամ լաւ եւս Կ. Պոլսոյ եղանակները նախադասելուն, եւ յաճախ համախորհուրդ որոշուած եղանակները անձնական հեղինակութեամբ փոփոխելուն շուրջ: Բայց ինչ որ իրական արդիւնք է, մեր տեսութեամբ մեծ արժանիք կը կազմէ, այս է միանգամ ընդ միշտ կամայական եղանակներուն, անհատական ճաշակներուն, եւ անհաստատ ծեքծեքումներուն դադարիլն է, որ կանոնաւորութեան եւ պատշաճողութեան հիմն է: Հրատարակութեան միջոցին երիտասարդ քահանաներ եւ յարմար ընծայացուներ հաւաքելով Էջմիածնի մէջ, անոնց համար ձայնագրութեան ընթացք բացաւ Թաշճեանի ուսուցչութեամբ, եւ վարժուածները քաղաքներ եւ գիւղեր ղրկելով, արհեստն ու կարգաւորութիւնն ընդարձակեց (ՄՈՎ. 372, ԶԱՄ. Բ. 170, ԱԲՂ. 34-35), եւ այսօր Կովկասի եւ բոլոր Ռուսահայոց մէջ ձայնագրեալ գիրքեր են որ գրակալներուն վրայ կը գործածուին, ուր յետոյ քաղուած շարականներն իսկ առանձինն ձայնագրուեցան եւ տպագրուեցան, եւ եկեղեցականութեան ընծայացուներուն համար հաստատուն կանոն եղաւ ձայնագրագէտ ալ ըլլալ: Տաճկահայոց մէջ անծանօթ չէ Գէորգեան ձայնագրութիւնը, բայց չէ ստացած այն տարածումը եւ պարտաւորիչ կիրառութիւնը, զոր ունի Ռուսահայոց մէջ: Ձայնագրական այս ձեռնարկին մէջ եղանակներու մասին աւելի դեր ունեցան ինքն Գէորգ եւ Պաղտատլեան, ձայնագրելուն մէջ Թաշճեան, իսկ տպագրելուն մէջ Վահրամ Մանկունի երիտասարդ վարդապետը: Գէորգին ցանած սերմը տակաւ ուռճացաւ մանաւանդ Ռուսահայոց մէջ, ուր գլխաւորապէս պատարագի եղանակները յատուկ ուսումնասիրութեանց նիւթ կազմեցին, եւ եռաձայնի եւ քառաձայնի ձեւերն ալ ընդունուեցան, եւ յատուկ պատարագի երգեցողութիւններ կազմեցին Մակար Եկմալեան Վաղարշապատցի, Քրիստափոր Կարամուրզա Արցախեցի, եւ Կոմիտաս վարդապետ Սողոմոնեան Կուտինացի, իսկ Տաճկահայոց մէջ Լեւոն Չիլինկիրեան Կ. Պոլսեցի:

2808. ԱՄՍԱԳԻՐ ԵՒ ՏՊԱՐԱՆ

Էջմիածին տպարան ալ ունէր, բայց ան ալ խեղճ վիճակի մէջ էր, զի նոյն իսկ Մատթէոսի երկասիրութիւնները աստ եւ անդ կը տպուէին, եւ Էջմիածին տպուածներն ալ արհեստին կողմէն շատ թերի էին: Գէորգ Էջմիածին հասնելուն առաջին օրէն զայն կատարելագործելու պէտքն զգաց, եւ Պետրբուրգ ուղեւորելուն առթիւ Մկրտիչ Սանասարեանի եւ Յովհաննէս Յովհանեանի նուիրատուութիւններով նոր կազմածներ եւ գիրեր եւ պէտքեր հայթայթեց, եւ ի դարձին բաւական բարեկարգեց եւ ճոխացուց նախկին խեղճ տպարանը, որուն համար յատուկ յանձնաժողով մըն ալ հաստատեց: Բայց պէտք էր արդիւնաւորութեան նշաններ ալ տալ, ուստի այդ նպատակով եւ միանգամայն աթոռին մէջ ուսումնական շարժում յառաջ բերելու, եւ միաբաններն ալ եռանդի շարժելու համար որոշեց ամսագիրի մը հրատարակութեան ձեռնարկել, որուն Արարատ նուիրական անունը տրուեցաւ, եւ կաթողիկոսն ինքն իւր տնօրէնութեամբ առաջին թիւը ի լոյս ընծայեց 1868 մայիսին, Պետրբուրգէ դառնալէ երեք ամիս ետքը: Խմբագրութեան գլուխ նշանակելով Մխիթարեան Աբէլ եպիսկոպոսը (ԱԲՂ. 55), եւ անոր ընկերակից նշանակելով ութը միաբաններ. եւ անոնցմէ դուրս թէ աթոռը եւ թէ վիճակները գտնուող միաբաններուն առջեւ բանալով ամսագիրին էջերը (68. ԱՐՐ. 51), որուն ճակատը դրոշմուեցաւ աշխատասիրութիւն միաբանից սուրբ Էջմիածնի (68. ԱՐՐ. ): Ամսագիրին պարունակութիւնը պիտի ըլլար, կրօնական, պատմական, բանասիրական եւ բարոյական, բայց պէտք է ըսել թէ երեւելի բաներ չեն 1868-ի թիւերը: Պատմական ճիւղին մէջ գրուածը Արարատ գաւառի սովորական աշխարհագրութիւնն է, բայց կարեւոր են Խաչիկ Արշարունի կաթողիկոսի 976-ի գրած մի կոնդակը (68. ԱՐՐ. 31), եւ մանաւանդ Արտագեան յիշատակարանը (468. ԱՐՐ. 102), ուսկից մենք ալ օգտուեցանք Հայոց հայրապետական աթոռին առաքելական յաջորդութիւնը կազմելու (§ 20): Արարատի հրատարակութենէն զատ մտադրութիւն դարձուեցաւ գլխաւորապէս հին եւ անտիպ մատենագրութիւններու եւ յիշատակարաններու տպագրութեան, որոնք օգտակար եղած են պատմական ուսումնասիրութեանց: Տպարանական յանձնաժողովն ալ թէ գործարանին եւ թէ հրատարակութեանց կը հսկէր, եւ տպարանը կը բարւոքէր, որ հետզհետէ կանոնաւոր տպարանի կերպարանը զգեցաւ: Արարատ ին հրատարակութեան տարածուելուն մասին խմբագրութիւնը 1868 սեպտեմբերին կը ծանուցանէր թէ հինգ ամիսներու մէջ բաժանորդներու թիւը 1200-ի հասած է (68. ԱՐՐ. 53), սակայն տեւողութիւն ապահովելու համար կաթողիկոսը բաժանորդութիւնը պարտաւորիչ ըրաւ ամէն քահանաներու, այնպէս որ 1888-ին 2200-ի կը հասնէր բաժանորդներու թիւը (488. ԱՐՐ. 789): Արարատ ամսագիրը 48 տարիէ ի վեր անխափան կը շարունակէ, թէպէտ տարբերեալ խմբագրութեամբ, իրեն խմբագրապետներուն փոփոխութեան եւ իւրաքանչիւրին կարողութեան եւ ճաշակին համաձայն. ուստի լաւ ու ընտիր, ստոր ու հասարակ պարունակութիւններ իրարու կը յաջորդեն իր կիսադարեան կեանքին մէջ: Տպարանի արտադրութեանց մէջ առաջնակարգ տեղ կը գրաւեն ձայնագրեալ հրատարակութիւնները, որոնց մասին խօսեցանք (§ 2807): Ծիսական գիրքերէն հասարակ կիրառութեան պիտանիներէն զատ հրատարակուեցան եպիսկոպոսական ձեռնադրութեանց եւ միւռոնի օրհնութեան կանոնները, որոնք սակայն հրապարակ հանուած չեն. եւ քահանայական ձեռնադրութեանց մաշտոցը նոր եպիսկոպոսներու կը տրուի, իսկ մնացեալները Մայրաթոռի ներքին կիրառութեան համար խնամով կը պահուին:

2809. ՎԱՆԱԿԱՆԱՑ ԹՈՂՕՆԸ

Պօլօժէնիէի տրամադրութիւններէն ամէն կողմերէ քննադատուած, եւ շարունակ խնդրոյ նիւթ եղած մեծ կէտը կուսակրօն եկեղեցականաց, այսինքն վանականաց եւ միաբանից ազգականներուն, իբր անոնց թողօնին ժառանգ ցուցուիլն է, եւ այս տրամադրութեան թէ կաթողիկոսին, թէ եպիսկոպոսներուն եւ թէ բոլոր վանականներուն համար կրկնուիլն է (ՊՕԼ. 5. 13. 17): Այս կէտը Կարբեցիի կողմէ ներկայացուած երեք դիտողութեանց առաջինն էր (§ 2530), նոյնը Հնդկահայոց կողմէ ալ առաջարկուած էր (§ 2557), Ներսէս ալ նոյն կէտին վրայ պնդած էր (§ 2674), Մատթէոս ալ այդ խնդիրը շօշափած էր իր ծրագրին մէջ (§ 2744), եւ վերջին անգամ կաթողիկոսական յանձնաժողովն ալ միեւնոյն խնդիրը յուզած էր (ՅՆՁ. 77): Վերջապէս ամէնուն մտադրութեան առարկայ եղած էր, բայց ոչ ոք յաջողած էր զայն փոխել տալ պօլօժէնիէի մէջ, մանաւանդ թէ անոր փոփոխութիւնը անհնար ըսուած էր առաջին անգամ Կարբեցիի առաջարկներուն պատասխանին մէջ (§ 2530): Գործը իր ամբողջական դրութեամբ հասած էր Գէորգին, որ չէր կրնար զայն զանց ընել իր գլխաւոր ձեռնարկներուն կարգին: Գործին ընթացքը դիւրացնելու համար, 1867 մայիսէ յուլիս երկամսեայ միջոցին մէջ, նախ ինքն յօժարակամ յայտարարութեամբ իրեն ամբողջական ժառանգ յայտարարեց աթոռը, զլանալով իր ազգականներուն իրաւունքը, եւ հրաժարելով նաեւ իր կենդանութեան իր գոյքերը յօգուտ իւրայնոց կամ այլոց պարգեւելու եւ բաշխելու իրաւունքէն (68. ԱԲՐ. 7): Երբոր ինքն առաջին օրինակը տուաւ, իրաւունք ունեցաւ բոլոր միաբաններէն ալ, արքեպիսկոպոսէն մինչեւ դպիրները, նոյնը պահանջել եւ ամէնքն ալ յօժարակամ ուխտեցին եւ ստորագրեցին յայտարարութիւն մը, որով կը յայտարարեն թէ իրենց ժառանգը վանքն կամ աթոռն է, թէ ազգականներ ժառանգութեան իրաւունք չունին, եւ թէ իրօք ալ չեն կրնար ըստ հաճոյս բաժանել իրենց գոյքերը, այլ իրենց պատկանող ամենայն ինչ կը մնայ Էջմիածնի գանձարանին, եւ ուրիշ վանականներունը վանուց իւրեանց, եւ միայն կը յարգուին յօգուտ Սրբոյ աթոռոյն, վանօրէից կամ վանական դպրոցաց եղած կտակները (68. ԱՐՐ. 7-8): Գէորգ այդ յայտարարութիւններով զօրացած երբոր Պետրբուրգ հասաւ խնդիրը առաջարկեց ներքին գործոց նախարար Վալուեվի, եւ անոր հաւանութիւնը ստանալով կայսեր տեղեկագիրը ներկայացուց` երբ 1867 հոկտեմբեր 14-ին անոր ներկայացաւ, եւ խնդրեց պօլօժէնիէի այդ մասին խօսող յօդուածներու փոփոխութիւնը: Կայսրը բարեհաճեցաւ խնդիրը ստանալ եւ նախարարութեան յանձնել, որ իր հաւանութիւնը յայտնեց, եւ հրատարակուեցաւ փոփոխութիւնը վաւերացնող կայսերական հրամանագիրը, եւ այն որ 1836-է սկսելով հետապնդութեան առարկայ եղած էր, իբր 32 տարի ետքը, Գէորգի խոհական աշխատութեամբ իրականացաւ եւ հաստատուեցաւ: Ստացուած հրամանագիրին մէջ պակաս մնաց միայն միաբաններուն իւրեանց կենդանութեան իրենց գոյքերն ու արդիւնքները բաշխելու եւ նուիրելու արգելքը, որ այժմ մնացած է լոկ միաբաններու խիղճին եւ ուխտին վրայ, եւ միայն զկնի մահուան աթոռը կամ վանքը ընդհանուր եւ բացառաբար կերպով ժառանգ ճանչցուած է, եւ որեւէ կտակ անվաւեր նկատուած է բացի յօգուտ ազգային եկեղեցական հաստատութեանց եղածներէն (ԱԲՂ. 57): Այդ փոփոխութիւնը կը ցուցնէ թէ անհնարին չէ պօլօժէնիէի ուրիշ կէտերն ալ փոփոխել, եթէ օրինաւոր եւ խոհական եւ պատճառաբնեալ դիմումներ ըլլան, փոխանակ յախուռն եւ անխորհուրդ ընդդիմութեանց:

2810. ՄԻԱԲԱՆՆԵՐՈՒ ՀԱՆԴԷՊ

Գէորգի գործունէութեան մէջ նշանակելի կէտ մըն է, անոր միաբաններու հանդէպ ունեցած ընթացքը: Անցեալը հաճելի կերպարան մը չունէր եւ իրեն ալ հաճոյական չէր կրնար ըլլալ, սակայն ուղիղ չէր անցելոյն մէջ գործի վրայ գտնուողները պատասխանատու ընել Մատթէոսի ժամանակ կատարուած գործողութեանց, ուր ընդհակառակն աւելի իրաւացի էր անոնց գործունէութիւնը գնահատել, որ կաթողիկոսին գործերէ ձեռնթափ եղած միջոցին, գէշ աղէկ աթոռին պատիւն ու օգուտը պաշտպանելէ ետ չմնացին, եւ աթոռը պատուաւոր վիճակի մէջ իրեն յանձնեցին: Գէորգ տարբեր մտայնութիւն մը կազմեց այդ մասին, եւ հետզհետէ հեռացուց կամ հեռաւոր տեղեր պաշտօններու կոչեց եւ կամ հանգստեան վիճակի անցուց նախորդ կաթողիկոսի օրով գործի վրայ եղողները, եւ նորահասներու խումբ մը կազմեց իր շուրջը, զորս պաշտօնի եւ սինոդականութեան կոչեց, եւ հազիւ երեսնամեաներ եպիսկոպոսութեան բարձրացուց: Գուցէ հիներու վրայ անվստահութենէ աւելի ձեռքին տակ հլու հպատակներ ունենալու դիտումը աւելի զօրաւոր եղաւ իր միտքին մէջ. բայց ո'րն եւ ըլլայ ներքին պատճառը, իրաւացի պիտի չգտնենք երիցագոյն աշխատաւորները անտեսելը: Նոյն իսկ Սարգիս Ջալալեանը եւ Մակար Տէր-Պետրոսեանը, որոնք նախընթացաբար գնահատելի դերեր վարած էին, եւ իր առաջի օրերուն մէջ ալ գործի վրայ գտնուած էին, հետզհետէ աթոռական վարչութենէ հեռացուեցան: Այդ կարգին յատուկ աչքի զարկաւ եւ շատ զրուցուեցաւ Վահրամ Մանկունի եպիսկոպոսի վարած դերը: Բնիկ Պրուսացի Ստեփան Սափրիչ Մանուկի որդի, եւ Գէորգի Պրուսայի առաջնորդութեան ժամանակէն եւ իր նորահաս պատանեկութեան տարիքէն անոր մօտ եղած եւ պահուած, քսան տարեկան աշխարհական երիտասարդ մըն էր, զոր Գէորգ միասին Էջմիածին բերաւ 1867-ին, եւ 1872-ին յուլիս 16-ին ձեռնադրութեան կոչեց ի միաբանութիւն Մայրաթոռոյ եւ նոյն տարւոյ օգոստոս 17-ին մասնաւոր եւ երկու տարիէ ծայրագոյն վարդապետութեան, եւ տարի մը ետքը 1875 հոկտեմբեր 19-ին եպիսկոպոսութեան բարձրացուց 29 տարեկան եղած ատեն: Մանկունի Վահրամ եպիսկոպոս Էջմիածին գալուն առաջին օրէն ամենայն ինչ էր Գէորգի համար, եւ վարդապետութենէն սկսելով, իբր քարտուղար եւ գաւազանակիր, վեհարանին տէրը կը նկատուէր, եւ հնար չէր կաթողիկոսին մօտենալ կամ խօսիլ առանց Մանկունիի միջնորդութեան, եւ որեւէ խնդրուած կամ առաջարկ չէր կատարուեր առանց նախապէս Մանկունիի հաւանութիւնը շահելու, զոր տիրող զրոյցը առանց գնելու կ՚ըսէր: Այնպէս իմն կը նկատուէր իբր թէ նա տիրացած ըլլար կաթողիկոսին միտքին եւ կամքին, եւ կաթողիկոսն ալ առանց անոր բան մը չկարենար ընել: Այս էր ընդհանուր համոզումը եւ այս տեսակէտէն զրոյցներ կը յաճախէին, որոնց մէջ ոչ Գէորգի եւ ոչ Վահրամի գովելի դեր մը չէր վերագրուեր: Մանկունին կաթողիկոսարանին մէջ ունեցած բազմակողմանի զբաղումներէն զատ, մտադիր եւ անխոնջ գործիչ մըն էր տպարանի եւ ամսագիրի, ձայնագրութեան եւ հրատարակութեանց բազմոստեան ճիւղերուն մէջ, եւ կաթողիկոսի եւ սինոդի միջեւ յարաբերութեանց միջնորդն ալ ինքն էր, այնպէս որ անհնար է ուրանալ Մանկունիի անխոնջ աշխատասիրութիւնը եւ գործնական կարողութիւնը: Տիրող գաղափարը բացատրեցինք ինչպէս կը խօսուէր, բայց մենք որ Գէորգի անձին եւ կարողութեան վրայ աւելի բարձր գաղափար մը կը տածենք, եւ Վահրամի բնոյթին եւ ձիրքերուն վրայ մօտէն տեղեկութիւն քաղելու առիթ ունեցած ենք, չենք միտիր հզօր կաթողիկոսը երիտասարդ եպիսկոպոսին ձեռաց ներքեւ ընկճուած կարծել, եւ աւելի պիտի սիրենք Գէորգի ձեռաց ներքեւ անձնուէր եւ հաւատարիմ եւ կամակատար գործիք մը ըսել Վահրամը, որ իր մեծաւորին սիրոյն համար անոր կամքին եւ միտքին, յօժարութեան ու բաղձանքին ճշդապահ գործադիրն է եղած, մինչեւ իսկ տգեղ կողմերն ալ մտադիւր յանձն առնելու եւ իր մեծաւորին համար զոհուելու անձնուրացութիւնն ունեցող: Նոյն իսկ հաւանութիւն դնելու միջոցներ ըսուածները, մեր կարծիքով, աւելի քան Վահրամի, նոյն ինքն Գէորգի հաշւոյն եղած գործողութիւններ էին: Այն կասկածները, որ Գէորգի անձնական արկղին դատարկ գտնուելէն ծագեցան, Մանկունիի վրայ կը ծանրանային, եւ քննութիւններն ու զննութիւններն ալ անոր գոյքերուն վրայ կատարուեցան (§ 2806), բայց ինչպէս քննութիւններ ապարդիւն մնացին, Մանկունիի յետ այնորիկ եւ մինչեւ այսօր վարած կեանքն ալ կասկածները չեն արդարացներ, եւ զայն իբր ճոխ աւարի գողօնաթաքոյց չեն ցուցներ: Բաւական երկարեցանք Գէորգի կաթողիկոսական ներքին գործունէութիւնը պատկերացնելու, անցնինք Կ. Պոլսոյ անցուդարձերուն, որոնց մէջ դարձեալ Գէորգի մասին խօսելու առիթ պիտի ունենանք, եւ առաջիկային թողունք անոր կեանքին վերջին մասը պատմել:

2811. ԽՐԻՄԵԱՆ ԱԹՈՌԻՆ ՎՐԱՅ

Կ. Պոլսոյ եղելութիւնները թողուցինք Մկրտիչ եպիսկոպոս Խրիմեանի պատրիարք ընտրուելուն 1869 սեպտեմբեր 4-ին. այժմ կը մնայ անոր գործունէութիւնը պատմել, եւ նախապէս եղելութիւնները յառաջ բերել իրենց ստուգապատում հանգամանաց եւ իսկական նկարագիրին մէջ որ հնար լինի անաչառ տեսութեամբ գնահատել կամ քննադատել անձնաւորութիւն մը, որ իրական հռչակ ունեցած է ազգին մէջ եւ պաշտելի անուն մը եղած է հանրութեան համար, եւ հնար չէ վարկպարազի տեսութեամբ դիտողութեանց եւ դատողութեանց համարձակ ասպարէզ տալ, որչափ ալ պատմագիրի դերը պահանջէ աւելի իրողութեանց մտադրութիւնը դարձնել քան անձնաւորութեանց: Խրիմեան 1869 սեպտեմբեր 4-ին ընտրուած, հոկտեմբեր 3-ին Մուշէն մեկնեցաւ (68. ԱՔՍ. 83), եւ 16-ին Կարինէն (69. ՄԱՍ. 924), եւ նոյեմբեր 6-ին անակնկալ Կ. Պոլիս հասաւ (69. ՄԱՍ. 926), եւ 12-ին ուխտը ընելով աթոռ բազմեցաւ, եւ գործի ձեռնարկեց: Նշանաւոր եւ կնճռոտ պարագայ մըն էր իրեն համար իրմէ պահանջուած սահմանադրութեան անթերի պահպանութեան ուխտը, քանի որ սահմանադրութիւնը առկախ վիճակ մը ունէր եւ վերաքննութեան ենթարկուած էր եւ վերջնական որոշում չէր տրուած, եւ դժուար էր այդ վիճակը համաձայնեցնել անթերի պահպանութեան ուխտին հետ: Խրիմեան այդ կնճիռը լուծեց իր ուխտը սահմանափակելով, եւ բանաւորագոյն դատեց սահմանադրութեան հիմնական եւ անփոփոխելի սկզբանց հաւատարիմ կենալու ուխտը տալ, որով ցոյց տուաւ հայ աշխարհին որ քաղաքագիտութեան մասին առաջին է հայ եկեղեցականաց մէջ: Այսպէս նոյեմբեր 12-ը իրեն համար քաղաքագիտութեան առաջին յաղթանակին օրն եղաւ, եւ ստեց անոնք որ Խրիմեանը քաղաքագիտութեան մարդ չէ կըսէին (69. ՄԱՍ. 927): Գոնէ այդ եղաւ առաջին տպաւորութիւնը, բայց խանդավառ համակրութեան հապճեպ դատաստանն էր. զի 1869 նոյեմբեր 12-էն մինչեւ 1873 օգոստոս 3, որ իր նշանաւոր դարձած հրաժարագիրը ներկայեց, եւ օգոստոս 24-ին ետ առնելով հոկտեմբեր 2-ին վերջնական հրաժարականը տուաւ, լման չորս տարիներու մէջ վարչական հանճարի արդիւնք մը երեւան չեկաւ, եւ նոյն իսկ զինքն պաշտելու չափ պաշտպանող կենսագիրն ալ ստիպուեցաւ խոստովանիլ, թէ Խրիմեանի պատրիարքութեան չորս տարին անցաւ խիստ անգոյն կերպով, նա մի երեւելի բան չարտադրեց, որովհետեւ նա կառավարչական մարդ չէր (ՐԱՖ. 18): Խրիմեան համակ սիրտ եւ ամբողջ զգացում, նշանաւոր խօսքեր, բարձր սկզբունքներ, վայրկենական գործեր ալ ունեցաւ, երբոր իր բնական բերմանց համեմատ ինքնաբուխ արտադրութեան առիթ գտաւ, բայց այդչափը չէր բաւեր վարչական հանճարին եւ կանոնաւոր գործիչի ձիրքերն արդարացնել, եւ ոչ ալ հաստատեցին թէ խօսիլ եւ խորհիլ, զգալ եւ գործել ներքնապէս եւ հաստատապէս միացած ձիրքեր են (§ 2779): Բայց կանգ առնենք ու նպատակէն չշեղինք, եւ դիտողութիւնն ու դատողութիւնը եղելութեանց պատմութենէն առաջ չանցընենք:

2812. ԽՐԻՄԵԱՆԻ ԸՆԹԱՑՔԸ

Խրիմեանի քառամեայ պատրիարքութեան միջոցին յառաջ բերելիք ազգային զարգացման, ուսումնական յառաջդիմութեան եւ նորանոր ձեռնարկներու յիշատակներ չունինք. ինքն գաւառի զաւակ, գաւառական կեանքի անձնանուէր, գաւառի ժողովուրդին վիճակով տոգորուած, եւ գաւառացի տարրին բարւոքումը միայն իրեն նպատակ ըրած, գաւառէն զատ բան չխօսեցաւ, գաւառէն զատ բան չլսեց, բայց դժբախտաբար այդ նպատակին մէջ ալ արդիւնաւոր չեղաւ, բաղձաց բայց չհասաւ, աշխատեցաւ բայց չյաջողեցաւ, ձեռնարկեց բայց չարտադրեց, եւ ասոր ալ ուրիշ պատճառ չենք կրնար ցոյց տալ, բայց եթէ նա սահմանադրական վարչութեան գլուխ լինելու, եւ պայմանաւորեալ գործունէութեամբ արդիւնք յառաջացնելու մարդը չէր, եւ համբերութիւն չունէր ազգային գործերու կանոնաւոր կերպով եւ յաջորդաբար բարեկարգուելուն (ՐԱՖ. 18): Սահմանադրական կեանքին հազիւ թէ մտաւ, սկսաւ նեղ զգալ իրեն համար գծուած շրջանակը, եւ ձեռուըները կապուած տեսաւ երբ ձեւակերպութեանց համեմատ շարժուելու ստիպուեցաւ. ինքն որ սահմանադրական եւ ազգայնական կուսակցութեան մեծ համակիրներէն եւ համարձակ պաշտպանողներէն էր, կամ ինչպէս ինքն կ՚ըսէր, յառաջ քան զվաթսներորդ թուական անդստին ի մօրէ սահմանադրութենէն առաջ սահմանադրական ծնած էր (73. ՄԱՍ. 1419), այլ երբեք կեդրոնին մէջ սահմանադրապէս գործելու առիթ ունեցած չէր, եւ միայն գաւառական շրջանակներու մէջ արձակ գործելու, համարձակ խօսելու եւ ընդարձակ խորհելու ազատութեամբ էր ապրած, շուարեցաւ երբոր նոր ձեւերու եւ ձեւակերպութեանց ներքեւ մտաւ: Այդ կապկպած եւ կաշկանդուած վիճակին պատճառը նա սահմանադրութեան մէջ տեսաւ, որ թէպէտ վերաքննութեան ենթարկուած, բայց տիրող օրէնք ըլլալէ չէր դադարած. ուստի փորձեց զայն այլայլելու եղանակը մտածել, եւ խորհելու ու խօսելու ու գործելու իր սիրած կերպերը իրականացնելուն վերաքննութիւն անուն տուաւ, եւ կարծեց այս կերպով զայն ձեռք ձգել, այլ երբ նպատակին չհասաւ, պահանջին համաձայն գործելու ոճը չփորձեց, եւ ոչ ալ տիրող օրէնքէն օգտուելու եղանակը գիտցաւ: Վարչական ճարտարութեան առաջին հիմնակէտը ձեռքի տակ եղած պարագաներէն օգտուիլն է, եւ ոչ թէ հիմնական փոփոխութեան ետեւէն ըլլալով պարագաներուն ընձեռած գործունէութիւնը զանց ընել: Խրիմեանի ամբողջ մտայնութիւնը եւ իր պատրիարքութեան բովանդակ ձգտումները խտացած են այն նշանաւոր 13 կէտերուն մէջ, զորս յառաջ բերած է իր 1873 օգոստոս 3-ի հրաժարագիրին մէջ: Խրիմեան կ՚առաջարկէ եւ կը պահանջէ. 1. Պատրիարքարանի վարչութիւնը հանրային դրութեան վերածել եւ Կ. Պոլսոյ համար տեղական վարչութիւն կազմել: 2. Պատրիարքարանի եւ կառավարութեան յարաբերութիւնները օգտակարութեան օրինաւորութեան վերածել: 3. Ընտրողական դրութեան զեղծումները արգիլել: 4. Ազգային տուրքը կանոնաւորել եւ ընդարձակել: 5. Համարատուութեան դրութիւնը պարտաւորիչ ընել: 6. Եկեղեցականութեան վիճակը կերպաւորել եւ կանոնաւորել: 7. Առաջնորդաց պաշտօնավարութեան օրինաւոր կանոն սահմանել: 8. Վանօրէից եւ եկեղեցեաց եկամուտները ապահովել եւ օգտակար ընել: 9. Եկեղեցին զօրացնել եւ կրօնափոխութեան առաջքն առնուլ: 10. Ուսումն ու գիտութիւն ծաւալել: 11. Դաստիարակութեան դրամագլուխ հաստատել: 12. Նախակրթարանները ընդհանրացնել եւ կրօնական բարձր ուսումնարաններ բանալ: 13. Ընտանեկան եւ բարոյական կեանքը ամրացնել (73. ՄԱՍ. 1419, ՐԱՖ. 67-68): Այդ կէտերը ուղղակի կամ անուղղակի Խրիմեանի սեւեռեալ գաղափարն եղող գաւառական կեանքին շուրջը կը դառնան. սակայն համարձակ խօսելու համար, անոնցմէ եւ ոչ մէկը սահմանադրութեան վերաքննութիւն կամ նոր սահմանադրութիւն չեն պահանջեր, եւ 1863-ի սահմանադրութեան ոչ մի կէտը այդ գործերը կը դժուարացնէր, մանաւանդ թէ միջոցներ ալ կ՚ընձեռէր այդ նպատակները իրականացնելու: Եթէ սահմանադրական կեանքը, կամ լաւ եւս Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանին մէջ տիրող սահմանադրական վարչութիւնը, փոխանակ կենսական գործերով զբաղելու, անձնականութեանց եւ կուսակցութեանց խնդիրներով ատեն չանցընէր, որ պարզապէս սահմանադրութեան ծագմանը ընկերացող պարագաներուն, դասակարգերու մրցումներուն, եւ գործերը աշխարհականացնելուն հետեւանքն էր, որ պիտի չվերջանար որեւէ վերաքննութեամբ կամ փոփոխութեամբ, որ միեւնոյն հիման վրայ կատարուէր: Խրիմեանի 13 գլուխները նպատակներ միայն կը ցուցնէին, զոր տիրող սահմանադրութիւնը չէր ուրանար, եւ ոչ թէ գործնական միջոցներ կամ կազմակերպական այլայլութիւն կը թելադրէին, ի բաց առեալ առաջինը, որ պատրիարքարանը հանրութեան, այսինքն գաւառներու կը յատկացնէր, եւ Կ. Պոլսոյ համար տեղական վարչութիւն մը կազմել կ՚առաջարկէր: Արդ եթէ այդ բաժանումը բոլորովին անջատում պիտի ըլլար, սկզբունքի եւ գործադրութեան անհնարութիւն կայր. իսկ եթէ ստորակարգեալ մարմին մը պիտի ըլլար, բազմամանուած վարչութեան վրայ բան մը եւս աւելցուցած պիտի ըլլար, եւ դարձեալ Խրիմեանի նպատակը պիտի չիրականանար: Այդ տեսութիւններ մեզ միշտ միեւնոյն եզրակացութեան կը տանին, թէ Խրիմեանի կը պակսէր սիրտին եւ զգացմանց համապատասխան եւ համաչափ գործունեայ միտքն ու ճարտար վարչականութիւնը: Այս էր պատճառը որ սնոտի պայքարները եւ երեւակայական տեսակէտներ իսկական գործունէութենէ հեռացուցին զայն, որ չորս լրացեալ տարիներու մէջ, ոչ մի գործնական ձեռնարկի տէր չկրցաւ ըլլալ, եւ անպէտ ջանքեր անոր օրերը խլեցին եւ ոյժը ընդարմացուցին, եւ ի զուր հակասահմանադրական անունը ժառանգեց, որ մինչեւ իսկ զինքն ամբաստանելու առիթ ընծայեց, եւ այդ կերպարանին ներքեւ հրաժարելու ստիպեց:

2813. ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՏԱԳՆԱՊ

Խրիմեանի մտայնութեան եւ ընթացքին վրայ ճիշդ գաղափար մը տալու համար անկաշկանդ խորհրդածութիւննիս չի խնայեցիք, զի պատմագիրի մը առաջնորդ պիտի ըլլայ լատինական ծանօթ առածը, թէ ինչ սիրելի ճշմարտասէրն Պղատոն, այլ ճշմարտութիւնն աւելի քան զՊղատոն. բայց այն համարձակութիւնն զոր պատրիարքին նկատմամբ ցուցուցինք, պիտի չխնայենք ազգայիններու մասին ալ, որոնց պարտքն էր նորընտիրը քաջալերել, եւ ոչ թէ առաջին վայրկեանէն զայն լքուցանել: Մայրաքաղաքացիք կարծես իրենց պարտքը լրացած կը համարէին եռանդ ու խանդ ցուցադրելով, իսկ աշխատութիւնն ու զոհողութիւնը իրենց օտար կը սեպէին: Սահմանադրական սկզբունքը, որ գլխաւոր պետին ձեռնհասութիւնը կը չափաւորէ եւ ժողովրդական տարրը իրաւունքի եւ գործունէութեան կը բարձրացնէ, կը պահանջէր որ ազգայիններ յանձնառու ըլլան պաշտօններ վարել, աշխատութեան մասնակցիլ եւ զոհողութեանց ալ ենթարկուիլ, մինչ ընդհակառակն մեծամեծ ցոյցերով Խրիմեանը ընդունողներ կ՚անհետանային եւ կ՚աներեւոյթանային երբոր գործակցութեան կարգը կու գար, եւ Խրիմեան իրաւունք կ՚ունենար սահմանադրութեան եւ սահմանադրական պահանջներու դէմ կքրել, եթէ այս եւ այսպէս պիտի ըլլար սահմանադրութիւն կոչուած օրէնքին արդիւնքը: Այն օր որ իր սահմանադրական ուխտը կը կատարէր, եւ ճարտարութեամբ մը սահմանադրութեան տառը հոգիէն կը զատէր (§ 2811): Խրիմեան երեսփոխանութիւնն ալ հրաւիրեց իրեն հետ մէկտեղ սահմանադրութեան վրայ ուխտ ընել, եթէ իրօք գործակից պիտի ըլլային օրէնքին գործադրութեան. բայց ժողովականք հազարումէկ ձեւակերպական եւ արուեստակեալ պատճառներ գտան հրաւէրը գլելու եւ առաջարկուած ուխտը չընելու (69. ՄԱՍ. 128): Ասոնք իբր թէ առանց ուխտի ալ իրենց պարտքը պիտի ճանչնային եւ պիտի կատարէին, բայց Խրիմեան իրեն շուրջը ժողովականի ներկայութիւն իսկ չէր գտնէր, թող աշխատակցութիւնը: Երբ 1869 դեկտեմբեր 9-ին առաջին Ընդհանուր ժողովը հրաւիրուեցաւ պետական արտօնութեամբ` նոր վարչութիւն ընտրելու նպատակով, իսկոյն ժողովական կազմակերպութեանց խնդիրներ յուզուեցան, զի երեսփոխաններէն շատեր հրաժարած էին, շատերուն տասնամեայն լրացած էր, շատեր վերակազմութեան պէտքը կը պնդէին: Մասնաժողով մը ընտրուեցաւ 18 անձերէ` կացութիւնը ճշդելու եւ պատշաճը առաջարկելու, բայց գրեթէ ամէնքը հրաժարեցան, եւ մասնաժողովը չկազմուեցաւ: Քաղաքական ժողովոյ 20-ի տեղ 6 անդամով քաղաքական ժողով կազմել որոշուեցաւ (69. ՄԱՍ. 932), բայց 6-էն ալ 5-ը հրաժարեցան, եւ պատրիարքի սրտառուչ նոր հրաւէրին 25 հոգի միայն անսացին, եւ 1870 յունուար 13-ին ժողովին ներկայացան: Խրիմեան անձնական պատասխանատուութեամբ ժողով բանալով, երեք ամիսէ ի վեր աթոռին վրայ գտնուիլը եւ տակաւին ժողով իսկ չունենալը յառաջ բերաւ, եւ իր սովորական համարձակութեամբ յայտարարեց, եթէ դուք կը փախչիք, միթէ ես չե ՞ մ կրնար. իմ թեւերս աւելի ազատ են: Բայց որովհետեւ 25 ներկաներ օրինաւոր հեղինակութիւն չէին կազմեր, գործին մեջէն ելլելու միակ եղանակ ամենայն ինչ պատրիարքին յանձնել, ժողովական 6 անձերն ընտրել, գիտցած կերպով երեսփոխանութիւնը վերակազմել, եւ Կիլիկիոյ եւ Աղթամարայ կաթողիկոսութեանց հնացեալ խնդիրներուն յարմար ընթացք մը տալ, հինէն տրուած որոշումներով չկաշկանդուիլ, վերաքննութիւնը դիւրացնել, եւ որ եւ իցէ խնդիրին լուծում մը պատրաստել (70. ՄԱՍ. 940): Այս որոշման հետեւանօք առաջին գործը կ՚ըլլար վեցական անդամներով կրօնական եւ քաղաքական ժողովներ կազմել, պետական հաստատութիւնն ընդունիլ, եւ փետրուար 20 թուակիր յայտարարութեամբ հանրութեան ծանուցանել: Նորակազմ կրօնական ժողովոյ անդամներն եղան, Ներսէս Վարժապետեան, Յովհաննէս Սեթեան եւ Սիմէոն Սէֆէրեան եպիսկոպոսներ, Կարապետ Սերոբեան վարդապետ, եւ Գէորգ Արծրունի եւ Արիստակէս Մամբրէեան աւագերէցներ: Իսկ քաղաքականին անդամակցեցան Սահակ Ապրոյ, Յակոբ Նորատունկեան, Տիգրան Եուսուֆեան, Յովհաննէս Կրճիկեան, Գէորգ Մկրտիչեան եւ Միքայէլ Ռափայէլեան բժիշկ (70. ՄԱՍ. 949):

2814. ՎԱՐՉԱԿԱՆ ԳՈՐԾԵՐ

  Պատրիարքը այդ ժողովներուն գործակցութեամբ առկախ խնդիրներու կարգադրութեան ալ ձեռնարկեց: Մէկ կողմէն նոր ընտրութիւններով երեսփոխանական Ընդհանուր ժողով կը կազմէր, եւ միւս կողմէն պատրիարքարանի վրայ ծանրացող 800, 000 դահեկանի պարտքին համար հանգանակութեան կը հետեւէր, եւ գործին ոյժ տալու համար մարտ 27-ին ծանուցումով բոլոր ժողովուրդը մայր եկեղեցի կը հրաւիրէր, ազգային մեծ խնդիրին վրայ խօսելիքը լսելու եւ խնդիրին լուծումը որոշելու, յայտարարելով թէ կամ պէտք է լուծէք այս խնդիր, կամ թողէք որ լուծուիմ (70. ՄԱՍ. 959) եւ մարտ 28-ին խօսածն ալ դարձեալ պարտքը ջնջելու համար ընդհանուր հանգանակութիւնն էր (70. ՄԱՍ. 960): Առձեռն մասնաւոր խնդիրներ ալ զանց չէր ըներ, բայց ժողովուրդին մէջ դժգոհութիւն սկսած էր պատրիարքարանի թոյլ ընթացքին վրայ: Իբր գայթակղալից դիպուած մը ամէնուն բերանը կը պտըտէր, թէ Գլակայ միաբաններէն Մխիթար, եւ Եսայի եւ Կարապետ վարդապետներ յանդգնած են պատրիարքին երեսն ի վեր ժպիրհ կերպով պոռչտել, եւ անոր դէմ կառավարութեան ամբաստանութիւն մատուցանել, եւ լրագիրներու մէջ ալ պժգալի ամբաստանութիւններով նամակներ հրատարակել (70. ՄԱՍ. 973-977), եւ թէ տակաւին այդ ծանօթ ըմբոստներ եւ Խրիմեանի հին հալածողներ անպատիժ կը մնան: Սեբաստիոյ առաջնորդ Կարապետ եպիսկոպոս, որ ամբաստանութեամբ Կ. Պոլիս բերուած էր, անհրաման կը թողուր կը փախչէր (70. ՄԱՍ. 951): Տեղերնին ձգող շատ մը վարդապետներ ինքիրգլուխ մայրաքաղաքին մէջ լեցուեր էին, եւ իբր դարման եկեղեցականաց ժողով կը հրաւիրէր պատրիարքը (70. ՄԱՍ. 952), փոխանակ ազդու կերպով տեղերնուն կամ գործերնուն դարձնելու: Այդ մանր դէպքեր կը ցուցունեն թէ զօրաւոր վարչութիւնը կը պակսէր կեդրոնին մէջ, որուն եթէ ամբողջ պատասխանատուն Խրիմեանը չէր, սակայն հետեւանքը ամբողջ Խրիմեանին վրայ կը ծանրանար, զի իբր պատրիարքը իրմէ կը պահանջուէր գործերուն ուղղութիւնը եւ վարչական զօրութիւնը: Իրաւ ինքն այդ ձիրքերով ճոխացեալ չէր, բայց իրեն հետ զօրաւոր աջակիցներ ունենալու բախտն ալ չունեցաւ. ժամանակը խառնակ էր, կացութիւնը անորոշ, սահմանադրութիւնը վերաքննութեան ներքեւ, զոր ծրագիրներու եւ յանձնաժողովներու փոփոխութիւնը այլեւս կը կնճռոտէր, եւ իբրեւ այդ կացութեան դարման նորոգ կազմուելիք Ընդհանուր ժողովով մը նորոգութեան ակնկալութիւններ կը խօսուէին, եւ ընտրութիւնները լրացնելու եւ բացման հրամանը ստանալու հետապնդութիւններ կ՚ըլլային: Վերջապէս բաղձացուած հրամանը 1870 յուլիս 30-ին պատրիարքարան հասաւ (70. ՄԱՍ. 995), եւ օգոստոս 21-ին Վերափոխման ուրբաթ օրը առաջին նիստը տեղի ունեցաւ Խրիմեան պատրիարքի նախագահութեամբ, Սարգիս Աղաբէգեանի առժամեայ ատենապետութեամբ եւ 71 երեսփոխաններու ներկայութեամբ: Անմիջապէս հաստատուն դիւանը կազմուեցաւ, եւ Գրիգոր Օտեան ատենապետ եւ Տիգրան Եուսուֆեան ատենադպիր ընտրուեցան, եւ Սարգիս Աղաբէգեան եւ Յարութիւն Մերեէմգուլի անոնց փոխանորդներ կամ երկրորդներ: Պետական արտօնութիւնը հիմնուած էր 1863-ի սահմանադրութիւնը փոփոխելուն վրայ, որ 1866 մարտ 20-ին հրամանագիրով վերաքննութեան ենթարկուած էր (§ 2758), պետական մասնաժողովը վերաքննեալ ծրագիր մը պատրաստած էր, Ընդհանուր ժողովէ անուանեալ ուրիշ մասնաժողով մըն ալ տարբեր ծրագիր մը կազմած էր, եւ այս երեք օրինակները ձուլելու եւ վերջնական ծրագիր մը կազմելու գործը կառավարութենէն նոյն ինքն Ընդհանուր ժողովոյ յանձնուած էր, եւ այս հիմամբ էր որ համաձայն 1863-ի սահմանադրութեան 61 յօդուածին ազգային սահմանադրութեան վերաքննութեանը համար կառավարութիւնը արտօնած էր բացառիկ եւ արտասովոր նստաշրջան մը բանալ (ԱՏՆ. 10): Այս բացառիկ նստաշրջանն է որ անպայման շարունակեց երկար տարիներ առանց իր նպատակին ծառայելու, այսինքն առանց վերաքննութիւնը աւարտելու եւ պարբերական հնգետասանօրեայ նիստերու վերածուեցաւ, նոյն իսկ սահմանադրութեան 61-րդ յօդուածին յայտնի կարգադրութեան հակառակ, որ երկտարեկան նիստեր միայն կը թոյլատրէ, ամէն երկու տարին անգամ մը ապրիլի վերջերէն սկսելով մինչեւ երկու ամիս տեւելու պայմանով (ՍՀՄ. 40): Անշուշտ մեզմէ չի սպասուիր ոչ պատրիարքարանի գործոց մանրամասնութիւնը տալ, եւ ոչ Ընդհանուր ժողովոյ նիստերուն ամփոփումները ներկայել: Մենք պիտի հետեւինք ազգային կեանքին գլխաւոր անցքերը պատկերացնել, եւ եթէ Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանին վերջին միջադէպները յառաջ բերինք, անոնց մէջ ազգային կեանքին մէկ նկարագիրը, եւ ազգային մեծ հանրութեան մը կացութիւնն էին, որ պէտք չէր վրիպէին մեր նկատողութենէն:

2815. ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼԻՍ ԵՒ ԿԻԼԻԿԻԱ

Գլխաւոր խնդիրը, որով պիտի զբաղէր Ընդհանուր ժողովը Կիլիկիոյ եւ Աղթամարայ կաթողիկոսութեանց խնդիրն էր, որուն վրայ արդէն տեղեկութիւններ տուած ենք (§ 2768-2769): Բայց խնդիրը առկախ կը մնար պատրիարքական տագնապներուն պատճառով, եւ նոր կերպարան ալ առած էր Գէորգ կաթողիկոսի կողմէ եղած միջամտութեանց պատճառով (§ 2770): Երբոր Խրիմեան աթոռ բարձրացաւ, պաշտօնի ձեռնարկելէն քիչ օր ետքը, 1869 դեկտեմբեր 5-ին հարկ սեպեց գիր մը ուղղել կաթողիկոսին, յայտնելով զջերմեռանդութիւն եւ զորդիական հնազանդութիւն առ Մայրաթոռն (ԻԶՄ. 760), որուն Գէորգ պատասխանեց 1870 յունուար 2-ին, եւ առիթէն օգտուեցաւ այնպիսի յայտարարութիւններ եւ պահանջներ ընելու յիշեալ երկու կաթողիկոսութեանց նկատմամբ, որ զանոնք պարզապէս անուանական դարձնելու նպատակն ունէին, ինչ որ արդէն ծանօթ էր Կ. Պոլիս եղած ատեն իր թելադրութեամբ կազմուած ծրագրէն ալ (ԻԶՄ. 640 եւ Ճ 2768): Խրիմեան չհամարձակեցաւ այդ կոնդակը պաշտօնապէս հրատարակել. բայց անծանօթ չմնաց, եւ մինչեւ իսկ յաւելուածական խօսքեր ալ բարդուեցան վրան, իբր թէ Սսեցոց եւ Աղթամարցոց համար ըսած ըլլայ թոյլ տուք մեռելոց թաղել զմեռեալս իւրեանց (ԻԶՄ. 771, 774): Թէպէտ այս բացատրութիւնը չի գտնուիր անագան հրատարակուած օրինակին մէջ (ԻԶՄ. 757-774), սակայն կաթողիկոսը բաւական խիստ բացատրութիւններ կը գործածէ երբ կը յայտարարէ թէ Խօզանեանց եւ ապստամբ Քրդաց զօրութեամբ միայն կը յաջողէին անոնք կաթողիկոսութիւն վարել, թէ ներեալ չէ անոնցմէ ձեռնադրութիւն առնողները քարոզչութեան ու ժողովականութեան ու առաջնորդութեան գործածել, թէ ուխտադրուժներ են Էջմիածնայ իրաւասութեան ներքեւ եղած վարդապետներ, որոնք եպիսկոպոսանալու համար Սիս կամ Աղթամար կը դիմեն, թէ անբաւական է վերաքննեալ ծրագիրին մէջ Կ. Պոլսոյ պատրիարքցուներուն համար պատրիարքութեան յատկացեալ եպիսկոպոսաց դասէն ըսելը, այլ պէտք է յայտնապէս Էջմիածինը յիշել, մինչ այդ բացատրութիւնը ոչ թէ վերաքննեալ ծրագիրին, այլ 1863-ին հաստատուած սահմանադրութեան մէջ գրուած էր (ՍՀՄ. 13), եւ ինքն ալ չէր կրնար այդ բանը անգիտանալ: Վերջին խօսքերով կ՚ակնարկէր Ներսէս Վարժապետեանի պատրիարքական ընտրելի ցուցուելուն (§ 2774), թէպէտ ութը եպիսկոպոսներու հեռագիրը չէր յիշեր: Այս կէտերն էին որ Վարժապետեանը յորդորեցին կրօնական ժողովէ հրաժարիլ (70. ՄԱՍ. 947), սակայն Խրիմեան ընդդիմացաւ եւ ժողովականութեան մէջ պահեց (70. ՄԱՍ. 949), թէպէտ Գէորգ պատուիրեմք սիրելութեան ձերում խօսքերով (ԻԶՄ. 762) Խրիմեանէ կը պահանջէր իր հրահանգները անթերի կատարել: Նկատողութեան առարկայ դարձան նաեւ կոնդակին այն կտորները, որոնցմով Խրիմեանի կը հաղորդէր շնորհել արքեպիսկոպոսութեան զպատիւ, հաստատելով միանգամայն զընտրութիւնն ի պաշտօն պատրիարքութեան Կ. Պոլսոյ (ԻԶՄ. 761), ինչ որ նախընթաց չունէր, եւ ինքն ալ արքեպիսկոպոս տիտղոսը գործածած էր իր պատրիարքութեան ատեն առանց կաթողիկոսէ անուանուած ըլլալու, եւ պատրիարքութիւն վարած էր առանց կաթողիկոսէ հաստատուելու (70. ՄԱՍ. 957): Մայրաքաղաքին եւ ժողովականներուն եւ լրագիրներուն մէջ ահագին ժխորի մը առիթ տուին այդ կէտերը, եւ մանաւանդ մէջտեղ կը դրուէին պօլօժէնիէի դէմ յայտնուած միտքերը Գէորգի մասնակցութեամբ, որ զայն բացարձակ հակասութեան մէջ կը դնէին, երբ Կ. Պոլսոյ եւ Կիլիկիոյ եւ Աղթամարայ աթոռակալներուն ընտրութիւնները իր ձեռքն անցնել կ՚ուզէր, մինչ պօլօժէնիէի դրութեամբ եւ ոչ առաջնորդ մը կրնար ընտրել ռուսահայ վիճակներուն վրայ (70. ՄԱՍ. 949, 954), եւ Մայրաթոռին կատարեալ իրաւասութիւնը կը պահանջէր Տաճկահայոց վրայ, մինչ Ռուսահայոց վրայ իսկ ամբողջական իրաւասութենէ զուրկ կը գտնուէր, եւ այդ մասին լուռ եւ անհոգ կը մնար: Բոլորովին տարբեր էր մայրաքաղաքին մէջ տիրող մտայնութիւնը, պատրիարքն ալ դուրս չթողլով, ուր սաստիկ էր պօլօժէնիէի հակառակ կարծիքը, զոր իբր Հայոց եկեղեցւոյ կործանիչ կը նկատէին, եւ Գէորգն ալ ժամանակով համախոհ գտնուած էր այդ կարծիքին, մասնաւոր կաթողիկոսներու համար հակաթոռութեան անունը չէին ընդունիր, եւ զանոնք կաթողիկոսական իրաւունքներու օրինաւոր տէր կը ճանչնային, եւ անոնց կատարեալ պահպանութիւնը անհրաժեշտ կը նկատէին, նոր պօլօժէնիէի դէմ բողոք եւ ռուսական ոտնձգութեանց հակակշիռ, եւ Սիսը Էջմիածնի համար բանաձեւը նշանաբան էր դարձած: Իրենց տեսութեամբ բաւական էր որ Կ. Պոլսոյ աթոռը իբր բովանդակ Թուրքիոյ պատրիարքութիւն, մէկ կողմէն իբր ստորադաս` Էջմիածնի իրաւասութիւնը ճանչնար, եւ իբր գերադաս` Կիլիկիան ու Աղթամարն ու Երուսաղէմը իրեն հետ կապած պահէր, եւ ասկից աւելի կապեր չէին կրնար ստեղծել: Այս էր պատճառը որ Գէորգի կոնդակին պարունակութեանը վրայ շատ չխօսուեցաւ. վիճաբանուեցաւ եւ հերքուեցաւ, բայց երբեք պաշտօնական գրութիւն չհրատարակուեցաւ, ոչ միայն ի բեմս եկեղեցեաց ի լուր ժողովրդեան չկարդացին այլ եւ ազգային ժողովոյ մէջ, կարդալն անգամ զլացան, եւ ծածկեցին (ԻԶՄ. 973): Այդ խնդիրը մեծապէս ազդեց Գէորգի անունը վարկաբեկելու Տաճկահայոց մէջ, այնպէս որ նկատի իսկ չառնուեցան իր գործունէութեան արդիւնքները, զորս մենք իրենց կարգին գովութեամբ յառաջ բերինք (§ 2804-2809):

2816. ԽՆԴԻՐԻՆ ԼՈՒԾՈՒՄԸ

Նոր կազմուած Ընդհանուր ժողովը իր երկրորդ նիստէն սկսելով 1870 օգոստոս 28-ին ձեռք առաւ մասնաւոր կաթողիկոսութեանց խնդիրը, բայց Սիսով միայն սկսաւ զբաղիլ, գուցէ երկու խնդիրները խառնելով ճապաղելու պատճառ չտալու համար, մանաւանդ որ խնդիրները թէպէտ նման, բայց տարբեր շարժառիթներէ ծագում առած էին: Վեց ամբողջ նիստեր Սիսով զբաղեցաւ ժողովը, մինչեւ սեպտեմբեր 25, եւ վերջապէս հոկտեմբեր 16-ի նիստին մէջ որոշումը տուաւ եւ խնդիրը փակեց: Անհնար է հետեւիլ այն երկարաբան ճառախօսութեանց, քմահաճոյ խծբծանաց, եւ անձնական մրցմանց, որոնցմով լեցուն են այդ նիստերուն ատենագրութիւնները (ԱՏՆ. 27-119), ուստի բաւական կը սեպենք համառօտակի կերպով որոշման իսկութիւնը բացատրել: Խնդիրը առաջարկուեցաւ առժամեայ քաղաքական ժողովին կողմէն հակիրճ ծրագիր ձեւով մը. Նիկողոսը Սիսէն հեռացնել եւ Կ. Պոլիս բերել, Տիգրանակերտի առաջնորդ Յակոբ եպիսկոպոսը տեղապահ նշանակել, Նիկողոսի հեռացնելէն ետքը եպիսկոպոս մը յղելով թեմականներուն ընտրելեաց եռանուն ցանկ պատրաստել տալ երեքէն մէկը Ընդհանուր ժողովով կաթողիկոս ընտրել, Նիկողոսի ձեռնադրած Դաւիթ-Թէոդորոս Ներշապուհը Կիպրոս աքսորել տալու առաջարկն ալ աւելցուած էր: Այդ առաջարկներուն մէջ Նիկողոսի հեռացումը դժուարութեան չէր հանդիպեր, զի անպաշտօն կերպով Սիս մնալու արտօնուած ըլլալով կատարեալ կաթողիկոսութիւն կը վարէր տեղապահը վտարելով եւ եպիսկոպոսներ ձեռնադրելով. մնացեալ կէտերն ալ ընտրութեան ձեւէն կախում ունէին, ուստի անոր վրայ յուզուեցան երկարատեւ վիճաբանութիւնները: Չորս առաջարկներ դրուեցան մէջտեղ, որոնց ամէնն ալ իբր անհրաժեշտ նախաբան Էջմիածնի Մայրաթոռոյ Ամենայն Հայոց ընդհանուր եւ գերագոյն եւ միակ գլուխն ու կաթողիկոսն ըլլալը կը դաւանէին, եւ միայն Կիլիկիոյ կաթողիկոսին դիրքն եւ ընտրութեան ձեւը ճշդելուն մէջ կը տարբերէին: Չորս առաջարկներուն տիրութիւնը ստանձնած էին, Ռուբէն Կիւմիւշկերտեան, Գրիգոր Օտեան, Ստեփան Փափազեան եւ Նահապետ Ռուսինեան: Առաջինը կ՚առաջարկէր որ Կ. Պոլիս բնաւ չմիջամտէ, թեմականք երկու ընտրելի ցոյց տան անոնցմէ մէկը Էջմիածնի կաթողիկոսը ընտրէ (ԱՏՆ. 27-29): Երկրորդը կ՚առաջարկէր ընտրութիւնը Էջմիածնի չթողուլ ցորչափ պօլօժէնիէով անկախութիւնը կորսուած է, եւ Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան մասնակցութիւնը, իբր Էջմիածնի փոխանորդի մասնակցութիւն բաւական սեպել Հայ եկեղեցւոյ միութիւնը ապահովելու (ԱՏՆ. 40-45): Երրորդը ընտրութիւնը ամբողջապէս թեմականներուն թողլով, ընտրելին Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան կրօնապէս եւ քաղաքականապէս ենթարկեալ ըլլալը բաւական կը սեպէր Հայ եկեղեցւոյ հետ Կիլիկիոյ միութիւնը հաստատելու (ԱՏՆ. 57-58): Վերջինը ընտրութիւնը թեմականներուն թողլով միայն վաւերացումը կեդրոնին կը վերապահէր, եւ իբր բանաձեւ կ՚առաջարկէր ընտրութիւնը գաւառին, վաւերացումը կեդրոնին (ԱՏՆ. 74-84): Ձեւ մըն ալ Ներսէս եպիսկոպոս առաջարկեց, Կիլիկիոյ աթոռը Երուսաղէմի պատրիարքին յանձնել (ԱՏՆ. 38), բայց այս առաջարկը վիճաբանութեան իսկ նիւթ չեղաւ: Ռուսինեան իր ազդու եւ ընդարձակ ատենաբանութեամբ ամէնքը գրաւեց, անանկ որ միւս առաջարկութեանց տէրերն իսկ այլ եւս չպնդեցին (ԻԶՄ. 845), եւ Ռուսինեանի բանաձեւը ընդունելի դատուեցաւ սեպտեմբեր 25-ին. քուէի ձեւակերպութիւնն ալ լրացաւ հոկտեմբեր 16-ին, բայց կեդրոն բառին իմաստը ճշդելու համար նիստ մըն ալ զոհեցին, եւ վերջապէս Խրիմեան պատրիարքի բացարձակ յայտարարութեան վրայ, թէ կեդրոնը Ընդհանուր եւ ոչ Խառն ժողովն է, եւ թէ ինքն ուրիշ կերպ չի կրնար ընդունիլ, 2 բողոքող եւ 1 հակառակ քուէներու դէմ ընդհանուր հաւանութեամբ կեդրոնի վաւերացումը երեսփոխանութեան յատկացուեցաւ (ԱՏՆ. 118) եւ վերջնական որոշումը լրացաւ: Փոխադարձ յարաբերութիւնները ճշդելու, եւ ծրագրելու համար երեք եկեղեցական եւ երեք աշխարհական երեսփոխաններէ յանձնաժողով մը կազմուեցաւ, իսկ որոշման գործադրութիւնը վարչութեան յանձնուեցաւ: Այսպէս վերջացաւ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան խնդիրին լուծումը, որուն էական մասերն եղան, Մայրաթոռին ընդհանուր իրաւասութիւնը ճանաչել, ընտրական գործողութեանց մէջ Մայրաթոռը դուրս թողուլ, թեմականներու իրաւունքը յարգել, եւ Կ. Պոլսոյ եւ ազգային պատրիարքարանի գլխաւորութիւնը նուիրագործել: Այդ եղելութեանց գլխաւոր շարժառիթներն եղան Մայրաթոռոյ պօլօժէնիէով կաշկանդուած, եւ Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութեան ներկայացուցիչը ճանչցուած ըլլալը, ինչ որ շեշտուած էր Ջալալեանի միջադէպովը (§ 2771): Այս սկզբանց վրայ հիմնուելով ոմանք յառաջացան Կիլիկիոյ եւ Աղթամարայ կաթողիկոսները վանահայր վիճակաւոր անուանել, որ մեր տեսութեամբ չարդարանար. զի կաթողիկոսական առաւելութիւններ որոշեալ բաներ են, որոնք երկու աթոռներուն վրայ ճանչցուեցան. իսկ հակաթոռութեան ստգտանքն ալ, ինչ ալ ըլլայ երկու կաթողիկոսութեանց ծագումը Դաւիթ Թոռնիկեանի եւ Կարապետ Եւդոկիացւոյ յանդգնութեամբը, այլ եւս տեղի չունի, ցորչափ Էջմիածին խաղաղական եւ կանոնական սկզբունքի կողմէն մենք շատ կանուխէն յայտնած ենք մեր տեսութիւնը, որ Մայրաթոռոյ համամտութեամբ ալ հաստատուած է: Բոլոր քրիստոնեայ եկեղեցիներու նուիրապետական դասակարգութիւնը եպիսկոպոսէն եւ արքեպիսկոպոսէն վեր եւ հայրապետէն վար իրաւասութեան աստիճան մըն ալ կը ճանչնայ, թէպէտ տարբեր անուններու ներքեւ, որ ընդարձակ երկրի մը գլխաւորութիւնը կը վարէ. ինչպէս էին Վրաց եւ Աղուանից կաթողիկոսները Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութեան հանդէպ: Ասոնց նմանութիւնն են այժմ Կիլիկիոյ եւ Աղթամարայ եւ Երուսաղէմի եւ Կ. Պոլսոյ աթոռները, եւ անոնցմէ երկու առաջիններուն անուանակոչութեան տարբերութիւնը, եւ եպիսկոպոս ձեռնադրելու եւ միւռոն օրհնելու արտօնութիւնը պատահական առաւելութիւններ են, որ իրաւասական դրութիւն չեն այլայլեր, զի եկեղեցական կանոնով երեք եպիսկոպոսներ կրնան եպիսկոպոս ձեռնադրել, եւ ամէն եպիսկոպոս կրնայ միւռոն օրհնել, եւ Հայ եկեղեցւոյ մէջ ընդունուած վերապահութիւնը իրեն յատուկ սովորոյթ մըն է, որ կանոնական սկզբունքները չի խախտեր (ԱԹՌ. 76-80):

2817. ԿԱՆՈՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾԱԴՐՈՒԹԻՒՆԸ

Խնդիրին կանոնական տեսակէտէն եղելութեանց շարունակութեան դառնալով, կը տեսնենք որ որոշման 1870 հոկտեմբեր 16 թուականէն մինչեւ ընտրութեան վաւերացումը 1871 նոյեմբեր 12. ամբողջ տարի մը եւ ամիս մը անցած է, եւ պատճառը գործադրութեան համար նշանակուած պայմաններն էին: Ասոնցմէ մին նախապէս յարաբերութեանց մանրամասնութիւնները ճշդել եւ հաստատելն էր, որուն համար յանձնաժողով մըն ալ ընտրուած էր. բայց յանձնաժողովի անդամները զանազան պատճառներով պաշտօնէն խոյս տուին եւ գործը երեսի վրայ մնաց (ԱՏՆ. 522), եւ միայն 1871 նոյեմբեր 2-ին գոնէ Կիլիկիոյ համար ծրագիր մը ներկայելու հրաւիրուեցաւ (ԻԶՄ. 884), եւ 8-ին մէկ նիստով 7 յօդուածէ բաղկացեալ ծրագիր մը կազմեց (ԻԶՄ. 886-889): Միւս պայմանն ալ նախապէս Նիկողոսը Սիսէն հեռացնելն էր, որ շատ մը պաշտօնական ձեւակերպութեանց կը կարօտէր բռնի կերպով գործադրելու համար, որով հազիւ 1871 օգոստոս 14-ին ընդ հսկողութեամբ կը ժամանէ ի Կոստանդնուպոլիս եւ պահ մը Կ. Պոլսոյ մէջ մնալով սեպտեմբեր 24-ին կը փոխադրուի Արմաշի վանքը (ԻԶՄ. 779): Նիկողոսի հասնելէն ետքն է որ կեդրոնի պատուիրակներ, Սիմէոն Սէֆէրեան եպիսկոպոս եւ Յովհաննէս Ֆրէնկեան առեւտրական դասակարգէն, Կ. Պոլիսէ կը մեկնին օգոստոս 19-ին, եւ Ատանա կը հասնին սեպտեմբերի սկիզբը (ԻԶՄ. 859), ուր իրենց աջակից պիտի ունենային կառավարութեան կողմէ նշանակուած Խուրշիտ էֆէնտի պաշտօնեայն (ԱՏՆ. 517): Վարչութեան հրահանգը կը տրամադրէր 10 վիճակներէ համեմատաբար ընտրուած 36 աշխարհական, եւ առաջնորդներէ եւ աւագերէցներէ առնուած 16 եկեղեցական պատգամաւորներով` 52 ներկայացուցիչներու ընտրողական ժողով մը կազմել, ընտրելեաց ցուցակ պատրաստել, ցուցակը կեդրոնին սրբագրութեան ենթարկել եւ անկէ ետքը կաթողիկոսն ընտրել: Պատուիրակներ ամիսուկէս նախապատրաստութիւններով զբաղեցան, եւ հազիւ հոկտեմբեր 21-ին առաջին նիստը գումարեցին, որուն մէջ միայն վիճակներէ առնուելիք աշխարհական պատգամաւորութիւններուն թիւը փոխուեցաւ, իւրաքանչիւր վիճակի մի-մի պատգամաւոր միայն յատկացնելով (ԱՆՏ. 518): Իսկ հոկտեմբեր 22-ին ընտրելեաց ցանկը կը քուէարկուի, եւ 35 քուէարկուներէ Մկրտիչ եպիսկոպոս Քէֆսիզեան առաջնորդ Բերիոյ, կը ստանայ 33 քուէ, Ներսէս Վարժապետեան առաջնորդ Նիկոմիդիոյ 26, Մկրտիչ արքեպիսկոպոս Խրիմեան պատրիարք Կ. Պոլսոյ 20, Արիստակէս եպիսկոպոս Դերձակեան առաջնորդ Գաղատիոյ 17, Սիմէոն եպիսկոպոս Սէֆէրեան պատուիրակ վարչութեան 12, Եսայի արքեպիսկոպոս Կարապետեան պատրիարք Երուսաղէմի 11 (ԻԶՄ. 860), որոնցմէ Վարժապետեան միայն Սսոյ եպիսկոպոս կը գտնուէր, իսկ վարչական հրահանգով ընտրելի նշանակուած էին Հայաստանեայց եկեղեցւոյ բոլոր եպիսկոպոսունք եւ վարդապետք, որք ազգին կամ տէրութեան ատեաններու առջեւ դատի կամ ամբաստանութեան տակ չեն գտնուիր (ԱՆՏ. 518): Հոկտեմբեր 23-ին ցուցակը կեդրոնին հաղորդուեցաւ, ուսկից վարչութիւնը պատշաճութեան տեսակէտով ջնջեց երկու պատրիարքներուն անունները, եւ 26-ին վերադարձուց, եւ 27-ին ընտրողական ժողովը մնացած չորս անուններուն առաջինը, Մկրտիչ Քէֆսիզեան 35 քուէարկուաց 28 քուէով Կիլիկիոյ կաթողիկոս կ՚ընտրէ եւ կը հռչակէ (ԻԶՄ. 862), իսկ մնացած 7 քուէներէն 6-ը տրուած էր Դերձակեանի եւ 1-ը Վարժապետեանին: Ընտրութիւնը նոյն օր կեդրոնին կը հաղորդուէր, եւ մինչեւ անգամ յիշատակութեան սկսելու արտօնութիւն կը խնդրուէր (ԻԶՄ. 863). իսկ կեդրոնը վաւերացման գործին, յարաբերութեան խնդիրին կապուած ըլլալը յիշեցնելով 29-ին կ՚առաջարկէր որ գոնէ ընտրեալը Ընդհանուր ժողովոյ ընելիք տնօրէնութեանց ընդունելու յայտարարութիւն եւ խոստում տայ (ԻԶՄ. 865): Քէֆսիզեան առաջ ընտրութենէն կը հրաժարէր, բայց հրաժարականին մերժուելուն վրայ, նոյեմբեր 6-ին Սէֆէրեան կը ծանուցանէր Քէֆսիզեան յանձնառութիւնը, եւ 9-ին կը հաղորդէր պայմանեալ խոստմնագիրը յանձնելը, եւ այս տեղեկութեանց վրայ նոյեմբեր 12-ին Կ. Պոլսոյ երեսփոխանութիւնը բաւական յուզումնալից նիստի մը մէջ, եւ քանի մը բողոքներու աղաղակներուն հակառակ, միայն վեց հակառակ քուէներու դէմ, գրեթէ միաձայնութեամբ վաւերացումը կը քուէարկէր, եւ Մկրտիչ Քէֆսիզեան կը հռչակուէր կաթողիկոս Կիլիկիոյ (ԱՆՏ. 530), եւ Խրիմեան պատրիարքի պաշտօնագիրին վրայ օծումն ալ կը կատարուէր նոյեմբեր 28-ին, Յիսնակաց շաբաթապահքին յաջորդող կիրակին, միայն երեք եպիսկոպոսներու ներկայութեամբ, որոնց երկուքը վերոյիշեալներէն Դերձակեան եւ Սէֆէրեան եւ երրորդը Պետրոս Հաճնոյ եպիսկոպոսը (ԻԶՄ. 894), որ երբեմն տեղապահ էր նշանակուած (§ 2768): Ստոյգ է որ երկար տարիներ ձգձգեալ գործը վերջին անգամ հապճեպ շտապով քանի մը օրերու մէջ կը վերջացուէր, եւ այս բնական էր զի երբ ձանձրութեան չափը կը լրանայ` շտապելու զգացումը կը զօրանայ: Բողոքներ եւ աղաղակներ յաճախ բծախնդիրներու խծբծանքներ են, եւ այս անգամ ալ նոյներ էին որոնք ոմանց բերնին մէջ կը յեղյեղուէին առանց հիմնական լուսաբանութիւն աւելցնելու, եւ գլխաւորն էր Մայրաթոռոյ հաւանութիւնը խնդրելու պահանջը, եւ Էջմիածին ձեռնադրուած եւ Էջմիածնի աթոռին ուխտ ըրած եպիսկոպոսի մը Կիլիկիոյ աթոռին անցնիլը, որուն դէմ էր պաշտօնապէս Էջմիածնի գահակալ Գէորգ կաթողիկոսը, եւ որուն արձագանգ եղած է Աղթամարի եւ Սիսի անողոք քննադատը (ԻԶՄ. ), այն օրեր տակաւին նորընծայ վարդապետ եւ ժողովներուն մէջ ձայն չունեցող: Սակայն հնար չէ չյիշել որ նոյն այն Ընդհանուր ժողովը, որուն հեղինակութիւնը յանչափս կը բարձրացուի երբոր նպաստաւոր յայտարարութիւն մը կ՚ընէ (ԻԶՄ. 844), բացարձակապէս մերժած էր Գէորգի պահանջները, ընթացք չէր տուած անոր պայմաններուն, եւ Կիլիկիոյ ընտրութեան մասին տուած որոշմանց մէջ խօսքն իսկ չէր ըրած Մայրաթոռին մասնակցութեան, եւ թեմին եւ կեդրոնին մէջ ամփոփած էր պաշտօնական գործողութեան լրումը, ընտրութիւնը գաւառին եւ վաւերացումը կեդրոնին բանաձեւով. որով այլ եւս աւելորդ կը դառնային Մայրաթոռին եւ Գէորգ կաթողիկոսին համար թափուած պաշտպանողականները, ինչպէս անզօր էին նախնական որոշումներու եւ գործողութեանց դիմումները, քանի որ անոնց ամէնքը իրենց արժէքը կորուսած էին նոր առաջարկներու զօրութեամբ (ԻԶՄ. 687. եւ Ճ 2768):

2818. ՄԿՐՏԻՉ ՔԷՖՍԻԶԵԱՆ

Նորընտիր կաթողիկոսը ընթերցողներուն համար անծանօթ անուն մը չէ, եւ անոր մասին շատ կանուխէն ինչ ինչ տեղեկութիւններ տուած ենք արդէն (§ 2649): Բնիկ Գերմանիկցի էր 1815-ն ծնած, որ է ըսել 1871-ի ընտրութեան ժամանակ 56 տարեկան եղած, որ գործունեայ եւ փորձառու անձի տարիք է: Պատանեկութեան ատեն պղնձագործ վարպետի մը մօտ աշխատած (94. ԱՔՍ. 124), աշխարհք ալ մտած, բայց շուտով այրիանալով (94. ԱՔՍ. 122), շունչը Երուսաղէմի վանքն առած է, ուր իր գործունէութեամբ եւ ճարպիկութեամբ սուրբ աստիճաններու ալ բարձրացած է, եւ 1849 մայիս 1-ին Երեւման կիրակին աբեղայ ձեռնադրուած է 34 տարեկան եղած ատեն, Կարնեցի Դաւիթ եպիսկոպոսէն, Կիրակոս պատրիարքի վերջին տարին, եւ քիչ ետքը Յովհաննէս պատրիարքէ թարգմանութեան պաշտօնին կոչուած: Որչափ եւ ճարպիկ ու գործունեայ, Քէֆսիզեանի վրայ մինչեւ վերջը մնացած է շուկայիկ բերմունք մը եւ շահամոլ ընթացք մը, ինչ որ շուտով յայտնուած է թարգմանութեան պաշտօնին մէջ, ուսկից քիչ ետքը հեռացուած է Դամասկոս, բայց Դամասկոսի մէջ ալ այլ ընդ այլոյ ձեռնարկներու սկսած է, եւ իբր ըմբոստ եւ ապստամբ` բռնութեամբ Երուսաղէմ բերուած, եւ վերջապէս վանքէն դուրս հանուած, եւ միաբանութենէ ալ արտաքսուած է (§ 2649): Կ. Պոլսոյ մէջ նկատառութեան արժանի եղաւ իբր գործունեայ ձիրքերով օժտուած, եւ զանազան տեղերէ առաջնորդ ընտրուեցաւ, գլխաւորապէս Անկիւրիոյ մէջ փայլեցաւ, որուն վրայ եպիսկոպոս ալ ձեռնադրուեցաւ 1860 յունիս 2-ին Մատթէոս կաթողիկոսէ Յարութիւն Վեհապետեանի եւ այլոց օծակցութեամբ: Այլ ի սակս բռնական եւ անսաստ բարոյից իւրոց, ստէպ տեղէ տեղ փոխադրուեցաւ, Եգիպտոս ալ գնաց, եւ իր ընդդիմադիրներէն քանիներ իշխանութեան մատնած եւ բանտարկել տուած ըլլալուն գանակոծ լինի ի կանանց անոնց (ՍԱՒ. 1330), եւ վերջին անգամ Բերիոյ առաջնորդ կը գտնուէր Սսոյ իրաւասութեան ներքեւ. արդէն ինքն բնիկ Գերմանիկցի` Կիլիկիոյ թեմական էր, եւ այս տեսութիւններ զօրացան անշուշտ զինքն նախադասել տալու Կիլիկեցւոց աչքին, որոնք սակայն վերջէն շատ գոհ չմնացին ըրած ընտրութիւններէն, զի Քէֆսիզեան աւելի իր անձին եւ իր օգուտին նպաստաւոր եղաւ, իսկ կաթողիկոսական վիճակներ ակնկալեալ բարիքները չտեսան: Կիլիկիոյ աթոռին համար մեծ փոփոխութիւն մը կը բերէր այդ ընտրութիւնը, զի Գօզանեան բռնակալներուն հաճոյքին հե տ Աջապահեան ժառանգորդներուն թեկնածութեան դադարում կը նշանակէր: Կ. Պոլիսէն ազատութեան եւ յառաջադիմութեան բուռն հողմէր կը շնչէին, ուստի Գերմանիկ եւ Բերիա եւ Ատանա եւ բոլոր Կիլիկիա հրճուանքի տօներ կը կատարէին, խնճոյքներ կը սարքէին, եկեղեցական հանդիսութիւններ կը յաճախէին: Սսեցին միայն, որ կաթողիկոսներու եւ եպիսկոպոսներու ներքին կեանքերուն մօտէն տեղեակ էր, վարանոտ ակնկալութեամբ յոյսերուն իրականութեան կը սպասէր (94. ԱՔՍ. 123-125):

2819. ԳԷՈՐԳԻ ԸՆԴԴԻՄՈՒԹԻՒՆԸ

Գէորգ կաթողիկոս մեծապէս զայրացաւ (ԶԱՄ. Բ. 173), երբոր Կ. Պոլսոյ մէջ կատարուած գործողութեանց լուրը առաւ, զոր հարկաւ Ընդհանուր ժողովոյ բողոքողներ եւ անոնց համախոհներ փութացեր էին իրեն հաղորդել: Իր առաջին յայտարարութիւնը դեկտեմբեր 11-ին Խրիմեան պատրիարքի տուած հեռագիրն է, որ է ըսել հոկտեմբեր 16-ի որոշումէն 56 օր ետքը. կաթողիկոս կը յանդիմանէ պատրիարքը որ ընդ քօղով մերս փոխանորդութեան յօժարի գործել յանուն մեր առանց մեր գիտութեան, եւ զայնպիսի խնդիրս եւ զնոր սահմանադրութիւնս յանձնապաստան հեղինակել ձեռն արկանէ, որ կաթողիկոսի նախագահութեամբ գումարուած ժողովի մը կը պատկանին. ուստի կը կնքէ թէ ոչ կարեմք օրինաւոր ճանաչել զայսպիսի որոշում (ԻԶՄ. 896), եւ դեկտեմբեր 15-ին կը դառնայ եւ միեւնոյն միտքերը ընդարձակագոյն կը բացատրէ յատուկ կոնդակով (ԻԶՄ. 898-905), որուն մէջ տարականոն կը կոչէ Կիլիկիոյ ընտրութեան վաւերացումը, ապօրինի կ՚անուանէ զընթացս վիճակաւորացն Սսոյ եւ Աղթամարայ, եւ կ՚ակնարկէ զընդվզեալս եւ զհակառակորդս ենթարկել դատապարտութեան: Միեւնոյն դեկտեմբեր 15 թուականով եւ ուրիշ կոնդակով Գերապատիւ Մկրտիչ արքեպիսկոպոսի հրաւէր կը կարդայ իր ապօրէն յանձնառութենէն ետ դառնալ եւ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութենէն հրաժարիլ (72. ՄԱՍ. 1191): Այդ յայտարարութեան Կ. Պոլսոյ Մկրտիչը անմիջապէս կը պատասխանէ, թէ խնդիրը բոլորովին իւր նպատակին հակառակ մեկնուած է, թէ կասկածներն անհիմն են, եւ թէ մանրամասն տեղեկութիւնները նամակաւ կը ստանայ (ԻԶՄ. 897): Իսկ Կիլիկիոյ Մկրտիչը 1872 փետրուար 27-ին կոնդակին հասնիլը կը ծանուցանէ եւ պատասխանը կը թողու ստանալ ի սրբազան պատրիարքէ եւ յազգային կեդրոնական վարչութենէ մայրաքաղաքին Կոստանդնուպոլսոյ (ԻԶՄ. 907): Սակայն հրաժարելու միտք չունենալը յայտնապէս կը ցուցնէ իր պատասխանին կոնդակի ձեւ տալով եւ զայն ուղղելով վեհափառ կաթողիկոսի սրբոյ Էջմիածնի նախապատիւ եղբօր մերոյ, եւ ստորագրելով խոնարհ Մկրտիչ Ա. վարդապետ Սրբոյ Երուսաղէմի, եւ եպիսկոպոս սրբոյ Էջմիածնի, եւ կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ (ԻԶՄ. 908): Այս տարօրինակ ստորագրութիւնը սկսաւ այնուհետեւ իբրեւ սովորական գործածել: Կ. Պոլսոյ պատրիարքն ու վարչութիւնը, որ իրենց ընթացքը նամակով բացատրել խոստացած էին, 1872 մարտ 10-ին բաւական ընդարձակ գրութիւն մը կ՚ուղղեն կաթողիկոսին (ԻԶՄ. 925-950), որուն աշխարհաբար լեզուով շարադրուած ըլլալը քաղաքականի դիւանէն ելած ըլլալը կը մատնանշէ: Պատրիարքի եւ վարչութեան տեսութեամբ Գէորգ կաթողիկոս կարծած է որ Էջմիածնի հեղինակութիւնը ուրացուած եւ ազդեցութիւնը ապախտ եղած ըլլայ, ուստի գլխաւորապէս այդ կէտին վրայ կը ծանրանան, եւ կ՚աշխատին ցուցնել թէ ընդհակառակն իրենք աշխատած են Էջմիածնի իշխանութիւնը պաշտպանել եւ ընդարձակել: Ուստի կը յիշեն Ընդհանուր ժողովին եւ պաշտօնագիրներուն մէջ ի նպաստ Էջմիածնի եղած յայտարարութիւնները եւ ցաւ կը յայտնեն եւ կը բողոքեն որ կաթողիկոսը իրեն գրութեանց մէջ խիստ եւ անիրաւ կերպով դաւ եւ խարդաւանք բառերը գործածած է կեդրոնին մասին, Էջմիածնի ամսագիրը խիստ լեզուով յօդուած հրատարակած է, եւ մանաւանդ Խորէն Գալֆայեան կամ Նարպէյ եպիսկոպոսին ուղղած եւ հրատարակութեան տրուած կոնդակին մէջ ալ, իրենց արարքը կոչուած է, դաւ խարդախութեան եւ գաղտնածածուկ դարան լարեալ ի փեռեկտումն միութեան (ԶԱՄ. Բ. 174): Կը յիշեն թէ Կիլիկիա եւ Նիկողոս անկախ եւ ինքնագլուխ ըլլալ կը ձգտէին, եւ կեդրոնը զանոնք իրեն հպատակեցուց, եւ այս կերպով Էջմիածնի հնազանդեցուց: Յարաբերութեանց մասին ալ միայն գործը շուտով վերջացնելու համար նորընտիրէն ստորագրութիւն առին ըլլալիք կարգադրութեանց համակերպելու, եւ վաւերացումը կեդրոնին վերապահելով յանձնառութիւնը ապահովեցին, զի հակառակ պարագային նորընտիրը կրնար եւս պաշտօնանկ ըլլալ: Դիտել կու տային եւս թէ Էջմիածնի եպիսկոպոսներուն Սսոյ աթոռն անցնելու մասին ինքն Գէորգն ալ հաւան գտնուած էր երբեմն, երբ 1866-ին Սիսի եւ Աղթամարի համար ընտրելիներու ցուցակ կազմուեցաւ, իսկ Կիլիկիա Էջմիածնի եպիսկոպոս մը իրեն կաթողիկոս ընտրելովը, աթոռով ու ժողովրդով Էջմիածնի հպատակութիւնը ճանչցած եղաւ: Այդ պատճառաբանութենէն ետքը Գէորգին կը յիշեցնեն պօլօժէնիէի բարձման համար աշխատելու խոստում տուած ըլլալը, որով կ՚ուզեն հասկցնել թէ ինչո՞ւ ուղղակի Էջմիածնի գիրկը նետուած չեն: Իրաւ ալ Գէորգ կաթողիկոս անմեկնելի ճիգերու եւ թիւրիմացութեան մատնուած կը տեսնուի, երբ Ռուսահայոց վրայ չունեցած իրաւունքները Տաճկահայոց վրայ գործածել կը պնդէ, եւ յայտնի հակասութեան մէջ կ՚իյնայ երբ Տաճկաստան եղած ատեն Կիլիկիոյ եւ Աղթամարի համար ընդունած ձեւերը Էջմիածին գացած ատեն աւրելու կ՚աշխատի: Ինքն պատրիարք ալ եղած ըլլալով պէտք չէր անգիտանար օսմանեան կառավարութեան նկատումները, եւ պէտք չէր այնպիսի ձեւերու ստիպէր Տաճկահայերը որ իբր թէ Ռուսիոյ ազդեցութեան ներքեւ ինկած ըլլան: Պէտք չէր նաեւ անգիտանար թէ առաջին ժամանակներու մէջ ալ Խաչատուր Սեբաստացի եւ Մատթէոս Կեսարացի Էջմիածնի եպիսկոպոսներ` 1658-ին 1694-ին Սսոյ կաթողիկոս եղած էին, եւ Տիրատուր Սսեցի եւ Ազարիա Ջուղայեցի Սսոյ կաթողիկոսներ 1561-ին եւ 1591-ին Կ. Պոլսոյ պատրիարք եղած էին: Եկեղեցական սկզբունքով ալ եկեղեցւոյ միութիւնը ապահովելու համար բաւական էին դաւանութեան եւ ծէսի եւ գերիշխանութեան միութիւնները, եւ առձեռն վարչական եւ ընտրողական միաւորութիւնը էական չէ: Ինքն Գէորգ ուրախութեամբ ընդունած էր Կիլիկիոյ եւ Աղթամարի ներկայացուցիչներուն իր ընտրութեան մասնակցիլը, եւ ասով ապահովուած համարած էր մի եկեղեցւոյ եւ մի եկեղեցական գլուխի սկզբունքը, մինչեւ իսկ Քէֆսիզեանի տարօրինակ ստորագրութեան մէջ եպիսկոպոս սրբոյ Էջմիածնի յիշատակութիւնը, Էջմիածինը բարձրացնելու եւ Էջմիածնի կապուած ըլլալուն խոստովանութիւնն էր: Սսոյ անողոք քննադատը կը գրէ թէ ցաւալի վիճակը խափանուած կ՚ըլլար եթէ Քէֆսիզեան Մայրաթոռոյ գերագահութիւն եւ անոր իշխանութեան եւ իրաւասութեան ամբողջ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ եւ ամէն աստիճանէ պաշտօնէից վրայ տարածուիլը ճանչնալու ոճով պատասխան մը գրած ըլլար (ԻԶՄ. 910): Իսկ մենք պիտի ըսենք թէ ցաւալի վիճակին առիթ չէր տրուեր եթէ Գէորգ գործը չքննած եւ պարագաները չուսումնասիրած եւ խորհրդակցութեան եւ բանակցութեան չմտած, Քէֆսիզեանը հրաժարելու չհրաւիրէր եւ Խրիմեանի ալ ընտրութիւնը չճանչնալու յանդիմանութիւն չգրէր: Մեր տեսութեամբ աւելի մեղադրելի կը նկատուի Գէորգը, երբ եկեղեցական եւ ազգային եւ քաղաքական տեսակէտները չկշռելով նախայարձակ կը լինի, քան Քէֆսիզեանը որ անարգուած կացութիւնը պաշտպանելու կը մղուի: Բայց ասով չենք ուզեր զայն բոլորովին արդարացնել, մանաւանդ իր յետագայ եւ շարունակեալ չափազանցութիւններուն եւ մեղադրելի զեղծումներուն եւ անարդարանալի արարքներուն մէջ:

2820. ԸՆԴԴԻՄՈՒԹԵԱՆ ԿՈՆԴԱԿ

Գէորգ կը գրէ թէ անագան ուրեմն ստացած է պատրիարքարանի նամակը, այսուհանդերձ ապրիլ 18-ին կը պատասխանէ երկարօրէն (ԻԶՄ. 951-970), զոր կատարեալ հերքմնագիր կրնայինք կոչել, եթէ Կեդրոնին պատճառաբանութիւնները իսկապէս հերքուած ըլլային: Նա կը սկսի կշտամբել պատրիարքը եւ ժողովական եպիսկոպոսները, որ ձեռնադրութեան ատեն Մայրաթոռոյ հաւատարմութեան եւ հնազանդութեան համար ըրած ուխտերնին մոռցած եւ ոտնակոխ ըրած են, իբր թէ այն ուխտը կաթողիկոսին անձին հանդէպ անպայման համակերպութեան ուխտ եղած ըլլար, եւ ոչ թէ կանոնական ուխտ մը եւ եկեղեցւոյ կանոնաց եւ պահանջից եւ օգուտին համաձայնութեամբ ստանձնուած պարտաւորութիւն մը, զի Կիլիկիոյ խնդիրին լուծումը տրուեցաւ պարագայից ներկայած ստիպողական պահանջից եւ պարագայից ներած անհրաժեշտ պայմանաց համեմատ: Անցողակի բառերով եւ հեգնական հարցումով մը միայն կը շօշափէ կարեւոր կէտեր, ուստի ՞ ուսայք թէ ուխտեալ իցէ մեր յեկեղեցին Բերայ, կամ տեղեակ գործողութեանց 66 ամի ժողովոյն պատրիարքարանի, եւ կամ անփոյթ զսրբագրութենէն պալաժէնիոյ. բայց բառ մը իսկ չաւելցներ իրեն դէմ յարուցուած այդ առարկութիւնները ցրելու (ԻԶՄ. 918): Դաւի եւ խարդաւանանքի մասին առաջին կոնդակին ըսածները կը մեկնէ, թէ ի գործողութեանդ այդմիկ գոն դաւք եւ խարդաւանանք օտարի, եւ թէ աղիտաբեր ձեռն օտարի նշմարի այդր (ԻԶՄ. 959). սակայն իր բացատրութիւններէն չի քաղուիր թէ ո՞ր օտարի եւ ո՞ր օտար դիմումի կ՚ուզէ ակնարկել: Կը յաւելու գրել թէ խարդաւանանք օտարուոյն յաջողեալ է գրաւել զարս ոմանս, խոստանալով զունայն եւ զերեւակայական բարիս յօգուտ հայ ազգութեան. բայց եթէ այս խօսքերով տեսակ մը հայ ազգայնական եւ քաղաքական օգուտներուն կ՚ուզէ ակնարկել, խնդիրէ չեղած կ՚ըլլայ, զի այս տեսակ եւ ոչ մէկ օգուտ կրնար քաղուիլ Կիլիկիոյ ընտրութեան ուղղակի Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան եւ անուղղակի միայն Էջմիածնի կաթողիկոսութեան կապուելովը: Ընդհակառակն աւելի դիւրին էր իրեն ակնարկը իրեն դէմ դարձնել, թէ Էջմիածնի աթոռը ամէն մանր գործերու մէջ մտցնելով կ՚ուզէ Տաճկահայերը ռուսական ազդեցութեան ենթարկել, նկատելով այն երդմնագիրին մանրամասնութիւնները, զորս ինքն ընդունած էր ի նպաստ տէրութեան Ռուսաց (70. ՄԱՍ. 1022): Պատրիարքական նամակը հարցուցեր էր թէ իր նախագահութեամբ յարաբերական խնդիրները լուծելու միտքը ե՞րբ եւ ո՞ւր եւ ի՞նչպէս կ՚ուզէ գործադրել, որուն կը պատասխանէ թէ կը փափաքէր անձամբ Կ. Պոլիս գալ, բայց այդ բանը ոչ ներեն մեզ այժմիկ հանգամանք ժամանակիս (ԻԶՄ. 967), իմա' Ռուսաց կայսրը չի ներեր իրեն Ռուսաստանէ ելլել, ուստի կ՚առաջարկէ մէկ եկեղեցական եւ մէկ աշխարհական երկու պատգամաւորներ ընտրել եւ Էջմիածին ղրկել անոնց հետ բանակցելու համար: Բայց ի'նչչափ լաւագոյն ըրած պիտի ըլլար, եթէ Խրիմեանի յանդիմանողական եւ Քէֆսիզեանի սպառնական կոնդակները չյղած, խորհրդակցութեան եւ բանակցութեան պէտքերը զգացած ըլլար, որ գոնէ պարագայից գիտակցութեամբ գործած ըլլալու չքմեղանքը վայելէր: Ճշմարտասէր Պղատոնէն աւելի նոյն ինքն ճշմարտութիւնը սիրելնուս զգացումն է, որ մեզ կը քաջալերէ յայտնապէս մեղադրել մեր նշանաւոր գործիչներուն արարքներն ալ, երբ որ անոնք արդարացեալ չենք տեսներ ի մէտ կշռոյ օրինական նժարի: Բայց ասով ոչ երբեք կը մտաբերենք մէկ մեղադրանքով միւս արժանիքն ուրանալ, եւ միշտ գովաբանը պիտի մնանք Գէորգի գործունէութեան եւ յաջողակութեան, որչափ ալ այդ խնդիրին բազմակողմանի պարագաները չկշռելով յախուռն բերմամբ յարձակողականի մղուած ըլլալը կը մատնանշենք, եւ աթոռոց իրաւասութեան պատուիրակին ներքեւ անձնական ազդեցութեան եւ բացարձակ տիրապետութեան գաղափարէն շլացած ըլլալը կը շեշտենք, կարծես Ռուսաստանի մէջ տեսած անձկութեան սեղմումը Տաճկաստանի վրայ փոխանակել ուզելով:

2821. ԿՈՆԴԱԿԻՆ ՇՈՒՐՋԸ

Կաթողիկոսական կոնդակը կը հրահանգէր երկու պատգամաւորներուն ընտրութիւնը կատարել առանց յապաղելոյ, եւ կոնդակն ալ կարդալ յատենի երեսփոխանական ժողովոյ, ուստի Խրիմեան պատրիարք զայն ներկայեց 1872 մայիս 26-ի նիստին եւ կարդացուեցաւ (ԱՏՆ. 658-661), ինչպէս նաեւ վարչութեան նախընթացաբար գրած նամակը (ԱՏՆ. 662-665), իսկ վիճաբանութիւնը յետաձգուեցաւ: Յուլիս 7-ին կոնդակի խնդիրը նորէն ձեռք կ՚առնուի անոր իմաստը ճշդելու համար, բայց առանց որոշման կը փակուի (ԱՏՆ. 713): Օգոստոս 25-էն սկսելով մինչեւ 29 դեկտեմբեր գումարուած նիստերը կաթողիկոսական կոնդակով կը զբաղին, եւ ժողովին մեծամասնութեան մէջ զայրոյթ կը նշմարուի կոնդակին ինչ ինչ բացատրութեանց դէմ, եւ բուռն կարծիքներ ալ կը յայտնուին թէ կաթողիկոսը առանց հիման պատրիարք եւ եպիսկոպոսներ ուխտադրուժ կ՚անուանէ, թէ նա երեսփոխանութիւնը չուզեր ճանչնալ, գոնէ կ՚ուզէ ջախջախել, թէ ռուսական ազդեցութեան հպատակելով Սսոյ աթոռը կ՚ուզէ ջնջել: Միւս կողմէ ալ աւելորդ կը նկատուի երկու պատգամաւորներու առաքումը, զի խնդիրը երեքչորս հոգիով լուծուելու գործ չէր, եւ զի կաթողիկոսը այդպիսի խնդիրներու ձեռնհաս մեծ եւ ընդհանուր ժողով հրաւիրած չէր: Այս խնդիրներ արգելք չեղան Քէֆսիզեանի համար կայսերական հրովարտակ ստանալու, որ սեպտեմբեր 9-ին պատրիարքարան յանձնուեցաւ (72. ՄԱՍ. 1287): Գտնուեցան իրաւ կաթողիկոսը պաշտպանելու աշխատողներ, բայց խնդիրին եւ կաթողիկոսական առաջարկին ոյժ չկրցան աւելցնել, եւ վերջապէս իբր ի պատիւ կաթողիկոսին որոշուեցաւ գործը ուսումնասիրելու եւ տեղեկագրելու համար 12 հոգիէ խառն յանձնաժողով մը կազմել, եւ այդ կերպին վրայ երկու կարծիքներ համաձայնեցան, եւ 1872 դեկտեմբեր 29-ին յանձնաժողովը կազմուեցաւ, եւ անդամ նշանակուեցան Ներսէս Վարժապետեան եւ Խորէն Նարպէյ եպիսկոպոսներ, Մամբրէ Մամիկոնեան եւ Մատթէոս Իզմիրլեան վարդապետներ, Սահակ Տէր-Սարգիսեան եւ Յովհաննէս Մկրեան քահանաներ, իսկ աշխարհականներէն Ստեփան Ասլանեան, Յարութիւն Մերեէմգուլի, Օգսէն Խօճասարեան, Պօղոս Պառնասեան, Թադէոս Պէկեան (ԱՏՆ. 785): Արդէն յանձնաժողովը գործ փութացնելու եւ խնդիրը վերջացնելու նպատակով չէր կազմուած, կարծես թէ պարագաներն ալ նպատակին ծառայեցին, զի այն օրեր ծագեցան Խրիմեան պատրիարքի եւ 1872 յուլիս 14-ին կազմուած քաղաքական ժողովին (ԱՏՆ. 716) միջեւ կարծեաց տարբերութիւններ, որոնք մինչեւ հակառակութիւն յառաջեցան եւ պատրիարք ամբաստանելու հասան, եւ 1873 օգոստոս 3-ին իր հռչակաւոր հրաժարագիրը ներկայեց, որ իր ընթացքը ունեցաւ, քննիչ յանձնաժողովէ ընդունելի դատուեցաւ, կառավարութեան ալ ներկայացուեցաւ եւ ընդունուեցաւ, եւ նոյեմբեր 16-ին երեսփոխանութեան ալ հաղորդուեցաւ (ԱՏՆ. 955), եւ կոնդակի խնդիրը մէկ կողմ թողուեցաւ մինչեւ որ նոր պատրիարք ընտրուեցաւ: Այդ յապաղումները, եւ մանաւանդ աննպաստ խօսքերը աւելի գրգռեցին Գէորգը, որ իր անգամ մը ընդգրկած ուղղութենէն ետ դառնալու սովորութիւն չունենալով, եւ իր բնաւորութեան բերմունքով մտածեց աւելի եւս շեշտել իր պահանջները, եւ ձեռնադրուելիք եպիսկոպոսներու դէպ առ Էջմիածին հաւատարմութեան եւ հպատակութեան ստորագրուելիք երդման թղթի մէջ աւելցրեց հակաթոռ եւ հեստեալ համարել Սսոյ եւ Աղթամարայ կաթողիկոսութիւնները (ՄՈՎ. 379), խոստանալով եւ ուխտելով ոչ երբեք ի կողմն ելանել այլոցէ կաթողիկոսական անուանեալ անվաւեր աթոռոց, որք հեստեալ մինչեւ ցայսօր ի միոյ միայնոյ երեւելի գլխոյ եկեղեցւոյս Հայաստանեայց ի Սիս եւ յԱղթամար (ՅՍԿ. 33), եւ բերանացի տուած խրատներուն մէջ ալ յանուանէ յիշելով կը շեշտէր, որ Խրիմեանի պէս հակառակ հաւատարմութեան երդմանը չվարուին (ՄՈՎ. 378): Միւս աթոռներուն մէջ ձեռնադրուած եպիսկոպոսները Մայրաթոռոյ հպատակութեան ընդունելու համար յատուկ արարողութիւն ալ կազմեց, եւ կրկին ձեռնադրութենէ միայն զգուշանալով, Իջման Սեղանին առջեւ լոկ քահանայական զգեստաւորութեամբ ուխտ ընել տալ, եւ անկէ ետքը մատանի եւ եմիփորոն եւ խոյր շնորհել: Այդ արարողութեան առաջին ենթարկուողը Ներսէս Վարժապետեան եղաւ, որ արդէն Նիկոմիդիոյ առաջնորդ կը գտնուէր, բայց ուզելով միտքերը շփոթող պատճառանք մը վերջացնել, եւ իր բարձրացման օրինական արգելք ցուցուող (§ 2779) պարագան դարմանել եւ դէմընդդէմ պնդումներու առիթը վերցնել, Սամաթիայի մեծ հրդեհէն արկածեալներուն համար հանգանակութիւն ընելու պաշտօնով 1872 ապրիլ 29-ին Կովկաս ուղեւորեցաւ, եւ Էջմիածին երթալով իր պատրաստականութիւնը յայտնեց, եւ մայիս 17-ին Էջմիածնի Մայրաթոռին հաւատարմութեան երդումն արեց սուրբ իջման տեղի առաջ (ՄՈՎ. 379), եւ ստորագրեց ուխտագիր մը, որուն մէջ գրուած էր, թէ ուխտեմ եւ խոստանամ զմշտնջենաւոր հնազանդութիւն, որպէս մինչեւ ցայսօր եւ առաւել եւս հլութեամբ ցկեանս իմ, առ վեհափառ գահակալն առաքելական աթոռոյ սրբոյ Էջմիածնի տէր Գէորգ Դ. աստուածարեալ եւ սրբազնակատար պատրիարք կաթողիկոսն ամենայն Հայոց, որոյ ընտրութեան պատգամաւոր եղէ ի դիմաց ամենայն եկեղեցականաց եւ աթոռոց որ ի Տաճկաստան (ԻԶՄ. 920-923): Ներսէս այդ ուխտը ընելէն ետքը Կ. Պոլիս կը դառնար 1872 նոյեմբեր 10-ին հանգանակութիւնն ալ աւարտելով, կոնդակին նկատմամբ Ընդհանուր ժողովոյ մէջ եղած վիճաբանութեանց կը մասնակցէր, զայն քննելու եւ տեղեկագրելու պաշտօն ունեցող յանձնաժողովին կ՚անդամակցէր եւ ատենապետ ալ կ՚ընտրուէր: Իսկ իր միտքը եւ համոզումը դեկտեմբեր 5-ի ընդարձակ նամակով ալ կը բացատրէր, թէ Էջմիածինը Ամենայն Հայոց գերագահ աթոռ եւ Կիլիկեան մասնաւոր կաթողիկոսական աթոռ ճանչցած է սկիզբէն ի վեր, եւ այս ուղղութեամբ գործած է եւ պիտի գործէ (72. ՄԱՍ. 1323): Բայց մենք այստեղ կ՚ընդհատենք այդ խնդիրը, զայն նորէն ձեռք առնելու համար նոր պատրիարքի ընտրութենէն ետքը, որ եղաւ նոյն ինքն Վարժապետեան Ներսէսը:

2822. ԱՂԹԱՄԱՐԻ ԽՆԴԻՐԸ

Կիլիկիոյ խնդիրին նման էր Աղթամարի խնդիրն ալ, սա տարբերութեամբ որ Աղթամարի մէջ պաշտօնի վրայ եղող Պետրոս կաթողիկոսին սպանութիւնն ալ տեղի ունեցած էր, եւ աթոռը գրաւող Խաչատուրը սպանութեան կամակից կամ գործակից ամբաստանուած էր (§ 2751-52): Գործին սկիզբէն, այսինքն 1846 սեպտեմբեր 25-էն հինգ լման տարիներ անցած էին երբոր Խրիմեան պատրիարքութեան կը ձեռնարկէր 1869 նոյեմբեր 12-ին (§ 2811), եւ իբր տարիէ մը, այսինքն 1868 հոկտեմբեր 12-էն ի վեր Կ. Պոլիս կը գտնուէր ամբաստանեալ Խաչատուրը (ԻԶՄ. 1048): Կեդրոնական վարչութիւնը չուզեց ճանչնալ Խաչատուրի կաթողիկոսութիւնը եւ աթոռին տեղապահ մը նշանակեց, եւ սպանութեան մեղսակից ըլլալու ամբաստանութիւնն ալ նկատի առնելով` կառավարութենէն դատական քննութիւն եւ վճիռ խնդրեց, եւ իրեն կողմէն ալ քննութեանց մասնակցելու համար ներկայացուցիչ նշանակեց Վանայ եւ Կարնոյ առաջնորդները, Իգնատիոս Գագմաճեան եւ Յարութիւն Վեհապետեան եպիսկոպոսները: Քննութիւնները կատարուեցան թէ սպանութեան տեղը Փշավանք գիւղը եւ թէ Վանայ դատարանին մէջ, եւ շարունակեցին մինչեւ 1865 ապրիլ 15, բայց գործին մօտէն ծանօթութիւն ունեցողներէ քաղուած պատմութեան հետ (64. ՄԱՍ. 664, եւ 97. ԱՔՍ. 52-55), փոքր ինչ այլայլութեամբ կազմուեցաւ նոր պատմութիւնը: Պետրոս Պիւլպիւլ կաթողիկոսին անվայել եւ անկարգ վարուց վիճակը, Աղթամարայ եպիսկոպոսներն ու միաբանութիւնն ու ժողովուրդը կը գրգռէ, որոնք 1864 սեպտեմբեր 17-ին ժողովով անոր պաշտօնանկութիւնը կը վճռեն, եւ Խաչատուր Շերոյեան եպիսկոպոսը միաձայն հաւանութեամբ կաթողիկոս կ՚ընտրեն, սեպտեմբեր 25-ին կ՚օծեն, եւ Պետրոսին կ՚արգիլեն Փշավանքէն իր եղբօր տունէն կղզին ու աթոռն անցնիլը. ուստի կը ստիպուի Փշավանք դառնալ եւ Մանուկ Էսթէեանի տունը օթեւանիլ, ուր հրացանի հարուածներով կը սպաննուի սեպտեմբեր 28-ի գիշեր, այսինքն օծումէն երեք օր ետքը, Եուսուֆ եւ Շահին անունով երկու քիւրդերուն ձեռքով, որոնք կը փախչին եւ հետքերնին չի գտնուիր: Դատարանը հաւանական կը գտնէ Խաչատուրին մասնակցութիւնը սպանութեան մէջ, բայց երկու սպանիչներուն ձերբակալուելուն եւ հարցաքննուելուն կը թողու իր վճիռը, ըստ այսմ կառավարութիւնն ալ յունիս 7-ին պատրիարքարանին կը հաղորդէ եւ կը զլանայ Խաչատուրի կաթողիկոսութեան հաստատութիւնը, եւ նոյեմբեր 4-ին իր որոշումը կրկնելով արժանաւորի մը ընտրութիւնը կը յանձնարարէ (ԻԶՄ. 1006-1013): Արդէն պատմած ենք թէ սպանութեան համար կատարուած ձերբակալութեանց մէջ Խաչատուրի մասին գործողութիւն մը չէր եղած, զի ինքն Աղթամարի կղզին կը գտնուէր երբ սպանութիւնը տեղի կ՚ունենար Փշավանք գիւղը, եւ ոչ ոք անիկա ամբաստանած էր, հետեւաբար Խաչատուր կրնար ազատօրէն գործել եւ իբրեւ կաթողիկոս ճոխանալ, թէպէտ կեդրոնը Գագմաճեանը տեղապահ էր նշանակած, եւ մանաւանդ Աղթամարի թեմականաց մէջ նպաստաւոր շարժումներ յառաջ բերել, որոնց մէջ կանուխէն կուսակցութիւն եւ ազդեցութիւն վաստկած էր իր ճարտարութեամբ եւ իր նիւթական միջոցներով: Աղթամարի թեմականք կը շարունակեն Խաչատուրի հաստատութիւնը պահանջել, եւ 1866-ի սկիզբները մինչեւ իսկ կրօնափոխութեան սպառնալիքներ կ՚ընեն պատրիարքարանը զիջողութեան ստիպելու համար, բայց յուլիս 12-ին եկեղեցական վիճակային կամ համագումար ժողովը, Խաչատուրի ընտրութեան եւ օծման ապօրինի պարագաներու վրայ հիմնուելով, անվաւեր կը վճռէ անոր կաթողիկոսութիւնը եւ ընտրելեաց նորէն եռանուն ցանկ մըն ալ կը պատրաստէ ինչպէս յիշած ենք (§ 2759): Կառավարութիւնը միշտ իր տեսակէտը կը կրկնէր սեպտեմբեր 6-ի պաշտօնագիրով, ուստի պատրիարքարանը հոկտեմբերի վերջերը տեղապահութիւնը Խիզանցի Յակոբ եպիսկոպոսին կը փոխանցէր, եւ Խաչատուրի Կ. Պոլիս բերուիլը կը խնդրէր կառավարութենէն, Աղթամարը բարեկարգելու միտքեր կը յղացուէին, բայց գործնականապէս բան մը չէր կատարուեր, մինչեւ որ որոշումէն երկու տարի ետքը Խաչատուր կը համակերպէր Կ. Պոլիս գալ, եւ 1868 հոկտեմբեր 12-ին կը հասնէր յուսալով անձամբ գործելով իր նպատակը յաջողցնել, բայց պատրիարքական տագնապի կը հանդիպի, Թաքթաքեան կը հրաժարի, Գազմաճեան կը վախճանի, եւ Խրիմեան կ՚ընտրուի իր բարեբախտութեամբ, զի որչափ ըլլայ Վանեցւոց նպաստաւոր էր, եւ Աղթամարի ծանօթ եւ Խաչատուրի ալ բարեացակամ կը նկատուէր: Աղթամարցիք չէին դադարեր նաեւ Խաչատուրի բացակայութեան անոր կաթողիկոսութիւնն ու վերադառնալը պահանջել կառավարութենէն, որ այս տեսակ աղերսագիրներէն մէկը 1869 նոյեմբեր 22 թուականով, այսինքն Խրիմեանի գործի ձեռնարկելէն 10 օր ետքը, պատրիարքարան կը յղէր եւ հարկ եղածը տնօրինել կը յանձնարարէր (ԻԶՄ. 1019): Խրիմեան պատրիարք գործը երեսփոխանութեան առջեւ կը հանէր 1870 յունուար 25-ին, որ լուծումը պատրիարքին եւ համագումարին կը յանձնէր (ԻԶՄ. 1021), սակայն գործադրութիւն չէր ըլլար, մինչեւ որ Ընդհանուր ժողովոյ վերակազմուելուն վրայ, ինքն Խաչատուր օգոստոս 28 եւ սեպտեմբեր 11 բողոքագիրներով որոշում կը պահանջէր երեսփոխանութենէն, եւ հոկտեմբեր 27-ին ալ վարչութեան կը դիմէր: Իր խնդրագիրներու մէջ իրեն մասին տրուած վճիռին վերաքննութիւնը կը պահանջէր, զի առանց զինքն լսելու տրուած էր իրեն ընտրութեան եւ օծման ազգային վարչութենէ անցնելէն առաջ կատարուելուն ներողութիւն կը խնդրէր, եւ Աղթամարի մասին գրուելիք կանոնները եւ տրուելիք հրահանգները կանուխէն ընդունիլ եւ գործադրել կը խոստանար (ԻԶՄ. 1523): Կը շարունակեն Աղթամարցոց կողմէ դիմումներ, կառավարութեան կողմէ յարաբերութիւններ եւ ազգային ժողովներու կողմէն չգործադրուած որոշումներ, մինչեւ որ հազիւ 1873 մարտ 30-ին պահանջած վերաքննութիւնը կ՚ընդունուի եւ համագումարին կը յանձնուի, որ առաջին անգամ մայիս 7-ին այս խնդիրին համար կը գումարուի, բայց այս խնդիրն ալ Կիլիկիոյ խնդիրին հետ (§ 2821) պատրիարքական տագնապին կ՚ընդհարի, եւ լուծումը նոր պատրիարքի ընտրութեան կը մնայ:

2823. ԺՈՂՈՎԱԿԱՆ ԳՈՐԾԵՐ

Կիլիկիոյ եւ Աղթամարի խնդիրները, որոնց վրայ խօսեցանք, Խրիմեանի պատրիարքական գործունէութեան մի լաւ մասը գրաւեցին. բայց ունինք իր օրով կատարուած ուրիշ գործողութիւններ ալ: Ասոնց առաջինը սահմանադրութեան վերաքննութիւնն էր, կառավարութեան հրամանով երեսփոխանութեան յանձնուած, որ Խրիմեանի ամբողջ պատրիարքութեան ժամանակ ժողովին օրակարգին մէջ մնալով եւ մերթ ընդ մերթ ձեռք առնուելով ալ ձեւակերպութեանց վէճերով ելք մը չունեցաւ, եւ վերջապէս 1873 մարտ 23-ին վարչական ժողովներէ եւ խորհուրդներէ առնուած 12 անդամներէ բաղկացեալ յանձնաժողովի մը յանձնուեցաւ (ԱՏՆ. 848), եւ այսպէս նորէն գործի սկսելու ձեւը առաւ Խրիմեանի հրաժարականէն իբր չորս ամիս առաջ, եւ ապարդիւն մնացին վերաքննութեան համար Խրիմեանի հետապնդումները, որ կը կարծէր վերաքննութեամբ թեթեւցնել պատրիարքական իշխանութեան վրայ ծանրացած կաշկանդումները, մինչ իր պաշտօնավարութեան կէսէն ետքը ընտրուած նոր քաղաքական ժողովը (ԱՏՆ. 716), զայն աւելի եւս կաշկանդելու ոճին կը հետեւէր, մինչեւ որ Խրիմեան ստիպուեցաւ հրաժարիլ, ինչպէս առաջիկային պիտի տեսնենք: Խրիմեանի միտքին մէջ սեւեռեալ գաղափար մըն էր գաւառացւոց կացութեան բարելաւութիւնը ու բարեկարգութիւնը, մինչեւ իսկ համարձակ կրնանք ըսել, թէ այդ նպատակով միայն պատրիարքութեան լուծին ներքեւ մտնել յանձնառու եղած էր ինքն, որ ազատ եւ անբռնադատ գործիչի տիպարն էր եղած, եւ անկէ շեղելու ալ երբեք կամք չէր ունեցած: Գրեթէ ամէն ժողովական գումարմանց մէջ նա առիթ մը կը ստեղծէր այդ խնդիրը յուզելու, եւ փաղաքուշ եւ սրտաճմլիկ խօսքերով յիշեցնելու, թէ երբ ժողովականք պարապ վէճերով ատեն կ՚անցունեն, անդին իրենց եղբայրները տառապանաց ներքեւ ճնշուած իրենցմէ օգնութիւն կը սպասեն, եւ թէ ինքն ալ այդ խոստումով մեկնած էր անոնց մէջէն: Հազիւ գալէն տարի մը ետքը 1870 նոյեմբեր 27-ին կը յաջողի գաւառական յանձնախումբ մը ընտրել տալ տասն անդամներով (ԱՏՆ. 190), որուն պաշտօնը պիտի ըլլար գաւառացւոց կրած նեղութեանց եւ զրկողութեանց եւ հարստահարութեանց մի քաղուածը կազմել եւ պարտուպատշաճ դարմանը ցուցնել: Յանձնաժողովը գործի սկսաւ 1870 դեկտեմբեր 14-ին ատենապետութեամբ Վարժապետեան Ներսէս եպիսկոպոսի եւ ատենադպրութեամբ Փափազեան Ստեփանի եւ տարի մըն ալ անցաւ մինչեւ որ յանձնախումբը 24 նիստերով իր աշխատութիւնը լրացուց, եւ օրինաւոր եւ ընդարձակ տեղեկագիր մը ներկայեց 1871 հոկտեմբեր 8-ի գումարման: Այդ գրութիւնը որ գաւառական հարստահարութեանց առաջին տեղեկագիր անունով ճանչցուած է, երկու մասի կը բաժնուի, առաջինը զեղծումներու (ԱՏՆ. 468-478) եւ երկրորդը դարմաններու յատկացուած է (ԱՏՆ. 479-483): Զեղծումները բաժնուած են, տրոց, պաշտօնէից դատարանաց եւ մասնաւոր տեղեաց գլուխներու, եւ մի առ մի յառաջ բերուած են զեղծումներուն նիւթերը եւ պարագաները, եւ գրեթէ կենցաղական ամէն պայմաններ իրենց համապատասխան զեղծումը ունեցած են, որով մանրամասնութեանց մտնել աւելորդ կը սեպենք: Հետաքրքրական է այդ զեղծումներու մասին պատրիարքարանի կողմէն կառավարութեան մատուցուած յիշատակագիրներուն ցուցակը, որոնք վերջին տասը տարիներուն մէջ 536-ի հասած են, եւ կուսակալութեանց եւ նիւթերու վրայ բաժնուած են: Տեղերուն կարգին առաւելագոյններն են Տիարպէքիրի կուսակալութեան համար 158, եւ Կարինի համար 136 գրութիւն, սակայն այդ կուսակալութիւնները այն ատեն շատ աւելի ընդարձակ էին: Իսկ նիւթի կողմէն առաւելագոյններն են մասնաւոր զեղծմանց համար տրուածները 210, եւ պաշտօնէից զեղծմանց համար 122: Առաջարկուած դարմաններուն մէջ նշանաւոր են զինուորական տուրքին տեղ զինուոր տալ, տուրքերու գանձումը կառավարական պաշտօնեաներով կատարել եւ կապալառուներու չյանձնել, տեղացի ոստիկաններ չգործածել, ոչ-մահմետական վկայութիւնը ամէն դատարաններու մէջ ընդունիլ, պաշտօնեաները կարող եւ արժանաւոր անձերէ ընտրել, ինչպէս նաեւ ազգին կողմէն կարող եւ յաջողակ առաջնորդներ անուանել եւ դաստիարակութիւնը ընդարձակել: Այս տեղեկագիրին վրայէն շուտով պատրաստուեցաւ կառավարութեան մատուցուելիք յիշատակագիրը եւ քաղաքական ժողովէն երեսփոխանութեան ներկայուեցաւ, բայց հազիւ թէ 1872 փետրուար 18-ին Խրիմեան պատրիարքի եւ Երեմիա Տէվկանց եպիսկոպոսի բուռն թախանձանաց վրայ նկատի առնուեցաւ, եւ պատրաստուած պատճէնին մէջ քանի մը բառերու փոփոխութեամբ եւ ընդհանուր հաւանութեամբ ժողովէն ընդունուեցաւ (ԱՏՆ. 593-598), եւ հանդիսական ձեւով մատուցուիլն ալ պատրիարքին թողուեցաւ (ԱՏՆ. 592), որ զայն ներկայեց եպարքոսին ապրիլ 12-ին 4 եկեղեցական եւ 7 աշխարհական հետեւորդներով, որ խոստացաւ նկատի առնել (72. ՄԱՍ. 1226): Այլ թէ ի՞նչ արդիւնք ունեցաւ, պատմուած չէ, միայն գիտենք որ շատ ետքը երկրորդ տեղեկագիր մըն ալ կազմուեցաւ, եւ երկրորդ յիշատակագիր մըն ալ տրուեցաւ, որ առաջինին գործնական արդիւնք ունեցած չըլլալուն նշանակն է, մանաւանդ որ կառավարութեան կողմէ պատրիարքարանի ազդարարուեցաւ կրօնականէն դուրս գործերու չմիջամտել (72. ՄԱՍ. 1285):

2824. ԱՅԼ ԵՒՍ ԳՈՐԾԵՐ

Խրիմեան միշտ սահմանադրական կոչուած ձեւերու կաշկանդումէն նեղուած, եւ ժողովական գործառնութեանց ձգձգումներէն ձանձրացած, երբեմն անձնական նախաձեռնութեամբ գործեր ալ կատարած է, որոնցմէ ոմանք հաւանութեամբ կամ լռութեամբ անցած են, եւ ոմանք ալ անոր դէմ ամբաստանութեան նիւթ եղած են հակասահմանադրական կերպարանքի ներքեւ: Իրեն ընկալեալ գործերէն գլխաւորն եղաւ քահանայ մը պատրիարքական փոխանորդութեան կոչելը, երբոր Սերոբեան Կարապետ վարդապետ փոխանորդութենէ քաշուեցաւ: Ընտրեալն եղաւ Յովհաննէս քահանայ Մկրեան (70. ՄԱՍ. 994), Պարտիզակցի Մկրեանց յայտնի գերդաստանէն, 1831-ին ծնած, բաւական դաստիարակութիւն եւ ուսում ստացած, երկար տարիներ վաճառականութեամբ եւ ազգային գործերով զբաղած, այդ նպատակով Կովկաս ալ գացած, ազգասիրական եւ կրօնասիրական բուռն ձգտումով վերջին ատեններ եկեղեցականութեան մէջ մտած եւ Ներսէս Վարժապետեանէ քահանայ ձեռնադրուած` Մխալեան Կարապետ եւ Ազարեան Մկրտիչ օծակիցներու հետ: Մկրեան ծանօթ էր Խրիմեանի իր ուղղութեամբ եւ իր գործնական կարողութեամբ եւ զայն փոխանորդութեան կոչեց 1871-ին, թէպէտ դարերէ ի վեր տեղի ունեցած չէր քահանայի մը փոխանորդութիւն վարելը, ինչչափ ալ շփոթ ժամանակներու մէջ պատրիարքութիւն վարողներ ալ եղած էին (§ 1786): Կերպով մը կ՚արդարանար Խրիմեանի որոշումը, զի պատրիարքարանի մէջ ամուսնական գործեր փոխանորդարանի կը պատկանին, եւ դատաստանական խորհուրդին ալ նախագահը փոխանորդն է: Բայց նորութիւնը հարկաւ հաճելի պիտի չըլլար վեղարաւորներուն, որոնք խմբովին կը նախադասուին ամուսնացեալ եկեղեցականութեան: Ընտրողին կամքը եւ ընտրեալին ճարտարութիւնը յաջողեցան քահանան փոխանորդութեան մէջ պահել ո'չ միայն Խրիմեանի օրով, այլ եւ նորա յաջորդին օրով ալ բաւական տարիներ: Խրիմեանի օրով հանդիպեցաւ նաեւ Լատինաց Ս. Յակոբայ մէջ պատարագելէ արգիլուիլը, զոր պատմած ենք (§ 2795): Խնդիրը ժողովներուն մէջ ձգձգուելուն վրայ, Խրիմեան դեսպանական դիմումներէ ստիպուած` թեթեւ կերպով մը հեռագրեց Երուսաղէմ արգելքին վրայ չպնդել, որուն Եսայի պատրիարք չանսաց, սակայն իրաւանց անփութութեան զրոյցներ ընողներ եղան, թէպէտ այն ատեն պատրիարք եւ վարչութիւն համամիտ կերպով պաշտպանած էին ազգային իրաւունքը, եւ առջեւն առած էին Գէորգ կաթողիկոսի ձախող միջամտութեան, որ բողոքեր էր Եսայի պատրիարքին դէմ իր անունը գործին խառնած ըլլալուն համար (72. ՄԱՍ. 1196): Իսկ զրոյցը զօրացուցին 1872 դեկտեմբեր 29-ին երեսփոխանական ժողովին մէջ պատրիարքէն բացատրութիւն ուզողները, եւ պատրիարքին հրապարակաւ խօսիլ չուզելու եւ սահմանադրութեան գծած շրջափակին շատ նեղ ըլլալուն պատասխանը, եւ այս առթիւ բարձրացած ձայները (72. ՄԱՍ. 1332): Ուրիշ առիթ մըն ալ ստեղծեցին Վանայ խնդիրները, որուն մէջ Խրիմեանի հակառակորդներ իրենց պարագլուխ ունէին Վանայ տեղապահ Մելիքեան Պօղոս վարդապետը, ուսկից ծագած են Պօղոսեան եւ Ապօղոսեան կոչումները: Երբ հակառակութիւնները զայրացան եւ Պօղոս իր պաշտօնով զեղծումներու տեղի կու տար, Խրիմեան պաշտօնանկ ըրաւ զայն պատրիարքական իշխանութեամբ եւ Բագրեւանդայ Ս. Յովհաննէս վանքը աքսորելու հրաման հանեց, սակայն որոշումը վարչութեան բովէն անցած չէր եւ Պօղոս վարչութեան բողոքեց, որ բողոքը բանաւոր գտաւ եւ գործի քննութիւնը պահանջեց: Խրիմեան այդ պահանջը իրեն նախատինք համարեց (ԶԱՄ. Բ. 195), եւ նոյն իսկ Վանայ մէջ տեղի ունեցած յուզումները լսելով հրամանը ետ չառաւ, միայն Կարնոյ առաջնորդութեան յանձնարարեց զայն Կարնոյ մէջ պատուով պահել (72. ՄԱՍ. 1286), բայց միշտ Խրիմեանի վրայէն չվերցուեցաւ սահմանադրական կանոններու հակառակ գործած ըլլալու մեղադրանքը: Քիչ ետքը ուրիշ խնդիր մըն ալ յուզուեցաւ, որուն մէջ դարձեալ Խրիմեանի ընթացքին մասին դիտողութիւններ եղան: Բերայի բարձունքը կայ ընդարձակ գերեզմաննոց մը, որուն մօտ են Թաշգըշլա եւ Թօփչուդըշլա երկու մեծ զօրանոցները: Կառավարութեան կողմէն միտք ծագեցաւ Հայոց գերեզմաննոցը հասարակաց պարտէզի վերածել, կամ ըստ այլոց իբրեւ հարթավայր զօրանոցներուն յատկացնել, եւ 1872 նոյեմբերի վերջին օրը պատրիարքարանի հրաման տրուեցաւ որ շուտով գերեզմաննոցը մաքրուի եւ կառավարութեան յանձնուի (72. ՄԱՍ. 1321): Այդ հրամանը անհնարին շփոթի մատնեց հասարակութիւնը, եւ դեկտեմբեր 8-ի գումարման 5-6000 ստորագրութեամբ բողոքագիր մը ներկայացաւ խուռն բազմութեամբ եւ աղաղակներով, զոր հազիւ կրցաւ զսպել Խրիմեան յայտարարելով թէ գերեզմաննոցի խնդիր չկայ, այն ազգինն է եւ ազգին կը մնայ (72. ՄԱՍ. 1324): Խառն ժողովներ ալ գերեզմաննոցներու նուիրակութեան վրայ հիմնուելով յանձնելու անհնարութիւնը որոշեց, եւ դեկտեմբեր 16-ին փոխանորդ Մկրեան քահանային ձեռքով այդ կէտը հաղորդեց արտաքին եւ կրօնական գործոց նախարար Խալիլ փաշայի, որ անդրդուելի մնաց տրուած հրամանին վրայ, աւելցնելով որ եթէ ազգը չպարպէ գերեզմաննոցը, քաղաքապետութիւնը պիտի կատարէ այդ գործը (72. ՄԱՍ. 1328): Կրկին յուզուեցաւ ժողովուրդը, քանի մը հազարներով պատրիարքարան խուժեց դեկտեմբեր 21-ին, մինչեւ որ պատրիարքը բռնադատեց կառավարութեան երթալ: Եպիսկոպոս եւ վարդապետ եւ քահանայ երկերկու հետեւորդներով եւ փոխանորդով: Սակայն միշտ անդրդուելի կը գտնէ նախարարը, կը բողոքէ, հրաժարելու ստիպուիլը կը յայտնէ, բայց ի զուր: Ասոր վրայ եկեղեցական դասը գրեթէ ամբողջութեամբ, 6 եպիսկոպոս, 40 վարդապետ եւ 150 քահանայ, իրենց գլուխ ունենալով Ռոտոսթոցի Թադէոս եպիսկոպոսը, դեկտեմբեր 22-ի ուրբաթի աղօթքին առթիւ Տօլմապահճէի արքունիքին առջեւ կայսեր կը մատուցանէ աղերսագիր մը, զոր գլխուն վրայ բարձր բռնած էր Թադէոս եպիսկոպոսը եւ կայսրը հաճութեամբ կ՚ընդունի (72. ՄԱՍ. 1329): Միւս օր դեկտեմբեր 23-ին Խրիմեան Քեամիլ եւ Շիրվանզադէ Մէհմէտ նախարարներուն այցելելով յուսալից պատասխաններ առաւ, եւ նոյն գիշեր Բերա գտնուած միջոցին իրեն հաղորդուեցաւ գերեզմաննոցը իր վիճակին մէջ Հայոց ձեռք թողլու կայսերական հրամանը, զոր 24-ին կիրակի առտու Բերայի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ մէջ ժողովուրդին մէջ ժողովուրդին աւետեց, եւ գերեզմաննոցի մատուռին մէջ պատարագ եւ գերեզմանօրհնէք եւ հոգեհանգիստ եւ թափօր կատարուեցան, եւ կայսեր համար աղօթքներ բարձրացան ամէն կողմերէ (472. ՄԱՍ. 1330): Խրիմեանի հանդէպ հակակիր եղողներ այդ առթին մէջ ալ իրեն դէմ դժգոհութիւն յառաջ բերեց կ՚ըսեն (ԶԱՄ. Բ. 195), սակայն գործոց ընթացքը յայտնի բան մը ցոյց չի տար, եւ գուցէ աղերսարկու եկեղեցական խումբին գլուխը չգտնուիլը չարաչար կը մեկնուի, մինչ Խրիմեանի ընթացքը պատրիարքի եւ հասարակութեան դիմումները զատելով, ոյժն ու ազդեցութիւնը շատցնելու կրնար ծառայել: Գէորգի գովաբանները կը սիրեն այդ խնդիրին մէջ ալ գործունեայ դեր մը ընծայել անոր, եւ Խրիմեանը գերեզմաննոցը յանձնելու հակամէտ ցուցընել (ԶԱՄ. Բ. 170), մինչ ատենն ալ սուղ էր Էջմիածնի ձեռնտուութիւնը հասցնելու: Գէորգի ամբողջ ըրածը խնդակցութեան գիր մըն է պատրիարքին ուղղուած, երբոր գործին յաջող վերջաւորութեան լուրն առաւ, ինչպէս իր գրութենէն ալ կը քաղուի (72. ՄԱՍ. 1359, ՀՄՐ. Ա. 55). իսկ Խրիմեան էր որ հանապազօրեայ դիմումներն ըրած էր: Անցողակի աւելցնենք թէ Բերայի գերեզմաննոցին գրաւման փորձը ուրիշ անգամ ալ եղած էր (72. ՄԱՍ. 1188) եւ պաշտօնական եւ ժողովրդական դիմումներ զօրացած էին Հոգեւոր Տիրոջ, այսինքն Ջուղայեցի Յակոբ Դ. կաթողիկոսի գերեզմանին իբր ուխտատեղի ճանչուած ըլլալէն (§ 1796), որուն վրայ հրաշալի լոյս մըն ալ տեսեր էր մերձակայ ձմերոցին հրամանատարը, եւ Բերայի թաղականներն ալ կրցեր էին գիշերուան մը մէջ մատուռ մը երեւան բերել անոր մօտը, եւ տեղին նուիրակութիւնը հռչակել:

2825. ՊԱՏՐԻԱՐՔ ԵՒ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ

Խրիմեանի պատրիարքութեան ժամանակամիջոցը կրնանք երկու որոշ շրջաններու բաժնել, քաղաքական ժողովներու տարբերութեան համաձայն, առաջինը 1870 փետրուար 20-ին իր իսկ կազմած վեց անդամով քաղաքականին ժամանակը, որուն վարիչներն էին Սահակ Ապրոյ ատենապետ եւ Տիգրան Եուսուֆեան ատենադպիր (§ 2813), եւ երկրորդը 1872 յուլիս 14-ին երեսփոխանութեան քուէով ընտրուած եւ 14 անդամէ կազմուած քաղաքականին միջոցը (ԱՏՆ. 716) որ 1873 օգոստոսին հրաժարական ներկայեց պատրիարքին հետ: Այս ժողովին վարիչներն եղան Սենեքերիմ Մանուկեան ատենապետ, Ստեփան Փափազեան ատենադպիր, եւ Քրիստոսատուր Ղազարոսեան աւագ անդամ. ընտրեալներէն վեցը կանուխէն հրաժարեցան, իրենց տեղ եկողներն ալ քաշուեցան, եւ մնացեալները շարունակեցին ժողովական գործողութիւնները: Այդ ժողովին կազմութեան մասին ուրախացողներ եղան թէ Խրիմեանի պաշտպանութեամբ ժողովրդի միջին դասի ազդեցութիւնը զօրացաւ ազգային գործերի մէջ, մինչ դեռ առաջ ժողովների մեծամասնութիւնը տէրութեան մեծ պաշտօնեաները կամ հարուստ դասի անձինքն էին կազմում (ՊԱԼ. 480): Չենք կրնար երաշխաւորել թէ իրօք Խրիմեան պաշտպանած ըլլայ այդ ընտրութիւնը, բայց եթէ իրաւցնէ աշխատեցաւ իր ձեռքով պատրաստած եղաւ իր փորձանքը: Առաջին քաղաքականը փորձառու եւ աշխարհավար անձերէ կազմուած նոյն իսկ Խրիմեանի անձնական ընտրութեամբ, գիտէր պարագաները գործածել, եւ որչափ ալ Խրիմեանի ծանր կու գար շատ մը պայմանաւորեալ ձեւակերպութեանց ենթարկուիլ, կրնար պատշաճ կերպերով կացութիւնը գործածել, ծայրայեղութեանց չերթալ, ճարտար ընթացքով հաշտ գործակցութիւն պահպանել: Իսկ երկրորդը Ընդհանուր ժողովին մէջ շատցած աւելի խօսող, քան գործող, աւելի ձեւին քան իրեն զակատեալ աւելի գաղափարի քան արդիւնքի հետեւող տարրէն կազմուած եւ ընտրեալներու մէջէն վեց աւելի խոհեմները եւ բանիմացները կանուխէն հեռացած, կատարելապէս երեւոյթին կապուած մարմին մը դարձաւ, եւ շատ կանուխէն սկսաւ խուլ պայքար մը ժողովին եւ նախագահին մէջ: Իրաւ մնացեալ ութերէն ամէնքը չենք կրնար միեւնոյն կերպով որակել, սակայն այսպիսիներն ալ վարիչ անհատներու ազդեցութիւնը կրող եւ յատուկ ձեռնհասութեամբ գործելու անկարողներ էին, եւ միշտ ձեւական եւ վերացական ուղղութիւնը կը տիրէր վարչութեան մէջ, իր նախագահին ուղղութեան կատարեալ հակոտնեայ ուղղութիւն մը: Այս կերպով կուսակցութիւն մը կազմուեցաւ որ պատրիարքին տապալելու կ՚աշխատէր (ՊԱԼ. 480). սակայն այդ կուսակցութիւնը նոյնինքն քաղաքականին մէջն էր, որ համարձակ եւ պաշտօնապէս պատրիարք ամբաստանելու եւ հակասահմանադրական հռչակելու հասաւ, եւ Ղալաթիոյ օճախ կոչուած կուսակցութիւնը, որի հետապնդութեամբ Խրիմեան ստիպուեցաւ հրաժարիլ (ԶԱՄ. Բ. 196), նոյն ինքն Ստեփան Փափազեանի կազմած եւ վարած խումբն էր, որ միանգամայն վարչութեան ատենադպիրն էր, կամ թէ ամենայն ինչն էր: Հազիւ վեց ամիս անցած էր նոր քաղաքականի ընտրութենէն, եւ անհամաձայնութիւնը հրապարակ ելած էր, եւ պատրիարք տապալելու խօսքերը տարածուած էին: Նոր տարւոյն սկիզբը Խրիմեան հիւանդ էր եւ Ծնունդի օր եկեղեցի չէր իջած, մայր եկեղեցւոյ գանձանակէն ալ անստորագիր թերթիկ մը ելած էր Խրիմեանի վրան անբարոյականութեան կեղտը քսող եւ սպառնալեօք եկեղեցիէ արգիլող: Հինգհարիւրէ աւելի ստորագրութեամբ բողոքագիր մը կազմուեցաւ անմիջապէս պատրիարքը հարկաւ եկեղեցւոյ մէջ տեսնել ուզող, զի կենթադրուէր թէ ցաւած կամ վախցած ըլլալով չիջնար, եւ թաղականը ստիպուեցաւ հիւանդ պատրիարքը եկեղեցի բերել որ աղմուկը հանդարտի (73. ՄԱՍ. 1335): Անոր վրայ լսուեցաւ թէ վարչութեան անդամներ ժողովակներ կը կազմեն պատրիարքը տապալելու (73. ՄԱՍ. 1344), ընդդիմադիր լրագիրներ անվայել հրատարակութիւններու սկսան, որոնցմէ Փունջը երկամսեայ դադարման ալ դատապարտուեցաւ (73. ՄԱՍ. 1347), Երուսաղէմի հեռագիրին խնդիրը 1873 մարտ 13-ին վարչութեան նիստին մէջ Փափազեանի ըմբոստ կերպով պատրիարք անարգելու եւ բռնադատելու առիթ կ՚ընծայէր, մինչեւ որ պատրիարք ժողովէ կը հեռանար (73. ՄԱՍ. 1363). իսկ վարչութեան վարիչներ լրագիրները գրգռելու կը պտտէին (73. ՄԱՍ. 1373), թաղականներու ամբաստանագիրներ մատուցանել կը թելադրէին (73. ՄԱՍ. 1374), Կրօնական ժողովն ալ Մատթէոս վարդապետ Իզմիրլեանի քաղաքականի վարիչներուն գործակցութիւնը կը խօսուէր, թէ պատրիարքը տուրքերէ եւ մուգաթայէ գումար մը ձեռք ձգելով իր աշխատութեամբ, պահանջատէրներէն քանի մը հատը ուղղակի լռեցուցած էր եւ գումարը վարչութեան ձեռքը չէր տուած (73. ՄԱՍ. 1389): Քաղաքականը կարծես թէ առիթ չէր անցուներ որ պատրիարքին գործերը կամայական մեկնութեամբ կամ քմահաճոյ քաշկռտուքով հակասահմանադրական ցուցնելու չաշխատէր, բայց որոշակի չէր ճշդեր, մինչեւ որ հրաժարականէն ետքը քննիչ յանձնաժողովէն ստիպուած տասնումէկ գլուխներու վերածեց, որոնց գրեթէ ամէնքը ժողովին եւ նախագահին տարակարծիք գտնուիլը կը ցուցնեն (73. ՄԱՍ. 1432), մինչ սահմանադրութիւնը երբեք չըստիպեր միշտ համակարծիք գտնուիլը, մանաւանդ թէ կ՚արտօնէ պատրիարքը ի հարկին իւրովի գործել, որոշումները ետ դարձնել, եւ անհամաձայն գտածները անգործադիր թողուլ (ՍՀՄ. 18-19): Իր կարգին կը թողունք յառաջ բերուած կէտերը: Այդ գժտեալ ընթացքը իր գագաթնակէտը հասաւ 1873 յուլիս 24-ի եւ 26-ի նիստերուն մէջ, երբ ժողովականներէ ոմանք բռնութիւն գործածելու իսկ հասան պատրիարքը իրենց հպատակեցնելու համար, իրարու հետ ալ կռիւի բռնուեցան, եւ բարապաններու միջամտութեան պէտք զգացուեցաւ կռուարարները զատելու: Յուլիս 31-ին ալ բիրերով զինուած բազմութեամբ մը ցոյց մը տեղի ունեցաւ պատրիարքին դէմ: Այս պարագայից վրայ էր որ վերջապէս պատրիարքը հրաժարելու յայտարարութիւն ըրած էր յուլիս 26-ին (73. ՄԱՍ. 1415) եւ ժողովէ քաշուած, իսկ յուլիս 31-ի Ընդհանուր ժողովը հրաւիրեց օգոստոս 3-ին գումարուելու եւ հրաժարականը լսելու (73. ՄԱՍ. 1416): Ասոր վրայ ժողովականք ալ կ՚որոշեն հրաժարիլ, այնպէս որ կրկին հրաժարականներ միանգամայն կը ներկայացուին Ընդհանուր ժողովին:

2826. ԿՐԿԻՆ ՀՐԱԺԱՐԱԿԱՆՆԵՐ

Օգոստոս 3-ի նիստը արտասովոր նշանակութիւն ունենալով 78 երեսփոխաններու արտասովոր ներկայութեամբ գումարուեցաւ, Յարութիւն Տատեանի ատենապետութեամբ եւ Տիգրան Եուսուֆեանի ատենադպրութեամբ, ուր առաջին անգամ կարգուեցաւ քաղաքական ժողովոյ 6 անդամներու նոյն օր ստորագրած հրաժարականը, որուն մէջ կը պակսէին Գարակէօզեան Գրիգոր եւ Կարապետ եղբարց ստորագրութիւնները: Հրաժարականը աւելի ամբաստանագիր էր պատրիարքին դէմ զի գրուածին բովանդակութիւնն էր թէ իրենք աշխատեր են սահմանադրութիւն գործադրել, բայց միշտ պատրիարքին ընդդիմութեան հանդիպեր են, եւ մինչեւ իսկ այս երեսէն ժողով եւ ժողովականք իրենց դիրքին մէջ անարգուելու փորձեր տեսեր են, ուստի չկրնալով այլեւս տոկալ ու գործել, կը ստիպուէին հրաժարիլ (ԱՏՆ. 888): Պատրիարքը որ կանուխ երկտող հրաժարական մը յղեր էր ատենապետին, այս անգամ ընդարձակ գրութեամբ մը ներկայացաւ, որ հռչակաւոր դարձած է Խօսք հրաժարման անունի ներքեւ (ԱՏՆ. 889-899): Իր քառամեայ պատրիարքութեան համարատուութիւնն է զոր կու տայ Խրիմեան այս գրութեամբ, եւ կ՚արժէ որ համառօտ ամփոփում մը տանք գլխաւոր կէտերը քաղելով: Խրիմեան կը խոստովանի թէ ոչ իմաստութեամբ, ոչ ուսումնականութեամբ, ոչ հանճարով, ոչ քաղաքագիտութեամբ, եւ ոչ մի քանի լեզուաց հմտութեամբ արժանիք չունէր պատրիարքութեան բարձրանալու (ԱՏՆ. 890), բայց որովհետեւ ժողովն ընտրեց, ինքն ալ կարծեց թէ օգտակար ծառայութիւն մը պիտի կարենայ ընել տառապեալ գաւառացւոց: Առաջին խնդիրը որ առջեւնին կար վերաքննութիւն սահմանադրութեան էր, ինքն ալ այդ վերաքննութիւնը կ՚ուզէր, որ ազգային իշխանութիւնը գործադրելի ձեւի վերածուէր, բայց չորս տարուան մէջ 63 նիստեր գումարուեցան, եւ արդիւնք մը չերեւցաւ, անհատնում անհատական եւ մասնաւոր գործերով զբաղեցան ժողովներ, բայց ազգին կեանքը, ազգին վիճակը, իմա' գաւառացւոց պէտքերը, նկատի չառնուեցան: Այստեղ յառաջ կը բերէ այն 13 կէտերը (ԱՏՆ. 891), զորս մենք արդէն յիշեցինք (§ 2812), իբրեւ վերաքննութեան նիւթ ըլլալիք կէտեր, որոնք սակայն գործադրական խնդիրներ են օրէնսդրական ձեւերէ անկախաբար: Այս նախաբանէ ետքը իր հրաժարման շարժառիթներուն կ՚անցնի եւ առաջին պատճառ կը դնէ ձանձրութիւնն եւ յուսահատութիւնը (ԱՏՆ. 892): Փորձով տեսնուած է որ տիրող վարչական ձեւը անբաւական է ազգային պէտքերուն, ուստի ինքն մտածած եւ առաջարկած է ունենալ ժողով մի տեղական գործոց, ժողով մի գաւառական գործոց (ԱՏՆ. 893). վասնզի առանց վարձքի եւ փոխարինութեան, շաբաթը միայն քանի մը ժամ աշխատելու պարտքը ունեցող ժողովականներ չեն բաւեր պատրիարքարանի գործերը սպառել: Սակայն քաղաքական ժողով խորշած է իր առաջարկէն, եւ այն ատեն դիմած է վերաքննիչ յանձնաժողովին, եւ կը կարդայ անոր ուղղած գրութիւնը (ԱՏՆ. 893-895), որուն յանձնաժողովն ալ չէ համակերպած: Ինքն սահմանադրութեան ոգւոյն վրայ պնդած եւ ուխտած է, իրմէ սահմանադրութեան տառին համակերպութիւն պահանջուած է, որ իր համոզմամբ բաւական չէ ազգային պէտքը լրացնելու: Իր հրաժարման երկրորդ պատճառ կը ցուցնէ եկեղեցւոյ վիճակը (ԱՏՆ. 896), եւ երկարօրէն կը բացատրէ պաշտօնէից պակասութիւնը, վիճակներու թափուր մնալը, գործի վրայ եղողներուն անբաւականութիւնը, կրօնական ժողովին անհատական գործերէ պաշարուած ընդհանուրը մտածելու ատեն չունենալը, եւ եկեղեցականներու պահուած աննախանձելի վիճակը, եւ ազգին կողմէ հանդէպ եկեղեցւոյ անփութութիւնը, եւ իբր կտակ կը թողու եկեղեցականութեան պարտքերուն հետ իրաւունքներն ալ հաստատել: Ի վերջոյ օրհնելով եւ ներում հայցելով, եւ արձակուելու շնորհը խնդրելով կը փակէ իր խօսքը, եւ կը մեկնի ժողովատեղիէն, ժողովականները ազատ թողլու համար: Երբոր հրաժարականներու ընդունելութեան խորհրդակցութիւնը կը սկսի, Կարապետ Իւթիւճեան եւ Օգսէն Խօճասարեան, իրարու ընդդիմամարտ Մասիս եւ Օրագիր լրագիրներու խմբագրապետներ, կը միանան քննիչ յանձնաժողովոյ մը կազմութիւնը առաջարկել, համամիտներ ալ կը գտնեն, համաձայնութիւն կը կազմեն (73. ՄԱՍ. 1418), եւ երկար վիճաբանութենէ եւ յանձնաժողովին նպատակը Գրիգոր Օտեանէ ճշդուելէ ետքը, նոյն օր այդ յանձնաժողովը կը կազմուի մինչեւ 8 օր տեղեկագիրը բերելու պայմանով, եւ անդամ կ՚ընտրուին Խորէն Նարպէյ եպիսկոպոս, Ղեւոնդ Արծրունի քահանայ. իսկ աշխարհականներէն Գրիգոր Օտեան, Սարգիս Աղաբէգեան եւ Առաքել Տատեան (ԱՏՆ. 910): Այս որոշումով հրաժարականները ի կախ կը թողուին, եւ նոր վարչական մարմին մը ընտրելու պէտք չմնար: Ասով մէկտեղ Խրիմեան պատրիարքարանը կը թողու եւ առժամեայ կերպով Երուսաղէմատուն կը քաշուի:

2827. ՔՆՆԻՉ ՅԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎ

Յանձնաժողովին անհնար կ՚ըլլայ 8 օրուան մէջ քննութիւնը աւարտել, ինչպէս ժողովին մէջ ալ նախատեսուած էր (ԱՏՆ. 910) եւ հազիւ օգոստոս 24-ին կրնայ գումարուիլ Ընդհանուր ժողովը, որուն կը մասնակցին 79 երեսփոխաններ: Աւելորդ չըլլայ յիշել թէ այս երեք շաբաթներու միջոցին մէջ սաստիկ բանակռիւներ եւ խորհրդածութիւններ եւ բացատրութիւններ երեւցան լրագիրներու մէջ, որոնք ստուար մեծամասնութեամբ պատրիարքին նպաստաւոր եւ քաղաքականին աննպաստ էին: Որոշեալ օրը նախ մասնաւոր հանրագրութիւններ կարդացուեցան, որոնց առաջինը սահմանադրութիւնը եւ անոր գործադրութիւնը կը պահանջէր (ԱՏՆ. 913), երկրորդը Իզմիրլեան Մատթէոս վարդապետի եւ Քրիստոստուր Ղազարոսեանի եւ Փափազեան Ստեփանին ժողովականութենէ դադրիլը եւ այլեւս պաշտօն չվարելը կը պահանջէր իբր պատրիարքին դէմ գրգռութեան հեղինակներ (ԱՏՆ. 914), երրորդն ալ Փափազեանը կ՚ամբաստանէր որ, երկար տարիներէ ի վեր իբրեւ Ղալաթիոյ վարժարանին տեսուչ, լաւ թոշակ կը ստանար, բայց բոլոր ատենը գրգռութեանց ետեւէն էր առանց վարժարանը հոգալու (ԱՏՆ. 915): Խրիմեան ալ նոր գիր մը ուղղած էր իր հրաժարականին քանի մը կէտերը լուսաբանելու, եւ գլխաւորապէս յայտարարելու թէ ինքն ոչ թէ սահմանադրական դրութեան, այլ վարչական կազմակերպութեան կը հակառակի եւ աշխատութեանց բաժանում կը պահանջէ (ԱՏՆ. 916): Ասոնցմէ ետքը կարգուեցաւ քննիչ յանձնաժողովին տեղեկագիրը (ԱՏՆ. 916-927), որ կ՚ըսէր թէ պատրիարքի եւ քաղաքականի միջեւ սկզբունքի տարբերութիւն չգտնելով, քաղաքականէն պահանջեց պատրիարքին դէմ ունեցած գանգատները բացատրել, եւ միայն վեց ստորագրութեամբ գիր մը ընդունուեցաւ, որ 11 գանգատանաց կէտեր կը ցուցնէր, ուստի հարկ եղաւ անոնց քննութեան մտնել, եւ հետեւեալ եզրակացութիւններու յանգեցաւ, պատրիարքի բացատրութիւններն ալ լսելով: 1. Մելիքեան Պօղոս վարդապետի պաշտօնանկութիւնը եւ աքսորը որոշած է քաղաքական ժողով չգտնուած միջոցին, եւ կրօնականին ալ գործը պատրիարքին յանձնելուն վրայ: 2. Երուսաղէմ յղուած հեռագիրը մասնաւոր պարագայից հանդէպ իր անձնական պատասխանատուութիւնը կը ստանձնէ: 3. Կիլիկիոյ կաթողիկոսին մասին Խրիմեան ինքն կարծիք մը յայտնած էր, թէ պէտք է հասարակ առաջնորդներէ աւելի իրաւասութիւն մը ճանչնայ Կիլիկիոյ կաթողիկոսին վրայ, եւ կարծիք յայտնելու ազատ է: 4. Ամսականին թուղթ պատռելը բողոք մը եղած է քաղաքականին առանց խորհրդակցութեան պատրիարքական ամսականը կիսով չափ նուազելուն դէմ: 5. Մուգաթայի հաւաքման մտած է իրեն աջակցութիւնը տնտեսականէն խնդրուելուն վրայ, եւ երբեք բան մը չէ իւրացուցած: 6. Ս. Կարապետի մուգաթային գիրը չէ յղած, զի վանահայրութիւնը իր վրայ էր եւ ինքն ալ մասնաւոր ազդարարութիւն գրած էր: 7. Բալուի առաջնորդ Բագուանեան Պետրոս վարդապետի դադարման մէջ միայն պատճառին փոփոխութիւնը ըրած է, սահմանադրութիւն չգործադրելուն անոր դէմ հասած գանգատները յիշելով: 8. Գատըքէօյի թաղականութեան խնդիրին մասին պատրիարքին ստորագրելու պաշտօնագիր չէ ներկայացուեր, եւ վարչականին որոշումը իր բացակայութեան տրուած ըլլալուն վերստին քննութեան դարձուցեր է գործը: 9. Նախարարներու տրուելիք այցելութեանց խնդիրը յանձնաժողովը փափկանկատութեամբ քննութեան իսկ չէ ենթարկեր: 10. Պատրիարքը կանխաւ հաստատուն որոշման մը վրայ յենելով` ամսականի զեղչը չէ ընդուներ պատրիարքարանի մատակարարութեան ծախքերն ալ իր վրայ մնալուն: 11. Պատրիարքը ոչ թէ նախատանօք վարուած է ժողովականներուն հետ, այլ մանաւանդ նախատուած է ժողովէն, ինչպէս ուրիշ ժողովականներ կը վկայեն (73. ՄԱՍ. 1435), միայն միշտ կրաւորական կերպով չէ համակերպած իր միտքին եւ ուղղութեան հակառակ որոշումներուն եւ դիտողութիւններուն: Այսպէս յանձնաժողովը պատրիարքէն կը հեռացնէ հակասահմանադրականութեան ամբաստանութիւնը, առանց շատ ծանրանալու քաղաքականին վրայ, զի երկու կողմն ալ անկեղծութեամբ գործած կ՚ենթադրէ, վարչական ձեւերուն անբաւականութիւնները եւ թերութիւնները կ՚ընդունի, եւ այդ մասին իրաւունք կու տայ պատրիարքին, եւ երեսփոխանութիւնը կը հրաւիրէ օր առաջ վերաքննութիւնը աւարտել, զոր պատրիարքն այնչափ թախանձանօք խնդրած էր, իսկ ուր ստիպողականութիւնը տեսած է վերաքննութեան ենթարկեալ կանոններուն տառէն դուրս ելլալը արդարացի նկատած է: Խնդիրին գործնական լուծման գալով կ՚առաջարկէ պատրիարքին եւ քաղաքականին հրաժարականները ընդունիլ, նախատեսելով որ պիտի չկարենան այլեւս միասին գործել, եւ կը թելադրէ շուտով տեղապահ մը եւ առժամեայ վարչութիւն մը անուանել:

2828. ՏԱԳՆԱՊԻ ՓԱԿՈՒՄԸ

Այս տեղեկագիրը լսելով ժողովը չհամակերպեցաւ առաջարկուած որոշումին. զի եթէ Խրիմեան հակասահմանադրական չէր, պատճառ չկար հրաժարականը ընդունելու. ուստի պատգամաւորութիւն մը յղելով ստիպեց հրաժարականը ետ առնուլ, եւ ժողովէն ետքը Երուսաղէմատունէ պատրիարքարան առաջնորդեց (73. ՄԱՍ. 1427): Կը մնար քաղաքականի հրաժարականը, եւ պատրիարք Ընդհանուր ժողովը հրաւիրեց օգոստոս 31-ին նիստ ընելու եւ այդ խնդիրն ալ վերջացնելու (73. ՄԱՍ. 1428): Ասոր վրայ երեսփոխաններու խումբի մը կողմէ նիստը դռնփակ ընելու առաջարկ մը ծագեցաւ, պատրիարք չուզեց այդ խնդիրին միջամտել, դիւանը այս կողմ այն կող դիմեց եւ վերջապէս համաձայնութիւն գոյացուց նիստը դռնփակ ընելու, բայց ոչ թէ ժողովրդական ճնշումէն վախնալով, այլ պարզապէս խնդիրին փափկութիւնը նկատի առնելով: Ըստ այսմ ծանոյց պատրիարքին սեպտեմբեր 22-ին, պատրիարքն ալ 25-ին հրաւէր ուղղեց 27-ին գումարուելիք դռնփակ նիստին (73. ՄԱՍ. 1441): Բայց ժողովրդական ճնշումի վախը կար, ինչպէս ալ իրականացաւ սեպտեմբեր 28-ին, երբ 79 երեսփոխաններ հաւաքուած էին, բայց ժողովրդական ցոյցերը եւ բռնադատութիւնները այնչափ զօրացան որ առանց ժողով բանալու ժողովականներ ցրուեցան (73. ՄԱՍ. 1442): Նոր գումարման որոշումը չտրուած եւ հրաւէր չեղած ժողովրդական ցոյցեր սկսան եկեղեցիներու մէջ յիշատակութիւնը արգիլելու, եւ գլխաւորապէս Պէշիկթաշի եկեղեցին: Քաղաքականի հրաժարման ստորագրողներ բացատրութիւն անունի ներքեւ տետրակ մըն ալ հանելով կացութիւնը հրահրեցին, եւ Խրիմեան տեսնելով որ հանդարտութեան յոյս չկայ, հոկտեմբեր 2-ին կրկին եւ վերջնական հրաժարագիր մը ուղղեց երրորդ ատենապետ Սարգիս Աղաբէգեանի, զի Յարութիւն Տատեան եւ Ստեփան Ասլանեան առաջին եւ երկրորդ ատենապետներ հրաժարած էին սեպտեմբեր 28-ին ժխորին հետեւանօք, զոր չէին յաջողած արգիլել եւ զսպել, եւ նա ալ հաղորդեց կրօնական ժողովոյ ատենապետ Ռոտոսթոցի Թադէոս եպիսկոպոսին, որ եւ փութաց հրատարակել ի գիտութիւն հանրութեան (73. ՄԱՍ. 1445): Խրիմեան հրաժարականը կառավարութեան ալ ներկայեց հոկտեմբեր 6-ին պարզապէս անձնական տկարութեան պատճառով (73. ՄԱՍ. 1450), եւ ընդարձակ հրաժարագիր մըն ալ հաղորդեց երեսփոխաններուն հոկտեմբեր 13-ին (73. ՄԱՍ. 1448), որուն մէջ վեց պարբերութիւններով կը կրկնէ թէ Խրիմեան ոչ եւս է պատրիարք Հայոց, եւ իբր պատճառներ կը ցուցնէ եւ կը բացատրէ, թէ մնալով իբր փառասէր եւ խռովարար պիտի երեւնար, թէ վերջին անգամ յայտնուած յանձնառութեան յոյսն ալ վերացաւ, թէ ժխորներ եւ ճնշումներ շատցան, թէ ինքն բռնական միջոցներ չունի, թէ յանիրաւի զինքն Էջմիածնի հակառակ ցուցնել ուզեցին, թէ սահմանադրութիւնը ինչպէս գտաւ նոյնպէս ալ կը թողու առանց փոփոխութեան, եւ խաղաղութեան հաստատուելուն մաղթանքներով կը փակէ, եւ թէ կ՚անցնի փոթորիկը, զի Յովնան ի ծով գնաց (73. ՄԱՍ. 1448): Ամբողջ 1873 հոկտեմբեր ամիսը անորոշ վիճակի մէջ անցաւ զի պատրիարք եւ քաղաքական չկային, եւ միայն տկար կրօնական մը կար կացութիւնը պաշտպանելու: Նոյեմբեր 3-ին Խրիմեանի հաղորդուեցաւ հրաժարականին կառավարութենէն ընդունուիլը, 6-ին կրօնականի հաղորդուեցաւ քաղաքական ժողով մը կազմելով տեղապահ ընտրել, 8-ին կրօնականի ատենապետ Թադէոս եպիսկոպոս երեսփոխանութիւնը հրաւիրեց, 16-ին ժողովը գումարուեցաւ, եւ միայն չորս անձեր մեծամասնութիւն շահեցան, 23-ին կրկին գումարուեցաւ եւ համեմատականի քուէարկութեամբ 14 անդամները լրացան, 27-ին քաղաքականը կազմուեցաւ Սիմոն Մաքսուտեանի ատենապետութեամբ, եւ Խառն ժողովով Նիկողայոս եպիսկոպոս Աղասեան տեղապահ ընտրուեցաւ, եւ դեկտեմբեր 5-ին քաղաքականի եւ 6-ին տեղապահի հաստատութիւններն ստացուեցան (73. ՄԱՍ. 1445-1472), եւ այսպէս փակուեցաւ պատրիարքական տագնապը, որ յուլիս 31-էն չորս ամբողջ ամիսներ երկարեցաւ եւ գայթակղալից միջադէպներու ասպարէզ բացաւ: Անհնարին է հանդարտ միտքով կարդալ այն դէմընդդէմ հրատարակութիւնները, որոնց առջեւ խմբագրապետներ լայնարձակ բացած էին իրենց լրագիրներուն էջերը, եւ ամենայն ոք ինչ որ միտքը կ՚իյնար կամ բերանը կու գար գիրի կ՚առնէր եւ մամուլի կը յանձնէր համարձակ կերպով: Հրաժարեալ քաղաքական ժողովը, որ այնչափ բծախնդիր էր ձեւակերպութեանց, գործէ հեռացած էր առանց իր համարատուութիւնը ներկայելու. ուստի փութաց այդ պայմանը լրացնել եւ չորս մասէ բաղկացած համարատուութիւն մը ներկայեց 1874 փետրուար 14-ին (ՀՄՐ. Ա. 46), որոնք են. Քաղաքական ժողովի համարատուութիւն, խառն ժողովոյ համարատուութիւն, սահմանադրական հրահանգներ, եւ գաւառական վիճակագրութիւններ, բովանդակը 172 երկիջեան մեծադիր երեսներէ բաղկացած, որուն մէջ սակայն չէ պարունակուած պատրիարքի հետ տեղի ունեցած անհամաձայնութեան մասը, զոր սահմանադրական վարչութեան անվրդով ջանից յարատեւութիւն կը կոչէ (ՀՄՐ. Ա. 45). եւ այս մասին համար կը յղէ իր հրաժարագիրին եւ անոր բացատրութեան տետրին (ՀՄՐ. Ա. 46): Յիշենք անցողակի թէ մենք նպատակ ունենալով ազգային ընդհանուր ընթացքը նկարագրել, զանց ըրած ենք Խրիմեանի պատրիարքութեան ժամանակ տեղի ունեցած շատ մը մասնաւոր եւ անձնական խնդիրներու հետեւիլ, ինչպէս են Պրուսայի Բարթուղիմէոս Չամիչեան եպիսկոպոսի, Եգիպտոսի Սուքիասեան Մեսրոպ եպիսկոպոսի, Կուտինայի Եանըգեան Յովսէփ եպիսկոպոսի, Վանայ Մելիքեան Պօղոս վարդապետի, Գլակայ Մխիթար վարդապետի, եւ ուրիշ նմանօրինակ խնդիրներ, եւ աւելի կարեւոր կը նկատենք պահ մը պատմուած եղելութեանց վրայ անդրադառնալ, եւ պատրիարքի եւ քաղաքականի մասին մեր տեսութիւնները յայտնել, միշտ միեւնոյն անկաշկանդ համարձակութեամբ, զոր մեզի պարտականութիւն ենք սեպած:

2829. ՔՆՆԱԴԱՏ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆ

Խրիմեանի պատրիարքութեան աւելի ցայտուն մասը վերջինն է. զի ինչպէս ըսինք առաջին մասին մէջ, գէշ աղէկ գործերը կը քալէին Ապրոյ Եուսուֆեան վարչութեան գործածած մեղմ եւ ճարտար ձեւերով. եթէ վարչութիւնը չէր կրնար ալ համակերպիլ Խրիմեանի թէ ոչ երեւակայական, գոնէ դժուարաւ իրականանալի տեսութեանց, բայց կրնար դրութիւնը հանդարտ անցունել եւ անհամաձայնութեան կերպարանէ զգուշանալ: Բայց այդ կացութիւնը վերջացաւ երբոր ոչ նուազ երեւակայական անձերէ վարչութիւն մը կազմուեցաւ, զոր Քրիստոստուր-Փափազեան վարչութիւն ի դէպ է կոչել: Վարժապետութենէ յառաջ եկած վարիչներ, գործնական եւ իրական կեանքի փորձառութենէ զուրկ, ամենայն ինչ ձեւակերպութեանց տառականութեանց վրայ հաստատած, եւ իրականութիւնը ձեւակերպութեան զոհելու սկզբունքով տոգորուած, գտնուեցան այնպիսի պատրիարքի մը հանդէպ, որ ընդհակառակն ամէն ձեւակերպութիւն իրականութեան զոհելու սկզբունքը կը պաշտպանէր, եւ ահա թէ ինչո՞ւ իրար չկրցան հասկնալ երբ դէմ առ դէմ գտնուեցան պաշտօնական գետնի վրայ, մինչ յառաջագոյն իրարու վրայ զմայլողներ էին երբ միայն երեւոյթներով զիրար կը դատէին: Եթէ լոկ սկզբունքի տեսակէտէն կարծիք մը պիտի յայտնենք, համարձակ Խրիմեանի կողմը պիտի ըլլանք. զի մենք ալ սկզբունքով եւ գործով ձեւակերպութենէ աւելի իրականութեան հետեւող մըն ենք, բայց պիտի չկարենանք Խրիմեանը պաշտպանել, երբոր պաշտօնական մեծաւորութեան տեսակէտէն խօսինք, զի ամէն մեծաւորի վրայ պարտականութիւն կը ճանչնանք պարագաները գործածել, գործերը ծայրայեղութեան չմղել, հնարաւոր օգուտը քաղել, անձնաւորութիւնները շահիլ, տագնապի առիթ չտալ: Ահա Խրիմեանի մեծ պակասութիւնը, զոր վարչականութեան թերութիւն կը կոչենք: Ղալաթիոյ օճախի երկու պետերը Քրիստոստուր եւ Փափազեան, եւ իրենց երրորդ ընկերակիցը կրօնականի ատենադպիր Իզմիրլեանը, խորհրդարանական ընդդիմութեան պիտակ նմանութիւնը կազմելու թեւակոխելով, եւ միշտ օրուան վարչութիւնը խծբծելու վարժուած, Խրիմեանի ձայնակից կը կարծուէին երբոր իր առաջին վարչութենէն դժգոհութիւններ կը յայտնէր. բայց գործը փոխուեցաւ երբոր օճախը վարչութեան տէր եղաւ, եւ ուզեց իր ձեւակերպութիւնը նուիրագործել, եւ Խրիմեանը չկրցաւ իր ամրապինդ իրականութենէն խախտիլ: Խրիմեանի կ՚իյնար իբր գլուխ եւ պետ եւ նախագահ մարմինը իրեն լծորդել կամ գոնէ զայն գործածել, բայց ինքը այդ ձիրքին տէրը չէր. իր համարձակ յայտարարութիւնները եւ արձակ գործողութիւնները, եւ ընդարձակ տեսութիւնները չարաչար մեկնուելու առիթ տուին եւ հակասահմանադրական կեղտը եւ գանգատը եւ վերջապէս ամբաստանութիւնը ստեղծեցին: Հակասահմանադրականը սկզբունքի թշնամի է, եւ Խրիմեան սկզբունքի թշնամի չէր, ինչպէս քննիչ յանձնաժողովն ալ եզրակացուց: Առջեւը ունէր տառ մը զոր առաջուց անբաւական դատած էր, իր իսկութեան մէջ վերաքննութեան ներքեւ էր, իրականութեան մէջ դժուարութեանց կը բաղխէր, ուստի անիրաւ չէր երբոր ստիպմանց առջեւ բացառութիւններ ընդունէր: Սակայն շատ աւելի դիւրին կերպով մէջէն ելած կ՚ըլլար եթէ փոխանակ երկու բաժան վարչութիւններ ուզելու, մին տեղական եւ միւսը գաւառական նոյն վարչութեան օժանդակ գաւառական յանձնաժողով մը կազմել առաջարկէր կամ պահանջէր, կամ նոյն իսկ մէկէ աւելի յանձնաժողովներ գլխաւոր գաւառներու բաժանմամբ: Բայց վարչադիտական ճկուն կերպերը Խրիմեանին ձիրքերուն մէջ տեղ չունէին: Իսկ քաղաքականը բոլորովին անիրաւ եւ նոյն իսկ սահմանադրութեան հակառակ դրութիւն մը կը պաշտպանէր, երբոր պատրիարքին տրուած գործադիր իշխանութիւնը գործադիր պաշտօնէութեան հետ կը շփոթէր, իշխանութեան ամբողջութիւնը իր ձեռքը ամփոփուած կը կարծէր, եւ պատրիարքն ալ վարձեալ պաշտօնեայ մը կը համարէր, որ պիտի կնքէ ինչ որ իրեն առջեւը կը դրուի, պիտի երթայ ուր որ իրեն հրամայուի, պիտի խօսի ինչ որ իրեն հրահանգուի: Այդ հետեւութիւնը շատ յայտնի կերպով կը քաղուի ամբաստանութեանց 11 կէտերէն, զորս քննիչ յանձնաժողովին տեղեկագիրին մէջ տեսանք (§ 2827): Կրկին մեղադրելի դարձաւ քաղաքականը երբոր անհամաձայնութեանց մէջ յաղթական ելլալու համար բիրերով եւ մահակներով զինուած ամբոխը իբրեւ փաստ ուզեց գործածել, որուն մէջ մեծամասնութիւն կը կազմէին Մշեցի պանդուխտներ, Մուշի մէջ Խրիմեանի դէմ լարուած հակառակութեանց խեղճ մնացորդներ, եւ իրենց վիճակէն երեսփոխան ընտրուած Փափազեանի կոյր գործիքներ: Տագնապը լուծուեցաւ վերջապէս, ինչպէս որ նախատեսելի էր եւ քննիչ յանձնաժողովն ալ յայտներ էր. Խրիմեան պատրիարք եւ Քրիստոստուր-Փափազեան վարչութիւն ասպարէզէն քաշուեցան, բայց շատ տարբեր կերպերով: Խրիմեան իրաւ իբրեւ անվարչագէտ յայտնուեցաւ, բայց մարդը չպզտիկցաւ. անկեղծ միտքը, ուղիղ սիրտը, անշահասէր ընթացքը, ազգասէր նպատակը եւ առաքինասէր հոգին միշտ բարձր մնացին եւ կասկածի ներքեւ չինկան, եւ Հայրիկ փաղաքշական կոչումը եւս քանզեւս հաստատուեցաւ, եւ մեծ անունը եւ մեծ մարդը մե'ծ մնաց միշտ: Ընդհակառակն քաղաքականը եւ իրեն կառավարած Ղալաթիոյ օճախը շահադիտական եւ ամբոխավարական եւ խծբծողական եւ անձնասիրական մեղադրանաց ծանրութենէն զինքն ազատել չկրցաւ, եւ իր համարատուութեան ստուար տետրն ալ զինքը չբարձրացուց, որուն մէջ հրատարակուած անհեռատես յիշատակագիրներ, ափյափոյ եւ արժանեաց փաստեր չեղան: Խօսքերնիս ճշդելու եւ տեսութիւննիս չշփոթելու համար պիտի աւելցնենք թէ Ղալաթիոյ օճախն եւ Քրիստոստուր-Փափազեան վարչութիւնը մեղադրած ատեննիս, մեր վերապահութիւնն ալ պիտի ընենք նոյն վարչութեան անդամակից բայց ոչ օճախի գործակից ընկերակիցներուն համար, Գրիգոր եւ Կարապետ Գարակէօզեան, Ալիքսան Խորասանճեան եւ ուրիշ հանդարտաբարոյ վաճառականներուն համար, որոնք թէպէտ ոչ միշտ ձայնակից գտնուեցան իրենց ժողովին վարիչներուն, այլ թերեւս միամտաբար կարծեցին օրինապահութեան եւ կանոնաւորութեան ծառայած ըլլալ, իրենց վարիչներուն համակերպելով: Իրենց արդարացման համար բաւական է դիտել որ ժողովականութենէ ելնելնէն ետքը ոչ մի կերպով մօտեցան օճախականներուն, եւ յայտնապէս հակառակ խօսողներ եղան, գրողներ ալ գտնուեցան իրենց մէջէն:

2830. ՆՈՐԱՀՆԱՐ ԱՂԱՆԴ ՄԸ

Խրիմեան պատրիարքի հրաժարուիլը յարմար հանգրուան մը կը կարծենք, իր յաջորդին չանցած նորէն դէպ ետ դառնալով կաթոլիկ ազգայիններու ներքին խնդիրներուն գլխաւոր պարագաները համառօտիւ քաղել: Բայց անկէ առաջ թող ներուի մեզ ուրիշ մասնաւոր միջադէպի մը վրայ խօսիլ, որուն վրայ աւելի կանուխ ալ խօսիլ ի դէպ էր եթէ եղելութեանց կապակցութիւնը ստիպուած չըլլար միջանկեալներով անոնց թելը չընդհատել: Երուսաղէմի միաբան Յակոբոս Չիլինկիրեան վարդապետը կանուխէն յիշած ենք, թէ իրեն առաջին գործունէութեան եւ թէ Յովհաննէս պատրիարքէ հեռացուելուն առթիւ (§ 2650), եւ Յովհաննէսի մահուանէ ետքը միաբանութենէ մերժուելուն, Յոպպէ մնալուն, եւ Հիւնքեարպէյէնտեան Յովհաննէս քահանայի հետ Կ. Պոլիս երթալուն, եւ այնտեղ միաբանութեան դէմ յայտնի պայքարի մտնելուն պարագաներով (§ 2723): Երբոր իր ձեռնարկած հակառակութեան յաջողութեան չհասաւ, եւ դուրսէն պատրիարք դնել տալ չկրցաւ, խորհեցաւ յանձին խորհուրդ չար տուժել զազգն ողջոյն (ՍԱՒ. 1347), եւ գլուխ կանգնեցաւ Հայ եկեղեցւոյ բարեկարգութեան անունով նոր աղանդ մը կազմելու, որուն լուսաւորչական անունը տուաւ, եւ ինչպէս ամէն նորութիւն, իր գաղափարն ալ իրեն յարողներու խմբակ մը ունեցաւ, որուն մէջ մինչեւ 72 եկեղեցականներ գտնուած կըսէր, թէպէտ իրմէ զատ երկրորդ մը չունեցաւ իր գաղափարը հրապարակաւ պաշտպանող: Իրեն ձեռնարկէն մնացած միակ արդիւնքն է Պատկեր Հայաստանեայց Լուսաւորչական Սուրբ Եկեղեցւոյ (ՊԱՏ. ) հրատարակութիւնը, որուն յառաջաբանին մէջ, որ հարկաւ իր գրչէն ելած է, կը գտնենք իր դրութեան բացատրութիւնը: Հայ եկեղեցւոյ մէջ շատ մը արեւելեան եւ արեւմտեան, այսինքն յունական եւ լատինական օտար ներմուծումներ եւ այլայլութիւններ գործուած ըլլալը տեսնելով, կ՚ուզէ Հայ եկեղեցին իր դաւանութեամբը եւ արարողութեամբը Լուսաւորչի դարին վերադարձնել (ՊԱՏ. Ե. ), եւ այս նպատակով ձեռք կ՚առնէ անոր ծիսարանները, մաշտոցը (ՊԱՏ. 27), եւ ժամագիրքը (ՊԱՏ. 125), եւ շարականը (ՊԱՏ. 217), եւ անոնք ամէնքը կ՚ուղղէ պարզապէս իր քմահաճ կամքով, եւ ոչ թէ հին յիշատակաց ուսումնասիրութեամբ կամ հիմնական պատճառաբանութեամբ, իբր թէ ինքն գիտական եւ պաշտօնական հեղինակութիւն մը եղած ըլլար: Իր ձեռք առած գիրքերը Հայ եկեղեցւոյ գործածական ծիսարաններն են, որոնց մէջէն ըստ կամս եւ ըստ հաճոյս արարողութիւնները կը զեղչէ, ուրիշներ կը համառօտէ, ոմանք կը փոփոխէ, եւ միշտ կ՚եղծանէ: Ասացուածներուն եւ բացատրութիւններուն եւ բառերուն ալ կ՚իջնէ, եւ անոնք ալ կը դնէ եւ կը վերցնէ, կ՚այլայլէ եւ կը շփոթէ: Աւելորդ աշխատանք կը սեպենք մասնաւորութեանց մտնել, մինչեւ իսկ նմոյշներ առաջ բերել, բաւական սեպելով ըսել, թէ յապաւմանց մէջ իր քմահաճոյքէն զատ փաստ մը չենք տեսներ. իսկ բառերու եւ բացատրութեանց մասին կը տիրեն բողոքականութեան գաղափարներ, թէպէտ ոչ կատարեալ եւ ոչ հաւատարիմ հետեւողութեամբ: Եւ որ աւելին է, երբ Հայ եկեղեցին իր նախկին յստակութեան ձեւին վերածել կը դիտէ, անմտադրութեամբ կ՚ընդունի եւ կը պահէ այնպիսի կէտեր եւ մասեր, որոնք յայտնի եւ ստոյգ ներմուծումներ են յունական կամ լատինական ծիսարաններէ: Պատկերը առաջին դատապարտողը եղաւ Թաքթաքեան պատրիարք 1868 ապրիլ 5-ին, որուն դէմ Լուսաւորչեան Ընկերութիւնը երեսփոխանութեան դիմեց մայիս 2-ին (ԱԼՍ. 4), սակայն արձագանգ չգտաւ: Իսկ գրական կերպով հերքումը կատարեց Սահակ Տէր-Սարգիսեան կրօնագէտ քահանան Սուտ Լուսաւորչականն հրատարակութեամբ, թէ Պատկերի ներկայած եւ պաշտպանածը Լուսաւորչի վարդապետութիւնը չէ (ԶԱՄ. Բ. 222), այլ անկլիքան բողոքական դրութիւնն է (ԱԼՍ. 6), եւ մի առ մի յառաջ բերելով գլխաւոր կէտերը կը նշաւակէ Լուսաւորչականին ստութիւնները: Այս տեսակ անհիմն եւ անտրամաբանական գործ մը չէր կրնար ոչ արմատ ձգել եւ ոչ ճիւղեր արձակել, այնպէս որ մեռած-ծնած գործ մը եղաւ Չիլինկիրեանի յանդուգն ձեռնարկը, եւ առջի օրուան սակաւաթիւ հետեւողներն ալ շուտով ցրուեցան, եւ ազգին մէջ ալ գրեթէ աննշանակ անցաւ նորահնար աղանդը: Երբ եկեղեցական իշխանութիւնք դատապարտեցին եւ լուծեալ ի կարգէ իւրմէ հռչակեցին Չիլինկիրեանը, նա բողոքականաց մօտեցաւ. բայց անոնց մօտ ալ ի յարգի կացուցեալ չեղաւ վասն անօրինակ գնացից եւ խառնակեաց կեանս կելոյ (ՍԱՒ. 1347): Թէպէտ պատրուակով մը բողոքական հասարակութեան մէջ արձանագրուեցաւ, բայց ազգապետարանը 1872 մայիս 24-ին պաշտօնական ծանուցումով յայտնեց, թէ ոչ բողոքականութեան պաշտօնեայն է եւ ոչ անդամը, եւ բնաւ յարաբերութիւն չունի իրենց հետ, եւ նորա կատարած ամուսնութիւններն ալ անվաւեր են (72. ՄԱՍ. 1242): Նմանօրինակ յայտարարութիւն մըն ալ կրօնական ժողովը հրատարակեց 1847 յուլիս 14-ին (74. ՄԱՍ. 1558), եւ ոչնչացուց Պէշիրեան Աւետիսի վրայ ըրած պսակը (74. ՄԱՍ. 1628), ինչ որ կը ցուցնէ թէ ամուսնութեանց տուրեւառը Չիլինկիրեանի հասոյթի աղբիւրն էր եղած: Բողոքականաց ազգապետարանը իր ծանուցումը կրկնեց 1874 յուլիս 24-ին թէ զայն իրմէ չի ճանչնար եւ կատարած ամուսնութիւնները վաւերական չի համարիր (74. ՄԱՍ. 1562): Այս վիճակին մէջ անցուց իր ժամանակը բաւական ատեն մայրաքաղաքին մէջ, իսկ 1876-ին Մէրսին կը գտնուէր, եւ որովհետեւ պատրիարքարանը զինքն Կ. Պոլիս բերելու պետական հրաման առած էր, զղջման գիր կը գրէ, եւ Ներսէս պատրիարք գործը կրօնականին կը յանձնէ (76. ՄԱՍ. 1825), բայց նոր կարգադրութիւն չեղաւ իր մասին, եւ կրկին Կիլիկիա դարձաւ, ուր մասնաւորներու պաշտպանութեամբ եւ տեղական իշխանութեանց անմտադրութեամբ սկսաւ Հայոց եկեղեցւոյն մօտենալ, առաջ Մէրսին, ետքէն Ատանա, այլ երբ Մկրտիչ Կիլիկիոյ կաթողիկոսը արգիլեց զայն իր շփոթ յայտարարութեանց համար եւ քիչ մըն ալ հալածեց հին եղելութիւններ յիշելով (§ 2649), իբրեւ ապրուստի միջոց Ատանայի մէջ լատիններու դիմեց, եւ այլ եւս անոնց մօտ ապրեցաւ լատին տարազով իբր հռոմէադաւան քահանայ, ուր եւ մեռաւ շուրջ 1903-ին խոր ծերութեան մէջ: Կարողութենէ զուրկ մէկը չէր, բայց նանրախորհուրդ եւ բուռն կիրքերէ մղուած անպտուղ կեանք մը ունեցաւ, իր անտեղի դիտումներն իսկ չկրնալով գործադրել, այնպէս որ թերեւս աւելորդ թուի ոմանց իր մասին այսչափ գրելնիս ալ, սակայն զրուցուած եղելութիւն մը չուզեցինք անյիշատակ թողուլ պատմութեանս կարգին, եւ կարեւորը քաղեցինք ականատեսներու տեղեկութիւններէն:

2831. ՀԱԿԱՀԱՍՈՒՆԵԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄ

Կաթոլիկ ազգայնոց խնդիրները թողուցինք սիւնհոդոսի գումարման եւ առանց արդիւնքի փակման, եւ եպիսկոպոսական խումբին Կ. Պոլիսէ Հռոմ մեկնելուն կէտին: Միայն մէկ եպիսկոպոս թողուած էր Կ. Պոլիս իբրեւ կաթողիկոսական փոխանորդ, եւ այն ալ Բարսեղ Գասպարեան եղած էր ազգայնականաց նպաստաւոր գաղափար եւ ընթացք ունեցող մը (§ 2786): Գասպարեան գործին գլուխը անցած եւ սիւնհոդոսին մէջ տեսնուած ուղղութենէն զօրացած, սկսաւ կաթողիկոսարանի մէջ իրաց եւ անձանց այնպիսի կարգադրութիւններ ընել, որ յարմար չէին Հասունի ուղղութեան, եւ հետեւապէս սա պիտի չկարենար ներել անոնց շարունակութիւնը: Ուստի հազիւ թէ առաջին լուրերը Հռոմ հասան, փրոփականտայի գահերէցին կողմէն հրաման ղրկել տուաւ Գասպարեանի որ անմիջապէս Հռոմ գայ ժողովին մասնակցելու, իսկ կաթողիկոսական փոխանորդութիւնը վարելու նշանակուեցաւ Անկիւրիոյ եպիսկոպոս Յովսէփ Առաքելեան, Հասունի բոլորանուէր հետեւող մը, որ իսկոյն Հռոմէ ուղեւորեցաւ եւ եպիսկոպոսական խումբին մեկնելէն երկու ամիս ետքը Կ. Պոլիս հասաւ` նոր 1870 տարւոյ առաջին օրերը, իսկ Գասպարեան անհակառակ հրամանին համակերպեցաւ: Առաքելեան կոնդակ մը ունէր Հասունէն իր անուանումը եւ բացարձակ իշխանութիւնը ծանուցանող, միանգամայն ազգայնական ուղղութեամբ հրատարակուած գիրքերը եւ լրագիրները դատապարտող եւ ընթերցումը արգիլող: Կոնդակը եկեղեցիներու մէջ կարդացուեցաւ 1870 յունուար 11-ին կիրակի օր, եւ Բերա, Օրթաքէօյ, Սամաթիա շփոթի եւ արարողութեանց խանգարումի եւ բողոքի աղաղակներու եւ Հասունն ու իր նոր փոխանորդը չճանչնալու յայտարարութեանց թատր եղան, մանաւանդ Ս. Յովհան Ոսկեբերան եկեղեցւոյն մէջ, ուր եկեղեցին պարպուեցաւ եւ պատարագը կիսկատար մնաց (70. ՄԱՍ. 936): Պատարագւորն էր Յովհաննէս վարդապետ Ծաղիկեան Անտոնեան միաբանութենէն, որ նուազեալ եւ ընկճեալ հազիւ աւանդատուն կրցեր էր ապաւինիլ, եւ անդ քանի մը աննպաստ խօսքեր ըսել կոնդակին եւ կոնդակագիրին մասին, եւ այս պատճառով նոյն երեկոյ Առաքելեանէ յանդիմանուեր եւ քահանայագործութենէ արգիլուեր էր, թէպէտ ինքն հրամանը անիրաւ եւ պատիժը ապօրէն ճանչնալով համակերպած չէր (70. ՄԱՍ. 912): Շարժումը յարդի բոցի պէս անցնող բան մը չեղաւ, եւ ժողովուրդին մէջ արմատական միջոցներ ձեռք առնուիլ սկսան, միանգամ ընդ միշտ Հասունի ձեռքէն ազատելու. մէկ կողմէն իրենց միութիւնը կ՚ամրապնդէին, միւս կողմէն պարտուպատշաճ դիմումներով Հռոմէ անոր հեռացումը կը խնդրէին: Յունուար 13-ին Օրթաքէօյի հասարակութիւնը համախումբ ժողովով յայտարարութիւն մը կը հրատարակէր (70. ՄԱՍ. 957), կառավարութեան ալ դիմումներ կ՚ըլլային պետական օրէնքով ապահովուած իրաւունքնին պաշտպանելու (70. ՄԱՍ. 959), եւ վերջապէս յունուար 25 կիրակի օր, Բերա Լալէ փողոց Համազգեաց ընկերութեան ժողովարանին մէջ ամէն կողմերէ եւ մեծ բազմութեամբ կը հաւաքուէին ընդդիմադիր հայ կաթոլիկներ, հասարակութեան մեծամեծները քիչ բացառութեամբ, քսանէ աւելի եկեղեցականներ, եւ հազարէ աւելի ընտանեաց գլուխներ, ու գրութիւն մը կը ստորագրէին, Յունուար 25- ի յայտարարութիւն անունով ծանօթ, որով կը ծանուցանէին թէ կաթոլիկ են եւ կաթոլիկ կը մնան, բայց արեւելեան եկեղեցւոյ ծէսն ու կանոնները կը պահեն, Հասունը չեն ընդունիր եւ Հասունի կուսակիցներէն կը բաժնուին (ԱՀԿ. 17): Իրենց հասարակութիւնը կը կոչէին Արեւելեան հայ կաթոլիկէ ազգ, թէպէտ ժողովուրդին բերանը ու գրութեանց մէջ ալ աւելի ընդունուեցաւ հակահասունեան յորջորջումը: Սոյն օրեր փետրուար 2-ին կը հանդիպէր Բերայի Ս. Յովհան Ոսկեբերան եկեղեցւոյ օծման տարեդարձը, եւ Առաքելեան լուր կը ղրկէր թաղականին թէ կ՚ուզէ նոյն օր հանդիսաւոր պատարագ մատուցանել: Թաղական դիտողութիւն կ՚ընէ որ լաւագոյն կ՚ըլլայ ժողովուրդը չգրգռել, իսկ Առաքելեան մտիկ չըներ, եւ ջոկատ մը զինուորներով եկեղեցին շրջապատել տալով պատարագ կը մատուցանէ, ուսկից մնաց սուինաւոր կամ սիւնկիւլիւ պատարագ կոչումը: Իսկ ազգայնականք ինքզինքնին եկեղեցիէ զրկուած գտնելով Համազգեաց ժողովարանին մէջ խորան մը կանգնելով պատարագ կը մատուցանեն, նախապէս մեծ եպարքոսէ ստացուած արտօնութեան համաձայն (70. ՄԱՍ. 944): Հռոմի պապութիւնը տեսնելով որ կացութիւնը կը ծանրանայ եւ Առաքելեան ալ պիտի չբաւականանայ զայն զսպել, կը փութայ Կ. Պոլիս ղրկել պապական նուիրակ Անտոն Բլուիմ արքեպիսկոպոսը (§ 2786), ամէն եկեղեցական իշխանութիւն տալով անոր` հակառակողները արգիլելու եւ նզովելու եւ բանադրելու, որ եւ փետրուար 24-ին Կ. Պոլիս կը հասնի եւ իր իշխանութիւնը կը սկսի գործածել: Սակայն ընդդիմադիր հասարակութեան քահանաները փետրուար 28-ին յայտարարութիւն մը կը հասցնեն իրեն թէ համաձայն փետրուար 11-ի ժողովին մէջ հաստատուած համաձայնութեան (70. ՄԱՍ. 947) ինքզինքնին ի խղճէ պարտաւորեալ կը զգան անխնամ չթողուլ իրենց ժողովուրդը, եւ հակառակ ամէն հրամանի պիտի շարունակեն Հասունէ բաժնուած ժողովուրդին հոգեւոր հոգածութիւնը կատարել (ԱՀԿ. 19): Միւս կողմէն կառավարութիւնն ալ սկսաւ ոյժ տալ ընդդիմադիր մասին, իբրզի անոնց պահանջը, որ պապական իշխանութեան ներքին գործերուն խառնուելուն դէմ կը բողոքէր, համաձայն էր կառավարութեան տեսութեանց. ուստի պաշտօնապէս Բերայի Ս. Յովհան Ոսկեբերան եկեղեցին հակահասունեանց յատկացուեցաւ պետական հրամանով, եւ մեծաւորը փոխուեցաւ, արդէն Օրթաքէօյի ժողովուրդը ամբողջապէս ընդդիմադիր կողմէն ըլլալով իրենց Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյն տիրացած էին: Մինչեւ այս բաժանումին հաստատուիլը, որովհետեւ Հասունի կողմնակից եկեղեցականներ ալ կային որ անոր անունին յիշատակութիւնը կ՚ընէին, ժողովուրդը խաղաղական միջոց մը գտած էր զայն արգիլելու: Ժամարարին յիշատակութիւնը սկսած ատեն ժողովուրդը միահամուռ եւ բարձրաձայն Գոհութիւն եւ փառաբանութիւն քարոզը կը սկսէր երգել առանց Հասունի անունին, եւ ժամարարին եւ սարկաւագաց յիշատակութեան ձայները կը խեղդէր: Ընդդիմադիր հանրութեան գործը օրէ օր կը զօրանար հակառակ Բլուիմի ճիգերուն, որ եկեղեցականները քահանայագործութենէ կը դադրեցնէր, ժողովուրդին բանադրանք կը սպառնար, մինչ հետզհետէ գաւառական քաղաքներէ ալ բազմաստորագիր յայտարարութիւններ կը հասնէին, որոնք Հասունէ եւ հասունեաններէ բաժնուելնին կը ծանուցանէին, այնպէս որ շուտով Հասունի հետեւողներ փոքրամասնութեան կը վերածուէին: Կառավարութիւնն ալ հայ կաթոլիկ հասարակութիւնը հակահասունեաններու վրայ ճանչցաւ (70. ՄԱՍ. 952), եւ քիչ ետքն ալ մարտ 13-ին զանոնք արտօնեց վարչութիւն մը կազմել, որ ընտրուեցաւ 15-ին, եւ յատուկ կնիքն ալ ճանչցաւ իրենց ընտրած Արեւելեան հայ կաթոլիկ անունի ներքեւ. Տիրան պէյ Ալիքսանեան պաշտօնապէս նախագահ անուանուեցաւ, եւ 12 ժողովականներուն ամէնն ալ կաթոլիկ հասարակութեան նշանաւորագոյն մեծամեծներն էին:

2832. ՀՌՈՄԻ ՄԷՋ

Երբոր շարժումը այսպէս կը զօրանար Կ. Պոլսոյ մէջ եւ կը տարածուէր գաւառներու վրայ, հասարակութիւնը պատրիարք կամ եպիսկոպոս գլուխ չունէր, եւ գլխաւորութիւնը ստանձնած էր ծերունի Յովսէփ վարդապետ Քիւբելեան` աւագերէց անունով, իբրեւ քահանայական խումբին նախագահ, որ երկար տարիներ Հասունի մօտ պաշտօն վարած, բայց անոր դարձուածները մօտէն տեսնալով զզուած եւ բաժնուած էր: Եպիսկոպոսներ բոլոր Հռոմ էին եւ յայտնի մասնակցութիւն չէին կրնար ունենալ, թէպէտեւ սիրտով համակիրներ կային, ինչպէս սիւնհոդոսին մէջ երեւցած էր: Հեռուէն գործող Գազանճեան Սուքիաս եպիսկոպոսն էր Անտոնեանց աբբահայրը, որ ծածուկ միջոցներով հրահանգներ եւ քաջալերներ կը հասցնէր. արդէն շարժման մասնակցող եկեղեցականներուն մեծամասնութիւնն ալ Անտոնեան միաբաններ կը կազմէին: Բայց գործը մինչեւ վերջը ծածուկ չէր կրնար մնալ. փրոփականտա տեղեկութիւն ունեցաւ եւ սկսաւ Հռոմի մէջ Անտոնեանց Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ վանքը ճնշել, Աբբահայր Գազանճեան Սուքիաս եպիսկոպոսը եւ վանահայր Հանըմեան Սերոբէ վարդապետը պաշտօնէ դադրեցուց եւ շատին վանքերու մէջ փակուիլ հրամայեց, լատին կրօնաւոր մը, եւ անոր չյաջողելնուն` լատին եպիսկոպոս մը վանքի այցելու կամ վարիչ նշանակեց 1870 մարտ 12/24-ին, վանականք ընդդիմացան եւ մերժեցին, օսմանեան դրօշ պարզեցին եւ իբր օտար ստացուածք տեղական միջամտութիւնը յանձն չառին. Դաւիթ Չրաճեան եւ Մաղաքիա Օրմանեան վարդապետներ ընդդիմութեան գլուխ եւ գործիչ կանգնեցան պապութեան ձգտումներուն դէմ մաքառող գաղղիացի եւ գերմանացի եպիսկոպոսներուն օգնութեանը դիմեցին, Կ. Պոլսոյ մէջ միաբաններուն եւ աշակերտներուն ծնողքը օսմանեան կառավարութեան բողոքեցին, Ֆիրէնցէի օսմանեան դեսպան Ռիւսթէմ պէյ Հռոմ եկաւ, եւ գաղղիական դեսպանատան ձեռնտուութեամբ պաշտպանութեան աշխատեցաւ (70. ՄԱՍ. 962), եւ վանականները Հռոմէ դուրս հանելու համար գաղղիական անցագիրներ ստացաւ, եւ այսպէս մաս մաս եւ զանազան ճամբաներով միաբաններ եւ աշակերտներ Հռոմէ մեկնեցան, եւ մնացին միայն Գազանճեան եւ երկու վերոյիշեալ գործիչներ: Բայց անոնք ալ զգացին թէ ապահով չեն, ուստի երեքնին միասին լռելեայն Հռոմէ մեկնեցան ապրիլ 19-ին կիրակի գիշեր եւ ուղղակի հասան Լիվօռնօ, ուր Անտոնեանք եկեղեցի եւ վանատուն ունէին եւ ժողովրդապետ էր Աստուածատուր վարդապետ Սարըպետրոսեան: Քանի մը օր այնտեղ մնացին վստահելի տեղեկութիւններ քաղելու համար, եւ ճամբանին շարունակելով մայիս 11-ին հասան Վիէննա եւ 17-ին Կ. Պոլիս, ուր արդէն ապրիլ 24-ին հասած էր Հռոմէ մեկնող միաբանութիւնը եւ Օրթաքէօյի վանատան մէջ զետեղուած: Անտոնեանց հասնիլը մեծ պատուով ողջունուեցաւ (70. ՄԱՍ. 974), եւ ոյժ եւ քաջալերութիւն ազդեց ընդդիմադիր հասարակութեան, որ արդէն բաւական կանոնաւոր դիրք առած էր, Ղալաթիոյ պատրիարքարանի եւ Բերայի հիւանդանոցին տիրացած էր, եւ ներքին գործերու գլուխ վարչութիւն ալ ունէր: Միեւնոյն միջոցին 1870 ապրիլի մէջ օսմանեան կառավարութիւնը յետ քննութեանց ստուգելով թէ Հասունի տրուած պատրիարքական հրովարտակը ապօրինի կերպով ձեռք ձգուած է (§ 2784), զայն յետս կոչեց եւ Հասունի պատրիարքական իշխանութիւնը դադրեցուց (70. ՄԱՍ. 963): Իբրեւ հակահասունեանց յաջողութիւնը կասեցնելու միջոց, մայիս 24-ին բանադրանքի կոնդակ մը հրատարակուեցաւ բողոքող հասարակութեան դէմ Բլուիմէ արձակուած, բայց նոյն աւուր Բերայի ահագին հրդեհը զայն մտադրութենէ վրիպեցուց, եւ Ամբրոսիոս Մաղաքեան, պարսաւագիրքին առթիւ խօսուած վարդապետը (§ 2663), որ նոյն առտու կոնդակին յաղթապանծ ընթերցողն էր եղած, աւերակներու մէջ այրած գտնուեցաւ: Քիչ օր ետքը Կ. Պոլիս հասաւ նաեւ Յակոբոս Պահտիարեան Տիարպէքիրի եպիսկոպոսը, որ իր քարտուղարին վրայ Հռոմի պաշտօնեաներէն գործածուած բռնութենէն ցաւելով մեկնած էր: Եւ երբ վերջապէս 1870 յուլիս 6/18-ին Վատիկանեան ժողովի մէջ պապին անսխալականութիւնը հաւատոյ մաս հռչակուեցաւ, եւ եպիսկոպոսներ ալ սկսան ցրուիլ. Կ. Պոլիս եկող եպիսկոպոսներէն Իգնատիոս Ղալըպճեան եւ Բարսեղ Գասպարեան յայտնապէս ընդդիմադիր հասարակութեան յարեցան, որ այս կերպով իրեն գլուխը չորս եպիսկոպոսներ ունեցաւ, եւ եկեղեցական նուիրապետութիւն ալ կազմակերպելու դիւրութիւն ստացաւ:

2833. ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆԱՑ ԲԱՆԱԴՐԱՆՔԸ

Բայց կազմակերպութեան առաջին քայլը կառավարութենէ ճանչցուած պատրիարք մը ունենալն է, եւ այս նպատակով մասնաւոր եւ ընդհանուր դիմումներ կ՚ըլլային շարունակ, եւ յուլիս 22-ին եւ սեպտեմբեր 14-ին հասարակութիւնը շոգենաւներ ալ լեցնելով եպարքոսական ապարանքը գացած էր, իսկ եպարքոս Ալի փաշա միշտ յուսադրելով վերջնական որոշումը կ՚ուշացնէր: Հասուն եւ Բլուիմ իրենց աննպաստ ելքի մը առջեւն առնելու դիտմամբ, որոշեցին անհատական ճնշումներ բանեցնել եկեղեցականաց վրայ: Հոկտեմբեր 6/18-ին Բլուիմի ստորագրութեամբ անհատական ազդարարութիւններ ուղղեցին չորս եպիսկոպոսներու եւ 42 վարդապետներու տասն օրուան պայմանաժամի մէջ ստորագրել հաւատոյ դաւանութեան առաջարկեալ բանաձեւը, առանց որոյ պիտի դատապարտուէին իբրեւ իսկապէս հերձուածողս եւ վասնորոյ բաժանեալս ի կաթողիկէ եկեղեցւոյ (ԱՀԿ. 21): Ազդարարութիւնը ընդունողներն ժողովի գումարուեցան եւ միաձայնութեամբ որոշեցին մերժել եւ պատասխանել, խմբագրութիւնը իտալերէն եւ հայերէն ըլլալու պայմանով յանձնեցին Օրմանեան վարդապետին, եւ ամսոյն 14/26-ին կրկին գումարուելով տասն օրը չլրացած պատրաստուած պատասխանը ստորագրեցին 43 վարդապետներ եւ Բլուիմի հասուցին (ԱՀԿ. 3-15): Իսկ չորս եպիսկոպոսներ անմիջապէս չպատասխանեցին, բայց Բլուիմ անոնց դէմ ալ գործադրեց իր սպառնալիքը, եւ բանադրանքի կոնդակը կարդալ տուաւ հոկտեմբեր 23/4 նոյեմբերին յանուանէ յիշելով 4 եպիսկոպոսներ եւ 45 վարդապետներ: Թիւերուն տարբերութիւնը մեկնելու համար աւելցնենք, թէ Բլուիմէ ազդարարուած 42-ներէն երկուքը բացակայ էին Կ. Պոլիսէ եւ չէին ստորագրած, իսկ երեք ալ նոր աւելցած էին, եւ բացականեր ու յաւելեալներ հաւասարապէս յիշուեցան բանադրանքի կոնդակին մէջ, եւ այսպէս լրացաւ 45 թիւը: Առաջարկեալ հաւատոյ դաւանութեան պարունակութեանը գալով, բացարձակ եւ անպայման ընդունելութիւն կը պահանջէր Փլորինտեան եւ Վատիկանեան ժողովներու վճիռներուն եւ Ուրբանեան դաւանութեան, եւ պապին իշխանութիւնը ճանչնալ ոչ միայն հաւատոյ եւ բարուց, այլ եւ բարեկարգութեան ու կառավարութեան կէտերուն մէջ, ոչ միայն եկեղեցիներու` այլ եւ իւրաքանչիւր անհատի վրայ, եւ հաւատոյ մասերուն կարգին կը յիշէր փրոփականտայէ տրուած զանազան հրամանագիրներ, եւ կը պահանջէր դատապարտել եւ մերժել ինչ որ այս դրութեան հակառակ իւրաքանչիւրէն կամ ուրիշներէն ըսուած կամ գրուած են: Պատասխանի թուղթին մէջ քահանայք կը յայտարարէին թէ հասարակութեան մէջ յուզում պատճառողը Հասունն է, թէ ինքն Բլուիմ ալ, այդ կէտը ուրիշ անգամ ճանչցած եւ հաստատած է, թէ իրենց հիմնադիրը կամ յունուար 25-ի յայտարարութիւնը հաւատքի հակառակ բան չի պարունակեր, թէ պահանջածնին արեւելեան իրաւանց եւ բարեկարգութեան պահպանութիւնն է, թէ Հասունեանի դէմ ըլլալ հաւատոյ դէմ ըլլալ չէ, թէ Փլորենտեան ժողովը արեւելեան իրաւանց պահպանութիւնը վճռած է, թէ Վատիկանեան ժողովը այդ վճիռը փոխած չէ, թէ փրոփականտայի հրամանագիրներ հաւատոյ դաւանութեան մէջ մտնելու բաներ չեն, եւ կը կնքեն ըսելով թէ Բլուիմ սպառնացած վճիռն արձակելու իրաւունք եւ հիմ չունի, եւ եթէ արձակէ` վճիռի կերպարանք կ՚ըլլայ ըրածը եւ ոչ իրական վճիռ: Բլուիմէ բանադրուող 45 վարդապետներէն 18 Անտոնեան էին, 12 Վենետկոյ Մխիթարեան, 5 Զմմառեան աշակերտութենէն, 2 փրոփականտայի աշակերտերէն, եւ 8 աշխարհական ըսուած ոչ-միաբաններէն, թէպէտ ասոնց չորսը Անտոնեաններէ, Վենետիկեաններէ եւ Զմմառեաններէն անջատուածներ էին: Իսկ 4 եպիսկոպոսներէ Գազանճեան միայն Անտոնեան էր, իսկ Ղալըպճեան եւ Պահտիարեան եւ Գասպարեան Զմմառի աշակերտութենէն էին: Եպիսկոպոսներ իրենց յայտարարութիւնը հրատարակեցին հոկտեմբեր 29/10 նոյեմբերին Բլուիմի բանադրանքը հռչակուելէն ետքը, եւ իբր կոնդակ ուղղեցին հայ կաթոլիկ հաւատացելոց` քննադատելով Բլուիմի առաջարկած կէտերը, ապօրէն ցուցնելով անոր պահանջը, ժողովուրդը զգուշացնելով սխալ գրութիւններէ, եւ քաջալերելով չխաբուիլ անհիմն սպառնալիքներէ եւ ապարդիւն վճիռներէ (ԱՀԿ. Դ. 3-7): Թերեւս Հռոմ եւ Հասուն եւ Բլուիմ մեծ կարեւորութիւն տուած եւ մեծ յոյսեր դրած էին իրենց արձակած բանադրանքին վրայ, սակայն բնաւ ազդեցութիւն չգործեց, ոչ եկեղեցականներէն եւ ոչ աշխարհականներէն ետ կեցող մը չեղաւ, մանաւանդ թէ աւելի զայրացուց սիրտերը, զի բոլորովին օտարոտի կէտեր հաւատոյ կէտեր կը դառնային եւ հաւատոյ կերպարանին ներքեւ կը դրուէին, եւ նենգմիտ եւ սխալ կերպերով յաջողութիւն պատրաստել կ՚ուզուէր:

2834. ՀԱԿԱՀԱՍՈՒՆԵԱՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ

Սակայն հասարակութեան փափաքն եւ իր գոյութեան փաստը պատրիարք մը ունենալն էր, որուն համար պետական արտօնութեան պէտք կար եւ այն տարապայման կ՚երկարէր, զի կառավարութիւնը պէտք ունէր կաթոլիկ պետութիւնները եւ առհասարակ եւրոպական պետութիւնները վշտացուցած չըլլալ: Երբոր պետականը կը յապաղէր գոնէ հնարաւորը ունեցած ըլլալու համար չորս եպիսկոպոսներ 1871 տարւոյ յունուարին վերջերը կոնդակաձեւ շրջաբերական մը հրատարակեցին, որուն մէջ պատճառաբանութեամբ կը պաշտպանէին Հասունի ձեռք ձգած կաթողիկոսութեան անվաւեր եւ չեղեալ ըլլալը, եւ կաթողիկոսական աթոռոյ պարապութիւնը կ՚եզրակացնէին: Ասոր վրայ ազգայինները հրաւիրեցին ընտրելեաց ցուցակը կազմել, եւ 1871 փետրուար 12-ին եռանուն ցանկը կազմուեցաւ չորս եպիսկոպոսներէն երեքին անուններով, ի բաց թողլով Ղալըպճեանը, որուն տարիքն ու տկարութիւնը չէին ներեր այլ եւս գործունեայ դեր վարել, 13-ին եպիսկոպոսներ եւ եկեղեցականաց գլխաւորներ ժողովով ընտրեցին Պահտիարեան Յակոբոս եպիսկոպոսը, եւ հանդիսական օրհնութեամբ եւ Ղալըպճեանի նախագահութեամբ, Յակոբոս Պետրոս Թ. անունով կաթողիկոս հռչակեցին, իբր անգոյ ըմբռնելով Հասունի առած Անտոն Պետրոս Թ. անունը: Կացութիւնը եւս քանզեւս զօրացնելու համար կ՚որոշէին եպիսկոպոսներ ալ աւելցնել եւ մարտ 7-ին եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն կ՚ընդունէին Յովսէփ Քիւբէլեան աւագերէցը կամ նախագահ վարդապետը (§ 2832), Մովսէս Ամպէրպոյեան Վենետկոյ Մխիթարեաններէն, Եղիշէ Թէոդոսեան Անտոնեաններէն, եւ Սերովբէ Դաւիթեան Զմմառի աշակերտութենէն, այն որ կանուխէն տեղապահ էր ընտրուած (§ 2782): Նոյն տարւոյն վերջերը կը ձեռնադրուէր նաեւ Յովհան Քիւբէլեան դարձեալ Զմմառի աշակերտութենէն, եւ կաթողիկոսէն զատ հասարակութեան գլուխ կը գտնուէին ութը եպիսկոպոսներ: Անցեալ 1869 տարւոյ Սիւնոդոսին մասնակցող եպիսկոպոսներէ ուրիշներ ալ կային որ սիրտով համակիր էին շարժումին, բայց գաւառները գտնուելնուն եւ Հռոմի նպաստներուն կարօտ ըլլալնուն` չէին համարձակեր ինքզինքնին յայտնել: Ի'նչ ալ ըլլար կացութիւնը, կառավարութենէ ճանչցուած պատրիարքը դեռ չկար, անընդհատ էին ընտրութեան արտօնութիւն ստանալու դիմումները, բայց նպատակին չէին հասնէր, եպարքոսին կողմէն շարունակ յուսադրութիւն, բայց ոչ երբէք գործադրութիւն կը ստանային: Վերջապէս ակնկալեալ օրը կը ծագէր 1872 մայիս 1-ին, եւ երկու կողմէն բազմաթիւ ներկայացուցիչներ բարձրագոյն դուռ հրաւիրուելով իրենց կը կարդացուէր կայսերական հրամանագիրը, որ կը յայտարարէր թէ պապին Ռէվէրսուրուս կոնդակին համաձայն պատրիարք ընտրուիլը հայ կաթոլիկ հասարակութեան ի վեր ունեցած իրաւանց հակառակ է եղած, եւ Հասունի անուանումը իբրեւ ոչինչ եւ չեղեալ կը նկատուի, եւ նոր ընտրութիւն կը հրամայուի, ի բաց առեալ Հասունեանը եւ կայսերական կառավարութեան վստահութիւնը չստացող որ եւ է անձինք (72. ՄԱՍ. 1232): Հակահասունեանք հասունեանց ալ հրաւէր ուղղելով մայիս 4-ին Ս. Յովհան Ոսկեբերան եկեղեցւոյ մէջ կը հաւաքուին եւ Յովհան Քիւբէլեան եպիսկոպոսը պատրիարք կ՚ընտրեն, Հասունեանք ալ առանձինն հաւաքուելով, բայց նուազ բազմութեամբ, կ՚ընտրեն Պետրոս Թիլքեան եպիսկոպոսը, եւ Բարձրագոյն Դուռը կը բողոքեն թէ բանադրեալ մը պատրիարք չեն կրնար ընդունիլ: Ասոր վրայ եպարքոսէն նոր եւ ընդհանուր ընտրութիւն կը հրամայուի Ղալաթասէրայի պետական շէնքին մէջ եւ պետական պաշտօնէի ներկայութեամբ, ուր մայիս 7-ին 1200 ներկայացողներէ 1193-ի քուէով դարձեալ Յովհան Քիւբէլեան կ՚ընտրուի, տեղեկագիրը կը կազմուի, եւ կառավարութեան կը ներկայացուի (72. ՄԱՍ. 1235), ընտրութիւնը շուտով կը հաստատուի եւ ընտրեալը 13-ին կայսեր ներկայանալով (72. ՄԱՍ. 1237) գործի կը ձեռնարկէ ի մեծ ուրախութիւն արեւելեան հայ կաթոլիկ հասարակութեան: Անցողակի յիշենք թէ այդ որոշման ժամանակակից է Պուլղարներուն ալ Յունաց պատրիարքարանէն բաժնուելուն որոշումը:

2835. ՀԱԿԱՀԱՍՈՒՆԵԱՆՑ ՏԿԱՐԱՆԱԼԸ

Նոր պատրիարքի հաստատութեամբ` կառավարութենէն ճանչցուած կաթոլիկ ազգութիւնը, որ այլեւս հայ կաթոլիկ կոչուիլ սկսած էր, արեւելեան կաթոլիկներու կամ հակահասունեաններու ձեռք անցաւ, եւ հասունեաններու կը մնար անոնց դիմել իրենց պաշտօնական գործառնութեանց համար. սակայն ուժգնութեամբ կը դիմադրէին դաւանական տարբերութեան եւ կրօնական խիղճի խնդիր պատճառելով: Կառավարութիւնը կացութիւնը պարզելու նպատակով որոշեց Հասունը մայրաքաղաքէն հեռացնել, որ եւ պարտաւորուեցաւ 1872 յուլիս 9-ին Կ. Պոլիսէ մեկնիլ Հռոմ երթալու համար: Բայց ասով ալ հասունեանց բողոքը չվերջացաւ, կառավարութիւնը քրիստոնեայ անդամներով յանձնաժողով մը կազմեց 1874 յունուարի մէջ որոշման մը յանգելու համար (74. ՄԱՍ. 1434), եւ վերջապէս Հասունի թաքըմը անունով բաժին մը կազմեց (74. ՄԱՍ. 1501), եւ անոնց յատուկ դիւանի կամ ազգապետարանի մը ձեւը ստեղծեց` Բուզանդ Թնկրեան էֆէնտիի գլխաւորութեամբ, ինչպէս որ հակահասունեանց ըրած էր Հասունը ճանչնալ չուզած ատեննին, եւ Արեւելեան կաթոլիկաց պաշտօնատուն մը կազմած էր (§ 2831): Ըստ այսմ հայ կաթոլիկ փոքրիկ հասարակութիւնը երկուքի բաժնուած մնաց, եւ այնպէս շարունակեց բաւական տարիներ: Պատրիարքութիւնը ձեռք անցուցած ըլլալով` գաւառական առաջնորդներու վրայ ալ ձեռք կրցան դնել արեւելեաններ, եւ նոր առաջնորդներ որոշեցին եւ հրովարտակով զօրացած գաւառներ ղրկեցին: Իսկ արդիւնքը ամէն տեղ նոյն չեղաւ. կային քաղաքներ ուր հակահասունեանք, եւ քաղաքներ ուր հասունեանք զօրաւորագոյն էին, եւ մայրաքաղաքին մէջ տիրող բաժանումը ամէն տեղ ալ կը ճշմարտուէր: Նոր կազմակերպութեան մը ծագումն ու պարագաները բացատրելու հարկին ներքեւ քիչ մը աւելի ընդարձակուեցանք այս եղելութեանց վրայօք. այսուհետեւ փոքրիշատէ կայուն վիճակ մըն է որ շարունակեց կաթոլիկներու գործերուն մէջ, որոնց մանրամասնութեանց մտնելու հարկ չենք տեսներ: Սակայն ուր արտաքնոց դէմ մրցումները կը դադրին, ներքին պառակտումներ կը սկսին երեւան գալ, եւ այսպէս սկսաւ ըլլալ հակահասունեանց կացութիւնը: Եկեղեցական դասակարգին կազմութիւնը ցուցուցինք արդէն (§ 2833) թէ Անտոնեանք էին ստուարագոյն տարրը կազմողներ, եւ այս աւելի եւս շեշտուեցաւ երբոր Վենետիկի վանքը Հռոմի բռնադատութեանց առջեւ ստիպուեցաւ զինքն հակահասունեանց հակառակ յայտարարել, եւ իր միաբաններէն հակահասունեանց կողմը եղողները հետզհետէ վանք դարձնել եւ իրենց ուղղութենէն հրաժարեցնել, այնպէս որ միաբանական խումբը հետզհետէ Անտոնեանց վրայ ամփոփուեցաւ: Վիէննականներ առաջի օրէն Հասունեանց կողմն էին, եւ իրենցմէ երկուքն միայն Ղուկաս Տէրտէրեան եւ Կղեմէս Սիպիլեան հակահասունեանց կողմնակից գտնուեցան բայց գործունեայ դեր չստանձնեցին: Անտոնեանք այս կերպով հակահասունեան մարմինին վարիչներ ըլլալու դիրք կ՚առնէին, եւ իրենց մէջ ամենէն ցայտուն դէմքը Սուքիաս Գազանճեան աբբահայրն էր որ իսկապէս այդ նպատակին կը ծառայէր. բայց իրեն դէմ մրցակից գտաւ Գրիգոր Էնֆիէճեան վարդապետը Զմմառեան աշակերտութենէն, որ պատրիարքական իշխանութիւնը Գազանճեանէ հեռացնելու համար Յովհան Քիւբէլեան իր հայրենակիցն ու միաբանակիցը, լոկ հետեւող ըլլալու կարող անձը, ձեռք առած էր պատրիարքական ընտրութեան օրէն, երբ սկսաւ մրցակցութեան պայքարը: Էնֆիէճեանի պաշտպանն ու հովանաւորն էր հասարակութեան մեծամեծներէն Յակոբ Կէօչէեան, անձամբ ու դրամով այդ նպատակին նուիրեալ, որ սակայն ընդհանուր կացութեան ոչ թէ ոյժ` այլ տկարութիւն կը պատրաստէր անձնազոհ ուղղութեամբ: Պատրիարքական ընտրութիւնը հակահասունեանց յաջողութեան զառիվերնի գագաթնակէտը եղած էր, անկէ անդին ձախողութեան զառիվայրը սկսաւ: Անգամ մըն ալ որ այդ պարագաներ հասարակութեան մուտք գործեցին, անմիջապէս սկսան տկարանալու նախաքայլերը, մանաւանդ որ հասարակութեան գոյութիւնն պարզ եւ յստակ գաղափար մըն ալ չէր պարունակեր: Կաթոլիկութիւնը պապականութիւն կոչուած է յաճախ, եւ տիրապէս պապի եւ պապութեան պաշտելութիւնն է իր իսկութիւնը. պապին հակառակ կաթոլիկութիւնը իր էութիւնը կը կորսնցնէ, եւ դժուարին է որ հաստատուն կացութեան տիրանայ: Հակահասունեանք երբոր պապին հակառակ յայտարարութիւններ կ՚ընէին, եւ արեւելեան եկեղեցւոյ իրաւունքներուն պահպանութիւնը ու պաշտպանութիւնը կը վարէին նոյն իսկ պապին վճիռներուն եւ բանադրանքներուն հակառակ, պէտք է մտածէին թէ կտրած է այն ակնկալութիւնը, զոր պահ մը ունեցան պապութիւնը իրենց տեսութեան համաձայնեցնելու: Այս ակնկալութեամբ օրօրուած ատեննին էր որ ջերմ կաթոլիկ երեւնալու ճիգեր կը թափէին, եւ կը զգուշանային ամենէն պզտիկ ցոյցէ որ իրենց դիտած միակ կէտէն դուրս կաթոլիկական ըմբռնումին դէմ ըլլար: Երբոր Գերմանիոյ Հին կաթողիկեայք հակահասունեաններէ եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն ուզելու եղան, ասոնք զլացան, պապին հակառակ գործած չըլլալու համար: Մինչեւ իսկ երբոր Հայոց պատրիարքարանին կողմէ առաջարկութիւն եղաւ հակահասունեան իշխանաւորներէն եւ հանրութեան յարգած ազգայիններէն Տիւզեան Պօղոսի յուղարկաւորութիւնը եկեղեցականապէս պատուելու, հակահասունեանց պատրիարքարանը փախուստ տուաւ հերետիկոսներու հետ ի հոգեւոր հաղորդակցութեան մէջ գտնուած չըլլալու համար: Ուրիշ պարագայ մըն ալ որ ներքին տկարութեան առաջնորդեց` դրամական անձկութիւնն էր: Ունեւորներ սկսած էին ծախքերէ ձեռք քաշել, հասարակութիւնը պատրաստ կամ դիւրին հասոյթ չունէր, գործեր առանց դրամի չէին կրնար կայուն մնալ, եւ Յակոբ Կէօչէեան որ դրամը չէր խնայեր, հանրայինէն աւելի կուսակցական շահերը կը մշակէր: Ահա թէ ի'նչպէս հակահասունեանութիւնը հետզհետէ դէպի տկարութիւն, եւ տկարութենէ դէպի քայքայում յառաջեց: Բայց որովհետեւ տասնեակ տարիէ մը ետքը ճշմարտուեցաւ այդ վախճանը, մենք դառնանք Հայոց պատրիարքարանի գործերը պատմել Խրիմեանի հրաժարելէն սկսելով:

2836. ՊԱՏՐԻԱՐՔԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆ

Նոր ընտրութեան անցնելու համար նախապատրաստութիւններ անհրաժեշտ էին, որով միջանկեալ խնդիրներու դուռ կը բացուէր, եւ այս անգամի մեծ խնդիրը նոր պատրիարքին դիրքը վերաքննութեան հետ հաշտեցնելն էր, եւ անոր ընելիք ուխտին առարկան ճշդել. զի միշտ խնդիրի նիւթ կը մնար, թէ ի՞նչպէս հնար է ուխտ ընել կանոնի մը պահպանութեան որ հաստատուն չէր եւ պիտի փոխուէր: Այդ մասին յայտնուած տարբեր կարծիքները, եւ մինչեւ վերաքննութեան լրումը առանց պատրիարքի մնալուն անտեղութիւնը, խորհրդակցութեանց եւ խօսակցութեանց, լրագիրներու եւ ժողովներու նիւթ եղած էին, երբ տեղապահ Նիկողայոս եպիսկոպոս Աղասեան անակնկալ կերպով թեթեւ անզգուշութենէ մը ծանր հիւանդութեան հանդիպելով կը վախճանէր 1874 փետրուար 11-ին, տակաւին 48 տարեկան, եւ 1873 նոյեմբեր 27-ի ընտրութենէն (§ 2828) միայն երկուքուկէս ամիս ետքը: Նոր տեղապահի ընտրութիւնը փութով լրացաւ, եւ շաբաթէ մը արդէն գործի գլուխ կը գտնուէր Ներսէս եպիսկոպոս Վարժապետեան ընդհանուր համաձայնութեամբ ընտրուած (74. ՄԱՍ. 1498-1499), միայն մշտատեւ ընդդիմադիրներէն կծու դիտողութիւններով ողջունուած, որոնք Ներսէսը հրաժարականի կը մղէին մարտ 2-ին (74. ՄԱՍ. 1504) ընտրութենէն երկու շաբաթ ետքը: Բայց բարեկամներու միջամտութեանց անսալով պաշտօնը կը շարունակէր եւ նոր ընտրութիւնը փութացնելու կ՚աշխատէր: Պետական արտօնութիւնը կը ստացուէր մարտ 16-ին (74. ՄԱՍ. 1510), 19-ին համագումարը ընտրելեաց ցուցակը կը կազմէր 15 անուններով, եւ 20-ին քաղաքականը հնգանուն ցանկը կը պատրաստէր գլուխը դնելով Ներսէսը, եւ յաջորդաբար Յարութիւն Վեհապետեան Կարնոյ, Մեսրոպ Սուքիասեան Եգիպտոսի, Արիստակէս Դերձակեան Գաղատիոյ, եւ Խորէն Աշըգեան Արմաշու առաջնորդ եպիսկոպոսները: Վերեւ յիշուած ընդհանուր վէճեր, եւ մարտ 31-ին հանդիպող Զատկի տօնը յապաղեցին ընտրողական գումարումը մինչեւ որ քաղաքական ժողովը կ՚առաջարկէր եւ կ՚ապահովէր ընտրութիւնը կանխել, վերաքննուած յօդուածները հաստատութեան ներկայել եւ վերաքննութեան լրումը փութացնել, մանաւանդ որ առանց հաստատուած պատրիարքի հնար ալ չէր այդ բաները գործադրել: Իբրեւ միջանկեալ գործեր այդ օրերուն մէջ` համագումարը կը հաստատէր Աղթամարի Խաչատուրին կաթողիկոսութեան ծիսականապէս վաւերականութիւնը, եւ կայսերական պահանջին վրայ կ՚որոշուէր Պէշիկթաշի գերեզմանատան քարերը ծածկել եւ ծառերով պարտէզի վերածել, Եըլտըզի հովանոցին աչքին առջեւէն տխուր տեսարանը հեռացնելու համար: Վերջապէս ապրիլ 26-ին Երեւման խաչին նախընթաց ուրբաթ օր, ընտրութիւնը կը կատարուէր, եւ 67 ներկաներէն 3 ձեռնպահ, եւ 4 ցրուեալ քուէներու դէմ` 60 քուէով պատրիարք կ՚ընտրուէր Ներսէս եպիսկոպոս Վարժապետեան: Ներսէս նախընթացաբար եւ գրաւոր կերպով խնդրած էր իր անունը վերցնել ընտրելեաց ցուցակէն, եւ աւելի քան սովորական եղող անարժանութեան եւ անբաւականութեան պատճառէն առջեւ կը դնէր իր վտանգեալ առողջութիւնը, որ չէր ներեր ծանր բեռներու ենթարկուիլ (74. ՄԱՍ. 1525): Իրաւ ալ անդստին այն ժամանակէ Ներսէսի վրայ յայտնուած էր շաքարախտի հիւանդութիւնը, որուն համար զգուշաւոր եւ կանոնաւոր կենցաղ վարելու ստիպուած էր, եւ արտաքին մարզանքներով ախտին զայրանալը արգիլելու կ՚աշխատէր բժիշկներու կարգադրութեամբ, ինչ որ դիւրին պիտի չըլլար շարունակել պատրիարքութեան մէջ: Ընտրողական ժողովն ալ նկատի կ՚առնէր այդ պարագայն եւ կ՚որոշէր ազատ օրեր թողուլ իր առողջութեան համար, այնպէս որ ընդհանուր վարչութեամբ միայն զբաղի, եւ առօրեայ եւ առձեռն գործերը փոխանորդով կատարել տայ: Ամէն կողմէ ստիպումներ ընտրութենէ ետքն ալ յաճախեցին, մայիս 6-ին պետական հաստատութիւնը կը ստացուէր, 8-ին ուխտը կը կատարէր պարտուպատշաճ բացատրութիւններով եւ ազդու յորդորներով, եւ նոյն երեկոյ Ազգային Հիւանդանոց երթալով, 9-ին Համբարձման տօնին տարեկան հանդէսը կը կատարէր, եւ հաստատութեան ամէն կողմերը աչքէ կ՚անցունէր (74. ՄԱՍ. 1530): Իսկ կայսերական հրովարտակը 1875 յունուար 17-ին ստացուեցաւ (75. ՄԱՍ. 1639-1640): Ուխտէն ետքը 1874 մայիս 25-ին կայսեր կը ներկայանար եւ գործելու կը ձեռնարկէր (74. ՄԱՍ. 1536), գլխաւորապէս կը ջանար զանազան կուսակցութիւնները իրարու մօտեցնել, եւ այդ նպատակով անոնց 12 գլխաւորները յունիս 11-ին բարեկամական հացկերոյթի կը հրաւիրէր եւ համերաշխութեան բաժակներ պարպել կու տար (74. ՄԱՍ. 1548): Ներսէսի ընտրութիւնը հեռուներէ ալ հաճութեամբ ողջունեցաւ. Երուսաղէմ եւ Սիս եւ Էջմիածին փութացին իսկոյն խնդակցութիւննին հեռագրել, եւ Գէորգ կաթողիկոս սիրտի զեղմամբ կոնդակ մըն ալ գրեց յուլիս 16-ին (ԻԶՄ. 176-189), որուն մէջ Կ. Պոլսոյ պատրիարքին կը յայտարարէ, թէ աջ մեր էք այդր եւ բազուկի միջի հոգեւոր հօտին մերոյ, միանգամայն եւ փոխանորդ մեր յաթոռակալութեան պատրիարքական իշխանութեանդ (ԻԶՄ. 182):

2837. ՆԵՐՍԷՍ ՊԱՏՐԻԱՐՔ

Ներսէս Վարժապետեանի նախընթացը պատմած ենք արդէն (§ 2733), ուսկից կը հետեւի թէ 37 տարեկան էր պատրիարք ընտրուած ատեն: Զանազան առիթներու մէջ ալ բացատրած ենք իր կեանքին գլխաւոր կէտերը, եպիսկոպոսանալու պարագայն, կեդրոնին մէջ գործունէութիւնը, ժողովական եւ յանձնաժողովական պաշտօնները, կաթողիկոսական ընտրութեան պատուիրակութիւնը, Էջմիածնի եպիսկոպոսաց դասակարգին անցնիլը, այնպէս որ մեր ընթերցողներուն համար կատարելապէս ծանօթ դէմք մըն է նա, եւ նորէն ներկայելու պէտք չունինք: Միակ բան մը որ կրնանք այստեղ աւելցնել, Եգիպտոս քննիչ երթալն է, 1865-ին, Մեսրոպ Սուքիասեան եպիսկոպոսի գործոց քննութեան համար: Նոյն տարին օգոստոս 29-ին վախճանած էր Կարապետ Շահնազարեան վարդապետը, իր ժառանգութիւնը, որ 1000 օսմանեան ոսկւոյ կը հասնէր, կտակելով մինչեւ 4000 աճեցնել եւ անով Կիլիկիոյ մէջ վարժարան մը հաստատել, կտակակատար կարգելով Նուպարեան փաշան եւ կտակը յանձնելով Ներսէս եպիսկոպոսին ձեռքը: Բարեդէպ զուգադիպութիւն եղաւ Ներսէսի Եգիպտոս ուղեւորիլը, ուր ոչ միայն կտակը կտակակատարին կը յանձնէր, այլեւ զայն կը համոզէր բարեգործութեան իրականացումը չյապաղել, եւ իր հանգուցեալ եղբօր Առաքել Նուպարեանի ժառանգութենէն նշանակուած աճումը իրականացնել, եւ վարժարանը անմիջապէս Կ. Պոլսոյ մէջ բանալ, Կիլիկեցւոց համար յատուկ վայելք մը սահմանելով: Նուպարի բարեացակամութեամբ եւ Ներսէսի ջանքով Շահնազարեանի կամքը կը պսակուէր, եւ 1866-ին Խասքէօյ թաղը Չըքսալըի գագաթը սեփական շինութեան մէջ կը բացուէր Նուպար-Շահնազարեան Վարժարանը, որուն խնամակալութիւնն ու տեսչութիւնն ալ պահ մը ինքն Ներսէս անձամբ կը կատարէր մինչեւ ազգային ձեւի մը վերածուիլը: Նուպար-Շահնազարեան Վարժարանի զարգացումն ու համբաւը եւ իր բազմաթիւ սաներուն գովանի արդիւնաւորութիւնը ծանօթ են ազգին մէջ, եւ բացատրութեան պէտք չենք զգար, միայն պիտի ըսենք թէ Ներսէսի ջանքն ու աշխատութիւնը պսակած է Շահնազարեանի վերջին փափաքը, եւ Նուպարեանց բարերարութիւնը, եւ այս ալ իր անունին փառաւորութեան փաստերէն մին եղած է: Մեծ էր Ներսէսի անձին վրայ դրուած ակնկալութիւնը ազգին խոհականագոյն եւ մեծագոյն մասին մէջ, թէպէտ խեթիւ կը նկատուէր ընդդիմադիր կուսակցութեան փոքրամասնութենէն, որ կրնար աղմուկ յուզել, ինչպէս ամէն ընդդիմադիր խումբերու սովորական է, բայց ոչ արգասիք եւ արժանիք նուազեցնել: Ամէն առիթներու մէջ Ներսէսը առջեւ քշելու ջանքեր տեսանք, որուն Կիլիկիայէ եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն առած ըլլալը, իբր արգելք կը նկատուէր, զոր վերջապէս հեռացնել յաջողած էր 1872-ին Էջմիածին երթալովը (§ 2821), եւ Կ. Պոլսոյ եպիսկոպոսական խումբին մէջ օտար տարր մը կարծուիլը վերջացուցած: Ներսէս, կրնանք ըսել համարձակ, ժամանակին եկեղեցականութեան ցայտուն դէմքն էր, կերպարանով եւ բնաւորութեամբ համակրելի, դաստիարակութեամբ եւ ուսմամբ իր կարգակիցներէն գերազանց, աշխատութեան մէջ անխոնջ, գաղափարներով լայնախոհ եւ օրինաւոր սահմանի մէջ ազատամիտ, ազգասիրական եւ եկեղեցասիրական զգացումներով նշանաւոր, խօսակցութեամբ համեղ, ատենաբանութեամբ ազդու, դժուարութեանց դէմ արի, հնարիմացութեանց մէջ ճարտար, մէկ խօսքով կատարեալ անձնաւորութեան մը տիպար: Միակ անձը որ կրնար զինքն հակակշռել Խորէն Գալֆայեանն էր, եթէ իր առաւելութեանց եւ արժանեաց մէջ թեթեւամտութենէ եւ ունայնասիրութենէ, եւ ոչ միայն եկեղեցականի այլեւ լուրջ աշխարհականի անյարմար եղող կանացի հտպտանքներէ ազատ եղած ըլլար: Նոյն իսկ իր ընտանեկան ազգանունը թողլով Նար-Պէյ մականունը առնելը, իբր թէ Եգիպտացի իշխանազունի մը սերունդ եղած ըլլար, եւ քիչ ետքը ազգային պատուիրակութեամբ Բեդրպուրկ երթալուն առթիւ Նար-Պէյն ալ Լուսինեանի փոխարկելով արքայազուն իշխան կարծուելու թեկնածութիւնները, փոխանակ զինքն բարձրացնելու հասարակաց կարծիքին առջեւ պզտիկցնելու ծառայեցին, եւ իր բուն նպատակին ազգային եւ եկեղեցական շրջանակին մէջ աւելի բարձրանալուն արգելք եղան: Ներսէսի պատրիարքութեան սկիզբը յուլիս 5-ին (74. ՄԱՍ. 1553) Խորէն ալ կրօնական ժողովոյ ատենապետ եղաւ, եւ երկուքն ալ զիրար գործածելով յաջողեցան համերաշխ ընթացք պահել: Ներսէսի պատրիարքական գործունէութեան գլխաւոր պարագաները հետզհետէ պիտի պատմենք, բայց կանխաւ ընդհանուր գաղափար մը տալու համար ըսենք, թէ իննեւտասներորդ դարուն միակ պատրիարքն եղաւ, որ աթոռի վրայ վախճանեցաւ տասնամեայ պաշտօնավարութենէ ետքը, թէպէտ յաճախ ընդհատելով անցաւոր հրաժարականներով եւ հիւանդութեան պատճառներով: Հրաժարականներն իրեն զէնքն էին, բայց նեղսրտութեան ալ արդիւնք էին, զոր ի բնէ ունէր, սակայն հիւանդութիւնն ալ աճեցուցած եւ զայրացուցած էր, իսկ հիւանդութիւնը կանխաւ ունեցած շաքարախտն էր: Այն խնամքները որոնց առաջ կը հետեւէր, չկրցաւ ըստ օրինի շարունակել պատրիարքական կեանքին մէջ, մանաւանդ թէ պատրիարքական պաշտօնին դժուարութիւնները եւ ներքին խծբծողներուն հակառակութենէն ստացած յուզումները, որոնց առջեւ չկրցաւ լայնասիրտ եւ անարգող անտարբերութիւն պահել, աւելի վնասակար եղան իր անձին թէպէտ իր ընթացքը չփոխեց ընդդիմադիրներէ ընկճուելով: Իր հիւանդութիւնը բաւական ծանր ժամանակներ ալ ունեցաւ, որ մինչեւ տարաժամ մահ ալ յառաջեց:

2838. ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԱՐԴԱՐԱՑԱԾ

Ներսէսի առաջին գործերէն մին Աղթամարի խնդիրն եղաւ: Տեղապահութեան օրէն կարեւորութիւն տուած էր այդ գործին, զոր ուժգին կը հետապնդէին Աղթարմացիք, եւ համագումար ժողովը մարտ 11-ին ըստ կրօնականին վաւեր ընդունած էր կաթողիկոսական օծումը, իսկ ըստ քաղաքականին զինքն անձեռնհաս նկատած էր Պետրոսի սպանութեան խնդիրը վճռելու (ԻԶՄ. 1029): Պատրիարքական ընտրութենէ ետքը գործը Ընդհանուր ժողովին կը ներկայուէր, սա ալ 1875 ապրիլ 5-ին կառավարութեան կարծիքը կ՚ուզէր առնել, որովհետեւ նա էր որ սպանութեան խնդիրին պատճառով Խաչատուրի կաթողիկոսութիւնը վաւերացնել անհնար գտած էր: Իսկ այս անգամ յուլիս 26-ին կը պատասխանէր թէ քանի որ երկու մարդասպան քիւրտերը մեռած են, կամ աւելի ճիշդը` մեռած ցուցուած են, եւ քննութիւնը առաջ տանիլ հնար չէ, իրեն այլ եւս ըսելիք չի մնար եւ պատրիարքարանին կը թողու պատշաճը տնօրինել: Այս գիրին վրայ քաղաքականը կ՚որոշէ Խաչատուր անպարտ ճանչնալ սպանութեան գործին մէջ (ԻԶՄ. 1032), իսկ կրօնականը համագումարին կը դիմէ, որուն առջեւ 1875 դեկտեմբեր 4-ին Խաչատուր երդմամբ կը յայտարարէ յանուն Աստուծոյ եւ խղճի թէ Պետրոսի սպանութեան մէջ մասնակցութիւն ունեցած չէ եւ մտքէն անգամ անցուցած չէ (ԻԶՄ. 1035), եւ այդ յայտարարութեան վրայ երեք ձեռնպահներու դէմ 39 քուէով Խաչատուր անպարտ կը հռչակուի եւ կը վճռուի, թէ քանի որ ազգին կողմէն ամբաստանեալ չէ, եւ իշխանութեանց առջեւ ամբաստանող ունեցած չէ, եւ կառավարութիւնն ալ ասելիք մը չունենալը յայտնած է, մեղսակցութեան կասկածը փարատած է, եւ օրինաւոր կաթողիկոս է Տանն Աղթամարայ (ԻԶՄ. 1033-1041): Խաչատուր կը փութայ յայտարարութիւն մըն ալ ստորագրել թէ ըստ ամենայնի հնազանդ է Մայրաթոռոյ Էջմիածնի: Ասով մէկտեղ Ներսէս դեկտեմբեր 5-ին կը դիմէ Գէորգ կաթողիկոսի, եւ Սսոյ եւ Աղթամարայ խնդիրներուն վերջնական որոշումը կը խնդրէ. եւ Գէորգ դեկտեմբեր 27-ի կոնդակով (ԻԶՄ. 1042-1050) շատ մը կաթողիկոսական իշխանութեան եւ կաթողիկոս կոչման մասին խօսելով, եւ Գանձասարայ կաթողիկոսութեան դադարումն ալ յիշելով, կը յորդորէ փութալ ճեպել ի սպառսպուռ բարձումն երկրորդական եւ երրորդական աթոռոց կաթողիկոսական անուանելոց (ԻԶՄ. 1049): Այսպէս Գէորգ վերջապէս կը խոստովանի իր ներքին դիտումը, այն է Սիսն ու Աղթամարը ջնջել, որուն սակայն համամիտ չէին Կ. Պոլսոյ պատրիարքն ու ժողովներն ու ժողովուրդը: Պայմանագիր մը պատրաստուեցաւ հինգ յօդուածներով եւ Խաչատուր ստորագրեց 1876 փետրուար 10-ին (ԻԶՄ. 1051-1053): Գործը դարձեալ երեսփոխանութեան ներկայացուեցաւ փետրուար 20-ին, եւ անկէ մասնաժողովոյ մը յանձնուեցաւ, որուն կրօնական անդամները եղած գործողութիւնները բաւական սեպեցին Խաչատուրի արդարանալուն եւ անպարտ համարուելուն (ԻԶՄ. 1056), իսկ աշխարհական անդամներ պնդեցին նորէն կառավարութեան դիմում ընել, որ պատասխանեց թէ երբ պատրիարքը անպարտութեան մասին համոզուի, կառավարութիւնը ըսելիք չունենար (ԻԶՄ. 1062): Ներսէս պատրիարք Ընդհանուրի յունիս 4-ի գումարման մէջ յայտնեց թէ սիրտը չուզեր հաւատալ մարդասպանութեան կասկածներուն, եւ ժողովէն կը պահանջէր որ յայտարարէ թէ եղած գործողութիւնները եւ փոխանակուած գիրերը բաւական ե՞ն արդեօք Խաչատուրը կասկածէ ազատ հրատարակելու: Ժողովը մեծամասնութեամբ այո' կը պատասխանէ, եւ այսպէս 1864-էն 1876, 12 տարիներ քաշկռտուելէն ետքը Խաչատուր կ՚արդարանայ, խնդիրը կը փակուի, հրովարտակը կ՚առնուի, եւ 1876 յուլիս 4-ին մայրեկեղեցին կը պատարագէ, եւ յաջորդաբար ուրիշ եկեղեցիներ, եւ հոկտեմբեր 20-ին Կ. Պոլիսէ կը մեկնի (ԻԶՄ. 1067), եւ օրինաւորութեան պայմաններով Տանն Արծրունեաց կաթողիկոսական աթոռը կը գրաւէ, բայց Գէորգ կաթողիկոս միշտ կը պնդէր Աղթամարի կաթողիկոս մը չճանաչել, եւ Խաչատուրի չէր ներեր իբր կաթողիկոս պատարագել Կ. Պոլսոյ մէջ (76. ՄԱՍ. 1786): Պետրոսի սպանութեան եւ Խաչատուրի մեղսակցութեան պատմութիւնը մենք ըրած էինք ժամանակակից յիշատակներու եւ վկաներու յայտարարութեանց յենլով (§ 2751, 2752), մինչ խնդիրին լուծման պարագաները կարծես բոլորովին կը ստեն նախնական պատմութիւնը: Այս մասին բերնէ բերան պտտող զրոյցներ Խաչատուրի հնչուն փաստերուն զօրութեան կը վերագրեն պատմական պարագաներուն այլայլման գաղտնիքը, եւ անոր սկզբնաւորութիւնը կը վերագրեն Գաքմաքճեան եւ Վեհապետեան եպիսկոպոսներուն նախնական քննութեանց մէջ Խաչատուրի արդարացման կամ գոնէ կասկածէ ազատ մնալուն կողմը գտնուելուն: Վերջին օրերն ալ Խաչատուրէ տրուած 500 ոսկւոյ զրոյց մը ելաւ, որուն պատճառով Ներսէս պահ մը գործը կասեցուց մինչեւ որ զրոյցը հերքուէր (75. ՄԱՍ. 1734): Եթէ այդպէս ընդունինք իրաց ստուգութիւնը պէտք էր կարծել թէ Խաչատուր շատ ընդարձակած ըլլայ իր հնչուն փաստերը, զի ոչ միայն շատուշատ անձեր ու ժողովներ մասնակցեցան իրեն արդարացման, այլ եւ Խրիմեան եւ Վարժապետեան պատրիարքներ, յայտնապէս զինքն կասկածէ զերծ պահելու կողմն եղան, եւ չէինք սիրեր ասոնց ամէնքը ճշմարտութիւնը վաճառողները կարծել: Մեր տեսութեամբ արդարացման բուն նպաստողը սպանութեան գործիչ չըլլալն է, եւ մեղսակցութիւնը վկայող կամ ամբաստանող չգտնուիլն էր, կամ աւելի ճիշդը` սպանողներուն մեռած եւ չգտնուած ցուցուիլն էր, եւ արդարութիւնն ալ կը պահանջէր չդատապարտել մէկ մը որուն դէմ վկայի կամ ամբաստանողի փաստ չկար: Ընդհակառակն տեղական ընդհանուր ըմբռնումն ալ, այսինքն Աղթամարի վիճակայնոց զգացումն ալ իրեն նպաստաւոր էր: Եթէ ընդհանուր տեսակէտէն խորհինք` Նիկողոս Աջապահեանի վիճակէն շատ աւելի ծանր էր Խաչատուր Շերոյեանի վիճակը, զի ինքնընտիր կաթողիկոսութեան վրայ, որ երկուքին հաւասար էր, յետինին վրայ սպանութեան կասկածն ալ կ՚աւելնար, այսուհանդերձ ելքը աւելի ծանր եղաւ Նիկողայոսի քան Խաչատուրի վրայ: Այս տարբերութեան ալ գաղտնիքը պէտք է տեսնենք Խաչատուրի կեդրոնի հանդէպ ցուցուցած համակերպութեան եւ հլութեան մէջ, մինչ Նիկողայոս ըմբոստ եւ հակառակող կերպ մը ունեցաւ, եւ հրամաններն ու հրահանգներն անարգեց, կարծելով բռնութեամբ իր դատը շահիլ: Բայց ընդհակառակն եղաւ ելքը, ինքն իսպառ զրկուեցաւ, մինչ Խաչատուր իր պատրաստած նպատակին հասաւ եւ աթոռին տիրացաւ: Եթէ մեզի ներեալ է ազատ գաղափար մը արտայայտել, համարձակ պիտի ըսենք թէ գործեր ու պարագաներ Խաչատուրը անպարտ չեն ցուցներ, իրեն վերագրուած մեղսակից եւ նոյն իսկ դրդիչ ըլլալու կասկածէն, այլ կը պակսին զինքն պարտաւոր ցուցնելու դատարանական փաստեր:

2839. ՔԷՖՍԻԶԵԱՆԻ ԸՆԹԱՑՔԸ

Մկրտիչ Քէֆսիզեան որ 1871 նոյեմբեր 28-ին Կիլիկիոյ կաթողիկոս օծուած էր (§ 2817), ընդարձակ եւ յաջող ասպարէզ մը ունէր թէ աթոռը փայլեցնելու եւ թէ զինքն փառաւորելու, եթէ մի քիչ խոհականութիւն եւ կշռադատութիւն ունեցած ըլլար իր գործնական ձիրքերուն հետ: Նա պէտք էր գիտնար թէ ո'րչափ ալ կեդրոնին թէ ոչ բռնադատական գոնէ ստիպողական միջոցներուն շնորհիւ կաթողիկոսութեան բարձրացաւ, սակայն միշտ իրեն անհամակիր տարր մը ունէր, Աջապահեանց եւ իրենց խնամիներուն բաւական ստուար խումբը, որ հաշտ աչօք չէին կրնար նկատել իբր 150 տարիներէ ի վեր վայելած առանձնաշնորհութենէն զրկուելնին, ինչպէս նաեւ Սսոյ ամբողջ ժողովուրդը, որուն համար մինչեւ այսօր իսկ ընտիր եւ ընդունելի չէ ինչ որ Սսեցի չէ: Մկրտիչ փոխանակ այդ տարրերը շահելու եւ փափկութեամբ գործածելու, առջի օրէն անհաշտ եւ կոշտ վարմունք մը ցուցուց անոնց հանդէպ, կարծելով թերեւս թէ գաւառացին զսպելու համար աւելի զօրաւոր է խստութիւնը քան լրջամիտ խոհականութեան եւ իմաստուն հեռատեսութեան վարմունքը: Ասով մէկտեղ օծումէն ամիս մը ետքը 1872 կաղանդին Սսեցիք նոր կաթողիկոսին յարգանքնին մատուցանելու համար միահամուռ վանքին եկեղեցին կը հաւաքուին, բայց մեծ կ՚ըլլայ յուսախաբութիւննին, երբոր բեմէն ամենայն անարգանօք եւ նախատանօք կշտամբանքներ կը լսեն իրենց դէմ, եւ նոյնհետայն կը մեկնին եկեղեցիէն: Ծնունդի օրերը անցունելով, յունուար 16-ի կիրակի օր կրկին վանքի եկեղեցին կը խռնուին, բայց այս անգամ նոյն իսկ Մկրտիչի ներկայութեամբ անոր անունին յիշատակութիւնը արգիլելու, ինչպէս որ ալ կը յաջողին աղմուկ եւ անկարգութիւն յարուցանելով: Քիչ օր ետքը Ատանացի հայ երիտասարդ մը ( պիր Ատանալը հայ երիտասարդ ) անունին ներքեւ Կիլիկիոյ գաղտնիքն ու խեղճութիւնը ( Կիլիկեանըն Էսրաբը վէսէֆալէթի ) վերտառութեամբ հայատառ թիւրքերէն տետրակ մը կը հրատարակուի Սիսեցիներու դէմ նոր անարգանքով լեցուն, եւ Մկրտիչի ամիս ու կէսի մէջ իբր թէ կատարած նշանաւոր ձեռնարկներով եւ գովեստներով, որուն վերջը Մկրտիչ Թադէոսի եւ Բարթողիմէոսի եւ Գրիգորի արժանաւոր յաջորդը կ՚անուանուէր (ԻԶՄ. 1070-1079): Տետրակը մինչեւ իսկ եկեղեցւոյ մէջ դպրի շապիկ հագած անձի մը կարդալ կը տրուի, բայց շուտով կը յայտնուի թէ տետրակին հեղինակ Ատանացի երիտասարդը նոյն ինքն Մկրտիչ կաթողիկոսն է, իր քարտուղարն ալ ընդօրինակողը, եւ քարտուղարին եղբայրն ալ տպագրութիւնը հոգացողը, եւ այլեւս ծայրը կը հասնի Սսեցւոց զայրոյթը, որոնք կ՚որոշեն զայն աթոռին մէջ հանդարտ չթողուլ, եւ Մկրտիչ կը ստիպուի հազիւ երկուերեք ամիս Սիս մնալէ ետքը անկէ հեռանալ, եւ իր ծննդավայր Գերմանիկի մէջ ունեցած Քէրխան կալուածին մէջ կը հաստատէ իր բնակութիւնը: Իր հեռացումը արդարացնելու համար աթոռի տեղափոխութեան խնդիր մը կը յուզէ պաշտօնապէս հոկտեմբեր 25-ին, բայց կեդրոնը զայն կը մերժէ նոյեմբեր 27-ին եւ Մկրտիչ խնդիրը կը նորոգէ 1873 յունուար 17-ին, այս անգամ տեղափոխութեան առաջարկին վրայ աւելցնելով տէրութենէ ամսական մը ստանալ Կիլիկիոյ աթոռին, Կիլիկիոյ վիճակները աւելի տարածել, եւ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան արտօնութիւններն ու իրաւասութիւնները ընդարձակել (ԻԶՄ. 1079-1082): Այլեւս յայտնի էր Մկրտիչի ներքին ձգտումը, որ եկեղեցականապէս Էջմիածնի համահաւասար, եւ գուցէ միակ օրինաւոր կաթողիկոս ցուցնել կ՚ուզէր, եւ քաղաքականապէս Կ. Պոլիսէ անկախ նոր ազգապետական պատրիարքութիւն մը ստեղծել կը փափաքէր: Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանը ոչ միայն այդ առաջարկները չընդունիր, այլեւ Կիլիկիոյ եւ Կ. Պոլսոյ յարաբերութիւնները ճշդող հրահանգ մը կը պատրաստէ եւ Խառն ժողովով կը հաստատէ 1874 ապրիլ 24-ին, Ներսէսի տեղապահութեան վերջին օրը, եւ պատրիարքութեան առջի օրերը մայիս 29-ին Մկրտիչի կը հաղորդէ (ԻԶՄ. 1086-1095): Մկրտիչ իր առաջարկներուն մերժուելէն եւ իրեն գործունէութեան պայմաններ նշանակուելէն դժգոհ, ոչ որոշումը կ՚ընդունի, ոչ հրահանգը կը գործադրէ, եւ իր պաշտօնը շարունակելու պայման կը դնէ իր առաջարկութեանց ընդունելութիւնը եւ իրականացումը, եւ իբր հրաժարեալ գործէ կը քաշուի, բայց ոչ պաշտօնէն. Կիլիկիոյ բոլոր գործերը կը լքանէ, ոչ կը գործէ եւ ոչ գործել կու տայ, Սսոյ վանքը գոցուած, վիճակները անառաջնորդ, վիճակայինք անգլուխ, խառնակութիւն ընդհանրացած, կացութիւնը թշուառացած, եւ Կիլիկիոյ ամէն կողմերէն գանգատի եւ բողոքի հանրագրեր կը տեղան Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանը: Տարի մը կը տեւէ այդ տխուր կացութիւնը, եւ մասնաւոր միջոցներ օգուտ մը չեն գործեր, 1875 մայիս 16-ին մասնաժողով մը կը նշանակուի խնդիրը քննելու եւ կարծիք յայտնելու, որուն եզրակացութիւնը կ՚ըլլայ Մկրտիչի հրաժարականը ընդունիլ, եւ ընդունելու համար խնդիրը Ընդհանուր ժողովին ներկայել (ԻԶՄ. 1098-1103): Ընդհանուր ժողովոյ նախապատրաստական դիւանները օգոստոս 4-ին կը յարգեն մասնաժողովի եզրակացութիւնը (ԻԶՄ. 1104) եւ Ընդհանուր ժողովն ալ օգոստոս 29-ին կ՚որոշէ ընդունիլ հրաժարականը (ԻԶՄ. 1112), բայց Ներսէս պատրիարք 1876 փետրուար 20-ին աւելի որոշ վճիռ մը կը պահանջէ երեսփոխանութենէ (ԻԶՄ. 1113), եւ ժողովը մարտ 12-ին Մկրտիչի առաջարկները մի առ մի եւ բացարձակապէս մերժելէն ետքը, կ՚որոշէ իրեն հաղորդել, որ եթէ իւր առաջարկութեանց վրայ պնդէ, հրաժարականը ընդունուած պիտի համարուի (ԻԶՄ. 1118), եւ պատրիարքը այդ որոշումը կը հաղորդէ մայիս 17-ի պաշտօնագիրով (ԻԶՄ. 1120): Մկրտիչ տեսնելով որ պնդելը օգուտ չունի, գուցէ եւ ձախող վերջ մը ունենայ, պահ մը կը լռէ, եւ երբ վարչութիւնը կը կրկնէ եւ պատասխան կը պահանջէ, ոչ եւս մերժումի, այլ դիտողութեան ձեւով տասը կէտեր կ՚առաջարկէ, որոնք սակայն միշտ նոյն նպատակին կը դիտէին, Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանէն անկախ նոր ազգապետական պատրիարքարան մը հաստատել ընդարձակուած Կիլիկիոյ համար, եւ հայ ազգութիւնը երկուքի բաժնել: Այդ անցուդարձերով տարիներ կ՚անցնին, ոչ խնդիրը կը լուծուի, եւ ոչ պատրիարքարանը վճռական որոշման մը կը յանգի, խիթալով մանաւանդ Մկրտիչի նոր ձեռնարկներէն, որ պետական պաշտպանութիւն շահելու նպատակով, Էջմիածնի եւ Ռուսիոյ եւ օտար ազդեցութեան քսութիւններ կը հասցնէր բարձր տեղեր: Արդէն տարիներն ալ քաղաքականապէս շփոթ էին. զի Ռուսութուրք պատերազմներու միջոցն էր, եւ պատրիարքարանը ստիպուած մեղմօրէն կը վարուէր, իր կողմէն ղրկուած առաջնորդներով եւ տեղապահներով կ՚աշխատէր Կիլիկիոյ վիճակները հոգալ, սակայն Մկրտիչ անոնց գործունէութիւնը կը ջանար խափանել, ոչ զիրենք ճանչնալով, ոչ գործել թոյլատրելով, եւ ոչ իր կողմէ առաջնորդներ նշանակելով (ԻԶՄ. 1127), եւ այդ վիճակը կը տեւէր մինչեւ որ Ռուսութուրք հաշտութենէ ետքը խնդիրը նորէն ձեռք կ՚առնուէր 1880-ին: