2860. ՔԷՖՍԻԶԵԱՆԻ ԴԱՐՁՈՒԱԾՔԸ

Մկրտիչ Կ. Պոլիս հասնելուն առաջին օրէն սկսած էր այդ գաղափարները մշակել (ԻԶՄ. 1225), եւ ոչ թէ իբր պատրիարքարանի ընթացքէն ցաւած ու ստիպուած մղուած էր այդ միտքին, զոր գաղտագողի եւ խաբուսիկ միջոցներով կը մշակէր (ԻԶՄ. 1225), իր գործին հանդէպ ազգին աննպաստ ըլլալուն (ԻԶՄ. 1226) ներքին գիտակցութիւնը զգալով: Իրեն նոր ոյժ մը աւելցնելու դիտմամբ 1881 փետրուար 15-ին Կ. Պոլիս գտնուող Կիլիկեցիները ժողովի կը հրաւիրէր Ղալաթիա, որպէսզի թեմական տեղեկագիրը հաստատեն, սակայն անոնք անցուդարձերուն գիտակ անձեր, գործէն խոյս տալու դիտմամբ` նախապէս քննիչ յանձնաժողովոյ մը ձեռքով խնդիրը նախաքննել կ՚առաջարկեն (ԻԶՄ. 1269): Ասոր վրայ էր որ մարտ 23-ին վարչական խորհուրդը նոր բանակցութիւն ունեցաւ Մկրտիչի հետ երկու կողմերու միջեւ մերձեցում մը կազմելու նպատակով: Այդ տեսակցութեան մէջ, ինչ որ Ամենայն Հայոց հայրապետութեան, այսինքն միոյ եկեղեցւոյ մի գլուխի դրութեան կը պատկանէր, ամուր բռնելով, Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան հետ Կիլիկիոյ յարաբերութիւնները վերաքննութեան եւ բարեփոխութեան ենթարկել ընդունուեցաւ եւ խորհուրդին ատենապետ Տիգրան Եուսուֆեանի յանձնուեցաւ բանակցութիւնները լրացնել: Մկրտիչ նախապէս վարչութեան ծրագիրը կ՚ուզէր տեսնալ (ԻԶՄ. 1251-1253), պարզապէս կառավարութեան հետ սկսած գործին ատեն վաստակելու դիտմամբ, եւ աւելի ազատ գործելու համար ապրիլի մէջ Ղալաթիոյ բնակութիւնը թողուց եւ Վոսփորի Գուրուշէշմէ գիւղը փոխադրուեցան (ԻԶՄ. 1245): Իսկ պատրիարքարանը ինքզինքը դիւրամատչելի ցուցնելու համար հաւանեցաւ որ պայմանները չստորագրած ալ (§ 2559), մայիս 21-ին Համբարձման տօնին օրը Գուրուշէշմէի եկեղեցին պատարագէ, սակայն Մկրտիչ իբր թէ Կիլիկիա կը գտնուէր եւ ոչ Կ. Պոլիս, թէ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին եւ թէ Երուսաղէմի եւ Կ. Պոլսոյ պատրիարքներուն անունները բոլորովին զանց ըրաւ յիշատակութեան ատեն (ԻԶՄ. 1245): Եւ ոչ այսչափ միայն, այլ իր ընթացքը աւելի շեշտելով, մայիս 15 թուականով գրգռիչ շրջաբերական մը կը յղէր գաղտնապէս Կիլիկիոյ վիճակներուն (ԻԶՄ. 1226-1241), որուն մէջ թեմական ժողովին տեղեկագիրը եւ իր Կ. Պոլիս գալուն նպատակը յիշելէն ետքը, ամէն տեսակ զրպարտութիւն եւ քսութիւն կը գրէր Կ. Պոլսոյ վարչութեան դէմ, թէ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան գոյութիւնն իսկ չուզեր ճանչնալ, մինչ ան եղած էր Էջմիածնի կաթողիկոսին գաղափարին դէմ անոր գոյութիւնն ու դիրքը պաշտպանողը, թէ եպիսկոպոս ձեռնադրել եւ միւռոն օրհնել իսկ կ՚արգիլէ, մինչ միւռոնի խօսք եղած չէր երբեք, իսկ եպիսկոպոսական ձեռնադրութեան խնդիրը լոկ վարչական տեսակէտով կեդրոնական վարչութեան հետ համաձայնութեան ենթարկուած էր, թէ Կիլիկիոյ աթոռը հակաթոռ եւ հեստեալ եւ ընդվզեալ կը ճանչնար, մինչ Կ. Պոլիս յայտնապէս Գէորգի յայտարարութեանց ալ ընդդիմացած էր, իսկ իր կողմէն կը յաւելուր թէ Կիլիկիոյ հայրապետութիւնը ճիշդ Սուրբ Լուսաւորչէ ուղղագիծ յաջորդութեամբ հաստատեալ եւ մինչեւ ցայսօր շարունակեալ հայրապետութիւն մ՚է (ԻԶՄ. 1235), զոր պարզապէս պատմութեան տգիտութեան (1463-1464), եւ կիլիկեցի կաթողիկոսաց ոմանց մեծամտութեան արձագանգ պիտի ըսենք, եթէ կամաւոր նենգութիւն չըսենք, Մայրաթոռոյ իրաւանց միշտ նախանձայոյզ պաշտպան եղած եւ Երուսաղէմի աթոռին միաբան եղածի մը բերանը: Այդ գրգռիչ շրջաբերականին վերջը իբրեւ եզրակացութիւն կը հաղորդէ, թէ Կ. Պոլսոյ վարչութենէն որեւէ պատասխան ընդունիլ չկրնալով, ստիպուեցանք առ բարձրագոյն դուռն եւս դիմել (ԻԶՄ. 1233), մինչեւ Կ. Պոլիս հասած օրէն սկսած էր եւ շարունակած էր կառավարութեան մօտ իր քսութիւնները, եւ կը յաւելուր թէ մտադիր եմ ի մօտոյ բացակայիլ աստի (ԻԶՄ. 1240), անշուշտ Կիլիկիա դառնալու նպատակով եւ հուսկ յետոյ կը յարէր, սթափեցարուք ուրեմն ի քնոյ, եռանդով գործեցէք զպարտուպատշաճն, աշխատեցէք պաշտպանել ձեր աթոռոյն բռնաբարուած իրաւունքը ( ԻԶՄ. 1239), իրաւունք չունիք երբեք զմեզ պատասխանատու ըմբռնել (ԻԶՄ. 1237), եւ այս աղաղակներով իր վիճակայինները ընդդիմութեան եւ ապստամբութեան կը հրաւիրէր, թէպէտ ոչ մի արձագանգ չէր գտնար Կիլիկիոյ կողմէն (ԻԶՄ. 1249): Վարչութիւնը յունիս 22-ին յղած պաշտօնագիրի պատասխանը չստանալով յուլիս 17-ին նորէն կը գրէր, եւ գաղտնի շրջաբերականին մասին բացատրութիւն կը պահաջէր, սակայն Մկրտիչ դարձեալ կը լռէր, զի իր նպատակին հասած էր արդէն, եւ 1881 յուլիս 20 (հիճրէթի 1298 րամազանի 7) թուակիր եւ մինչեւ այն օր յապաղած հրովարտակը կ՚ընդունէր (ԻԶՄ. 1255) ուղղակի կառավարութենէն, որուն մէջէն ջնջուած էր Սսոյ կաթողիկոսութեան համար միշտ գործածուած Կոստանդնուպոլսոյ եւ Անատոլուի եւ Ռումելիի եւ շրջակայից պատրիարքութեան ենթարկեալ բացատրութիւնը (ԻԶՄ. 1256), եւ միանգամայն եկեղեցական առանձնաշնորհմանց շարքէն տասը կէտեր ալ վերցուցած էին (ԻԶՄ. 1257-1259), զորս Մկրտիչ յանձն առած էր զոհել միայն իր կիրքը յագեցնելու համար: Հրովարտակին հետ Մկրտիչի կը խոստացուէր նաեւ մէճիտիյէի առաջնակարգ շքանշան, եւ 35 ոսկւոյ ամսական թոշակ (95. ԱՔՍ. 126): Ներսէս պատրիարք հազիւ թէ հրովարտակին ուղղակի ստացուելուն լուրը կ՚առնէ, բողոքոյ յիշատակագիր մը կը մատուցանէ կառավարութեան, հաւասարապէս հերքելով թէ Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան իրաւանց եւ թէ կաթողիկոսութեան առանձնաշնորհմանց հակառակ մասերը, կը պահանջէ հրովարտակը յետս կոչել, եւ իր նախկին ձեւին վերածել, եւ օգոստոս 8-ին Մկրտիչի ալ կ՚ազդարարէ հրովարտակը ետ դարձնել կամ պատրիարքարանի յանձնել: Օգոստոս 11-ին դարձեալ գրելով անպատասխանի մնացած գիրերուն պատասխանները փութացնել կը պահանջէ, եթէ ոչ ծանր պատասխանատուութեան պիտի ենթարկուի (ԻԶՄ. 1260): Կ՚երեւի թէ պատրիարքին սպառնական շեշտը ազդեցութիւն մը ըրած է Մկրտիչի վրայ, որ լռութիւնը բեկանելով կը պատասխանէր թէ ծրագիրին մասին բանակցութեան մտնելու համար նախապէս կը սպասէ իր թեմական ժողովուրդին տեսութիւնները ստանալ, որուն մասին արդէն գրած է (ԻԶՄ. 1261): Միւս կողմէն ինքն ալ կ՚ազդուի երբոր կը տեսնէ, որ երբ Կ. Պոլսոյ պատրիարքութենէն անկախ դիրք կը ստանար, ունեցած առանձնաշնորհութենէն կը կապտուէր եւ հասարակ առաջնորդներու վայելած արտօնութիւններէն ալ կը զրկուէր:

2861. ՀՐՈՎԱՐՏԱԿԻՆ ՇՈՒՐՋԸ

Հրովարտակի ստացութեամբ եւ պատրիարքարանի ընդդիմութեամբ Մկրտիչի նոր կացութիւն մը կը բացուէր, զոր ոչ կրնար բացարձակապէս պաշտպանել եւ ոչ կը յօժարէր անկէ հրաժարիլ, եւ խաբեպատիր միջոցներէ զատ եղանակ չէր գտներ: Վիճակայիններ լուռ մնացած էին գրգռիչ շրջաբերականին հանդէպ, իսկ պոլսեբնակ կիլիկեցիները աւելի առաջ անցան երբ որ նոր հրովարտակին մանրամասնութեանց տեղեկացան, փետրուարին կազմուած քննիչ յանձնաժողովը ի դիմաց պոլսեբնակ կիլիկեցւոց Ներսէս պատրիարքին դիմեց, եւ 1881 օգոստոս 24-ին իրեն միտքը պարզեց հինգ որոշ յօդուածներով, թէ 1. Չեն ընդունիր կաթողիկոսին այն առաջարկութիւնները որոնք հանրութեան օգտին ծառայելու բնութիւն չունին, 2. Ազգային միութենէ չեն բաժնուիր, եւ պատրիարքարանի Կիլիկիոյ վրայ ունեցած իրաւունքները կ՚ընդունին, 3. Էջմիածնի սուրբ աթոռին նկատմամբ բնաւ ըսելիք չունին, միայն կը ցաւին արդի գահակալին բացատրութեանց մասին, 4. Սսոյ աթոռոյն դարաւոր իրաւունքներուն պահպանութեանը կը փափաքին, 5. Կիլիկիոյ վիճակներուն ճշդուիլը եւ սահմանադրութեան համեմատ կառավարուիլը կ՚ուզեն (ԻԶՄ. 1269-1274): Կեդրոնի երեսփոխանութեան Ընդհանուր ժողովը 1881 օգոստոս 27-ին բողոքեց Մկրտիչի արարքներուն դէմ եւ վարչութեան յանձնեց պարտուպատշաճը գործել: Ուստի Ներսէս հարկ տեսաւ ուղղակի Մկրտիչի հետ տեսակցութիւն մը կատարել Օրթաքէօյ Եուսուֆեան ատենապետին տունը, օգոստոս 30-ին եւ տեսակցութիւնը թէպէտ յուզեալ վիճաբանութեան մը կը փոխուի, բայց վերջապէս Մկրտիչ յանձն կ՚առնէ հրովարտակը դարձնել առանձնաշնորհութեանց կորուստին վրայ հիմնուելով, ինչպէս ալ սեպտեմբեր 2-ին յանձնուիլը նամակով կը ծանուցանէ, եւ միանգամայն կը խոստանայ վարչութեան պատրաստած ծրագիրին համեմատ գործել (ԻԶՄ. 1277): Ասոր վրայ նոր յանձնաժողով մը կը կազմուի սեպտեմբեր 12-ին, Սսոյ իրաւանց եւ պարտուց վրայ հիմնուած կանոնագիր մը պատրաստելու, որուն անդամ կը նշանակուին Պետրոս եպիսկոպոս Թահմիզճեան Սեբաստիոյ առաջնորդ, Յովհաննէս քահանայ Մկրեան նախկին փոխանորդ, եւ աշխարհականներէն Սարգիս Աղաբէգեան, Յակոբ Ֆրէնկեան, Յարութիւն Նորատունկեան եւ Մատթէոս Ալեքսանեան (ԻԶՄ. 1280): Յանձնաժողովոյ անդամք առաջին խորհրդակցութիւն մը կ՚ունենան պատրիարքին եւ վարչական ատենապետին հետ սեպտեմբեր 16-ին իրենց ընելիքը ճշդելու (81. ՄԱՍ. 2995), եւ մինչ անոնք գործի կը ձեռնարկեն, Մկրտիչ կը սկսի այս կողմ այն կողմ յայտարարել թէ յանձնառութեան նամակը ճնշման ներքեւ գրած է եւ ստորագրած է (81. ՄԱՍ. 3005) եւ իր միտքէն եւ ուղղութիւններէն շեղած չէ: Սակայն յանձնաժողովը իր գործէն ետ չի կենար, եւ հոկտեմբեր 3-ին կը լսուի թէ գործը աւարտելու մօտ է, եւ թէ Մկրտիչ ալ հրովարտակին փոփոխութիւնը կը հետապնդէ (81. ՄԱՍ. 3007): Իսկ հոկտեմբեր 9-ին Մկրտիչի հետ հիմնական կէտերու վրայ կը համաձայնի, եւ Մկրեանի եւ Նորատունկեանի կը յանձնուի ծրագիրը խմբագրել (81. ՄԱՍ. 3012): Բայց Մկրտիչ խաբէական եւ երկդիմի ընթացքը ձեռքէ չէ թողուր, եւ այս անգամ ալ լուր կը տարածէ թէ պատրաստուած է մեկնիլ, եւ հանրութեան միտքին մէջ հետզհետէ կը հաստատուի այն կարծիքը, թէ համաձայնելու համար ցոյց տուած յօժարակամութիւնը կեղծիք մըն էր միայն ժամանակ շահելու եւ իւր գործը կամ գաղտնի դիմումները յառաջ տանելու համար (81. ՄԱՍ. 3016): Այդ կասկածը կը զօրանայ մեկնելու պատրաստութիւններ ընելովը, եւ միանգամայն պահանջելովը, որ եթէ Կիլիկիոյ վիճակներուն մէջ Էջմիածնայ կաթողիկոսը պիտի յիշատակուի (81. ՄԱՍ. 3017): Մինչ այս մինչ այն լուր կը լսուի թէ յանձնաժողովոյ անդամներ հոկտեմբեր 15-ին Մկրտիչի մօտ երթալով երկար տեսակցութիւն կ՚ունենան, պատրաստուած ծրագիրը երկուստեք կը համաձայնեցեն եւ համեմատութիւն կը գոյացնեն, միասին կը ճաշեն, եւ Մկրտիչ` Գէորգ կաթողիկոսի եւ Ներսէս պատրիարքի կենաց բաժակներ կ՚առաջարկէ (81. ՄԱՍ. 3018), եւ երկուստէք ստորագրուած ծրագիրը յարակից տեղեկագիր մըն ալ ունէր հոկտեմբեր 21-ին ստորագրուած յանձնաժողովի անդամներէն, որ կը բացատրէ թէ ի'նչ ուղղութեամբ գործածուած է, եւ ինչ հիմամբ Սսոյ կաթողիկոսութեան հետ համաձայնութիւն գոյացած է (81. ՄԱՍ. 3016): Ծրագիրը կը բաղկանար 18 յօդուածներէ երեք մասի բաժնուած, 21 յօդուած Մայրաթոռոյ հետ յարաբերութեանց մասին, 9 յօդուած Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան հետ յարաբերութեանց նկատմամբ, եւ 7 յօդուած Սսոյ աթոռին ներքին կազմութեան վերաբերեալ: Առաջին մասը կը տրամադրէ որ Սիս Էջմիածնի գերագահութիւնը կը ճանչնայ, բայց Էջմիածին ալ Սիսը հակաթոռ եւ հեստեալ պիտի չըսէ: Երկրորդ մասին մէջ Սսոյ վիճակներուն յարաբերութիւնները ուղղակի կաթողիկոսին եւ անոր միջոցաւ կեդրոնին հետ պիտի կատարուին, որով կեդրոնի իրաւունքները կը պահուին եւ Սսոյ աթոռը իր վիճակներէն օտարացած չըլլար: Երրորդ մասին մէջ կըսուի թէ Սիս աթոռանիստ կը մնայ, եւ թէ անոր ներքինին համար վանական կանոնագիր, եւ արտաքինին համար նորոգութիւն եւ բարեկարգութիւն պիտի պատրաստուին եւ այդ նպատակով ինչ ինչ միջոցներ կը ցուցուին (81. ՄԱՍ. 3045): Կատարուած համաձայնութիւնը իբրեւ մեծ յաջողութիւն կը տօնախմբուի նոյեմբեր 8-ին Հրեշտակապետաց կիրակիին: Առաւօտուն մեծահանդէս շուքով Մկրտիչ կաթողիկոս կը պատարագէ Բերայի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցին, եւ Էջմիածնի կաթողիկոսի եւ Ներսէս պատրիարքի յիշատակութիւնը կը կատարէ, ցերեկին Միքայէլ Յակոբեան մեծահարուստ վաճառական մեծահաց կոչունք կու տայ անոր պատուոյն իր բնակարանին մէջ, որուն կը մասնակցին բարձրաստիճան եկեղեցականներ եւ ազգային մեծամեծներ (81. ՄԱՍ. 3038): Ներսէս պատրիարք ալ վրայ կը հասնի յատկապէս խնդակցելու համար, բազմաթիւ եւ ոգեւորեալ բաժակաճառեր կը խօսուին, եւ եկեղեցական սխրալի հանդէսի օր մը անցուցած կ՚ըլլան (81. ՄԱՍ. 3040), այն համոզմամբ թէ ամենայն ինչ վերջնականապէս լրացած է:

2862. ՊԱՏՐԻԱՐՔԱԿԱՆ ՏԱԳՆԱՊ

Բայց Մկրտիչի յեղյեղուկ եւ նենգամիտ ընթացքը լրացած չէր: Նա նոյն օրերը կը ստանար խոստացեալ շքանշանը եւ ամսական թոշակը (§ 2860), որոնց դէմ արգելք չյարուցանելու համար միայն կարծես պատրիարքարանը կը շոյէր, եւ նպատակէն հասնելէն ետքը իսկոյն կը փոփոխէր եւ կը մերժէր ընկալեալ ծրագիրին մանրամասնութեանցը համար վարչութենէ պատրաստուած պայմանագիրը եւ զայն չէր ստորագրեր, եւ ծրագիրին տուած ստորագրութիւնն ալ կը ժխտէր թէ ճնշման ներքեւ ստորագրած էր, որով իրաւունք կու տար հասարակաց կարծիքին, որ քանիցս տեսնուած յեղյեղմանց վրայ զինքն եկեղեցական պատմութեան մէջ խորամանկութեան մէկ հատիկ օրինակ սկսած էր ճանչնալ (81. ՄԱՍ. 3047): Ներսէս պատրիարքի վրայ ալ ազդեցին այդ անցուդարձերը, մինչ նոյեմբեր 7-ին հրապարակաւ գոհունակութիւն կը յայտնէր, թէ հանապազօր եւ կանոնաւորապէս պատրիարքարան կ՚իջնէ եւ կարեւոր գործերով կը զբաղի (81. ՄԱՍ. 3037), յանկարծ կը լսուի թէ 12-ին առանց մէկու մը ծանուցանելու մեծ եպարքոսին կ՚երթայ, պաշտօնին դժուարութեանց վրայ կը խօսի եւ հին ծրագիրը կը ներկայացնէ եւ հրաժարագիրը կը ներկայէ, զոր եպարքոսը չընդունիր, եւ երբ Ներսէս կը պնդէ` ոչ եպարքոսին, այլ արդարութեան եւ կրօնից նախարարութեան ուղղելու ձեւակերպութիւնը իրեն կը յիշեցուի: Ըստ այսմ 13-ին արդարութեան նախարարին կը տանի եւ կը ձգէ հրաժարագիրը, եւ 14-ին հրաժարականը մատուցած ըլլալը վարչական խորհուրդին կը հաղորդէ (81. ՄԱՍ. 3045): Ներսէսի առաջին եւ գլխաւոր պատճառը իր անձնական հիւանդութիւնն ու տկարութիւնն էր, բայց պաշտօնավարութեան դժուարութիւնները առանձին գիրով կը յիշէր, եւ այս կարգին կը թուէր պատրիարքարանէն անկախաբար Կիլիկիոյ կաթողիկոսին հրովարտակ եւ շքանշան եւ թոշակ շնորհուիլը, Հայոց վրայ կասկածանօք նայուիլը, կարող առաջնորդաց դէմ հալածանքը, եւ հանգանակութեանց արգիլուիլը (81. ՄԱՍ. 3047): Այս հրաժարականով ծանր տագնապ մը կը սկսէր ազգին մէջ, որ տարի մը տեւեց: Ամէնուն բերանն էր Կիլիկիոյ Մկրտիչին խարդաւանքը, որ հոկտեմբեր 25-ի նամակով յօժարակամ եւ հաւանելով ստորագրած ըլլալը յայտարարելէն ետքը (81. ՄԱՍ. 3048), ճնշման ներքեւ ստորագրած ըլլալու պատճառանքը կը ստեղծէր: Իսկ Ներսէսի հրաժարականը բոլորովին անընդունելի կը դատուէր այնպիսի պարագաներու ատեն, որոնց մէջէն ելլելու յոյսը միայն իրեն վրայ դրուած էր: Ազգայիններուն չափ այդ խնդիրով կը զբաղէին օտարազգի լրագիրներն ալ, նոյն իսկ արտասահմանի թղթակիցները, եւ պալատն ու կառավարութիւնն ալ հրաժարականը մերժելով մեծաւ հոգածութեամբ Ներսէսը համոզել եւ հաճեցնել կ՚աշխատէին: Ընդհանուր ժողովը նոյեմբեր 26-ի նիստին մէջ 80-ի աւելի ներկայից արտասովոր միաձայնութեամբ եւ առանց վիճաբանութեան կը մերժէր հրաժարականը, ատենապետաց դիւանին եւ վարչական խորհուրդին յանձնելով պաշտօնավարութեան արգելքները վերցնելու, եւ ժողովրդական սիրելի պատրիարքը յիւր աթոռ դարձնելու գործը (81. ՄԱՍ. 3052): Բայց Ներսէս տակաւին իր պաշտօնի վրայ մնալը վնասակար կը տեսնէր, ինչպէս որ պէտք էր աշխատիլ չկարենալուն համար (81. ՄԱՍ. 3054). իսկ արդարութեան եւ կրօնից նախարարը միանգամ (81. ՄԱՍ. 3055), եւ երկիցս (81. ՄԱՍ. 3057) ընդարձակ տեսակցութիւններ կ՚ունենար Ներսէսի հետ անոր գանգատանաց նիւթ եղող կէտերը լուսաբանելու համար, կայսեր կողմանէ ալ բացարձակ կամք եւ հրաման կը հաղորդէր հրաժարականին վրայ չպնդելու (81. ՄԱՍ. 3058), բայց Ներսէս տակաւին կը պնդէր, եւ իր հիւանդութեան հետ կը խառնէր Մկրտիչի տրուած հրովարտակին չփոխուիլը, եւ բարեկարգութեանց խնդիրին մէջ պատրիարքի միջամտութիւնը արգիլելու մասին տաճիկ լրագրաց թելադրութիւնները (81. ՄԱՍ. 3062), եւ առհասարակ ազգին կացութեան համար ակնկալուած բարելաւութեանց համար ազդու միջոցներ չգործադրուիլը: Տարին կը լրանայ, 1882 տարիէն ալ ամիսներ կը սահէին, ոչ որոշում մը կը տրուէր, ոչ կացութիւնը կը պարզուէր, ոչ Ներսէս կը համակերպէր հրաժարականը յետս կոչել, ոչ ժողով եւ ժողովուրդ կը հաւանէր հրաժարականը ընդունիլ, ոչ կառավարութեան կողմէ ազդու միջոց մը կը գործածուէր, եւ ոչ ալ կայսեր կողմէն բարձրագոյն հրաման կը ստացուէր: Իւրաքանչիւր ոք իր միտքին եւ կիրքին համաձայն մեկնութիւններ կու տար, եւ գաղափարներու բաբելոնական խառնակութիւն կը տիրէր: Ներսէս կը մեղադրուէր իբրեւ թէ խաղի ելած ըլլայ. վասնզի երբոր հրաժարականին վրայ կը պնդէր եւ պատրիարքարանի մէջ չէր երեւար, եթէ կարեւոր եւ ստիպողական գործ մը հանդիպէր` անտարբեր չէր եւ վարչութիւնն ու փոխանորդը եւ խորհրդականները հրահանգել չէր զլանար, եւ փոխանորդ Գէորգ Ռուսճուդլեան վարդապետն ալ ի բացակայութեան սրբազան պատրիարք հօր պաշտօնագիրները կը ստորագրէր, իբր թէ պատրիարքը գործը գիտցած եւ պատահաբար բացակայ գտնուած ըլլար: Ազգային Ընդհանուր ժողովը նիստերը դադրեցուցած էր, պատրիարքը պաշտօնին գլուխը բերելու համար պէտք եղածը գործելու հրահանգը վարչութեան եւ իր ատենապետութեան յանձնելէն ետքը, սակայն ժողովուրդը երեսփոխանները կը մեղադրէր եւ բուռն ցոյցերով ալ կը դատափետէր թէ պէտք եղածը չեն գործեր: Մկրտիչ Քէֆսիզեան ստորագրութիւն մը տուած էր, զոր թէպէտ բերանացի յետս կը կոչէր, բայց գրաւոր բան մը չէր յայտնած, իբր թէ թող կու տար որ վարչութիւնը գործէ, բայց ձեռքի տակէն ինքն էր որ շարունակ կը խառնակէր, հրովարտակին փոխուիլը կը խափանէր, եւ Ներսէսի յառաջ բերած պատճառներէն գլխաւորը միշտ կենդանի կը պահէր: Իրօք ալ կենսական էր հրովարտակին խնդիրը, զի օսմանեան հպատակ հայութիւնը մէկ ազգ, մէկ ժողովուրդ, եւ մէկ միութիւն ըլլալէ կը դադրեցնէր, եւ Կիլիկիան տարբեր հայութիւն եւ տարբեր ազգութիւն պիտի դառնար: Արդարութեան եւ կրօնից նախարար Ճէվտէթ փաշա Մկրտիչի անձնապէս բարեկամ եւ անոր տրուած հրովարտակին ալ հեղինակը, երբոր խօսակցութեան մտնէր` անտեղութիւնը կը ճանչնար, բայց գործադրութենէ խոյս կու տար, ոչ իր ըրածը կ՚ուզէր քանդել եւ ոչ իր բարեկամը ցաւցնել: Եպարքոս եւ կայսր թերեւս աւելի բարեմիտ էին, սակայն կը սպասուէր որ առաջին քայլը ձեռնհաս նախարարութենէ գար: Բարենորոգմանց կամ ուրիշ անունով հայկական խնդիր մըն ալ կար, որ Ներսէսով արծարծուած էր, որ օտար պետութեանց միջամտութեան դուռ կը բանար, որ օսմանեան կառավարութեան դիւր չէր գար, եւ կը կարծուէր, եւ հաւանական ալ կ՚երեւար, թէ Ներսէսի անձը կայսեր եւ եպարքոսին հաճելի չեն, եւ անոնք ալ իրենց նպատակն ունին գործը չվերջացնելու մէջ: Այս ամէն դիտողութիւններով մէկտեղ կը զգանք որ մեր ուրուագիծն ալ յստակ չէ, բայց ըստ ինքեան խառնակ եւ անյարիր կացութիւնը ուրիշ կերպ հնար չէր պատկերացնել, եւ աւելի ալ չենք երկարեր, զի մեր նպատակը օրագրական մանրամասնութեանց մտնել չի կրնար ըլլալ:

2863. ՏԱԳՆԱՊԻՆ ՊԱՐԶՈՒԻԼԸ

Այդ շփոթ կացութեան մէջ երբ 1882 մայիս 1-ին Ներսէսի հրաժարականին գլխաւոր պատճառը հարթուած կը կարծուէր, զի կառավարական յանձնաժողովը կ՚առաջարկէր Կիլիկոյ կաթողիկոսութիւնը իւր նախկին վիճակին վերածել, առանց որեւէ նոր փոփոխութիւն մուծանելու (82. ՓՆՋ. 1668), յանկարծ կը լսուի թէ մայիս 12-ին Մկրտիչ կաթողիկոսը Կ. Պոլիսը թողած է եւ անակնկալ կերպով մեկնած: Ըսողներ եղան թէ Մկրտիչ տեսնելով որ իր խնդիրը մոռցուած է, յանկարծ թօթափեց պատրիարքարանի լուծը, թօթափեց իւր ոտից փոշին եւ հեռացաւ Պոլիսէն (95. ԱՔՍ. 126): Բայց եթէ պարագաները իրարու մերձեցնենք, պէտք է ըսենք, թէ Մկրտիչ մօտալուտ տեսնելով իր խաղերուն վերջը եւ իր խորամանկ ընթացքին ամբարտակին քայքայումը, չուզեց անոր աւերակին ներքեւ մնալ, այլ խուսափելով ինքզինքը ազատեց եւ գործին վերջանալը անհնար դարձուց, եւ այդ նպատակին հասնելու համար փախուստի կերպը մտածեց: Գործին իսկութիւնն ալ այդ տեսութիւնը կը հաստատէ: Մայիս 10-ին երկտող մը կ՚ուղղէ Եուսուֆեան ատենապետին թէ 12-ին կը մեկնի, Եուսուֆեան իսկոյն կը պատասխանէ որ ուղեւորութիւնը յետաձգէ մինչեւ տեսակցին, որ անտեղի հետեւանքներ չծագին: Մկրտիչ միայն 12-ին առտուն կը պատասխանէ թէ իրեն համար գործ չէ մնացած, եւ նոյն ժամուն գումարուած ժողովը կը կրկնէ յետաձգելու ազդարարութիւնը, որ 15-ին տեսակցին եւ խորհրդակցին, բայց Մկրտիչ արդէն շոգենաւ մտած էր, եւ նամակը տանող բարապանին բերանացի կը պատասխանէ թէ ամենայն ինչ լրացած է եւ փոխել հնար չէ, եւ շոգենաւը քիչ ետքը ճամբայ կ՚ելնէ (82. ՓՆՋ. 1672): Մկրտիչ իրեն արդարացման համար ըսած կ՚ըլլայ որ կրօնից նախարարէն հրաման առած է, բայց կրօնից տեսուչը հակառակն է խօսած իրեն, եւ նոյն իսկ իր պատմութեան համեմատ նախարարը եթէ բանաւոր արգելք մը չկայ ըսեր է եղեր (82. ՓՆՋ. 1672), իսկ բանաւոր արգելք իրօք կար եւ ինքն ալ գիտէր: Պատրիարքարանը նաւահանգիստներ կը հեռագրէ թէ փախստեամբ մեկնած է եւ պատիւներ չըլլան, բայց Մկրտիչ տեղ մը չհանդիպիր եւ շիտակ Մերսին ցամաք ելլելով Ատանա կը հասնի եւ բացարձակ գործելու կը սկսի (82. ՓՆՋ. 1676): Մկրտիչ Կ. Պոլիս հասած էր 1880 նոյեմբեր 23-ին, որով 1882 մայիս 12-ին իբր 18 ամիսէն Կ. Պոլիս կը թողուր: Մենք ալ զինքը կը թողունք պահ մը, եւ պատրիարքական տագնապին կը դառնանք որ պատրիարքարանին համար գլխաւոր գործն էր, Կիլիկիոյ խնդիրէն անկախաբար առեալ, թէպէտ Ներսէսի տեսութեամբ իր հրաժարականին պատճառը աւելի կը ծանրանար այս կերպով, եւ ոչ թէ կը թեթեւնար: Պաշտօնական եւ անպաշտօն, ժողովրդական եւ մտերմական, համոզկեր եւ աղաչաւոր, բոլոր դիմումներ չէին ազդած Ներսէսը իր միտքէն հեռացնել, հիւանդութեան պատճառը եւ աշխատելու անբաւականութիւնը միշտ կը յեղյեղուէր, բայց նա աւելի բան մը կը սպասէր, զգալի հետեւանք մը ազգին եւ պատրիարքութեան նպաստաւոր, թէ ոչ գոնէ պատասխանատուութենէ ազատուիլ: Վարչութիւնը կը խորհի խնդիրը Ընդհանուր ժողովին հանել, եւ 1882 մայիս 20-ին հինգշաբթի օր ժողովը կը գումարուէր, հրաժարականի խնդիրին վրայ խորհելու, եւ ժողովրդական բուռն ցոյցերու մէջ, որ երեսփոխանութիւնը կը մեղադրէր եւ կը նախատէր թէ պարտուպատշաճը չի խորհիր ու չի գործեր, ժողովը վարչական խորհրդոյ եւ ատենապետաց դիւանի տեղեկութիւնները լսելով կ՚որոշէր միահամուռ Խասքէօյ երթալ եւ կացութիւնը ըստ բաւականին պարզուած եւ խնդիրներէն մի մասը լուծուած եւ միւսը պատրաստուած ըլլալը յիշեցնելով, եւ իրեն հանգստեան եւ դիւրութեան համար պէտք եղած զոհողութիւնն ալ յանձնառու լինիլնին յայտնելով, թախանձել որ պաշտօնին գլուխը դառնայ (82. ՓՆՋ. 1674): Որոշումը գործադրուեցաւ կիրակի օր մայիս 23-ին, բազմաթիւ երեսփոխաններ ամէն դասակարգէ Խասքէօյ խմբուեցան Չըքսալրի բարձունքը, ուր էր Ներսէսի հօրենական համեստ բնակարանը, 3-100 հոգի ալ քաղաքացի եւ գաւառացի անոնց ետեւէն խռնեցաւ, թէպէտ Ներսէս կանուխէն պէտք եղած տեղեր լուր ղրկած էր, որ պարապ տեղ աշխատանք չքաշեն: Ամէն փորձ, ամէն խօսք, աղաչանք եւ թախանձանք չկրցան Ներսէսը իր միտքէն շարժել, եւ ձեռնունայն դարձաւ արտասովոր ցոյցը: Սակայն հնար չէր անգործ մնալ. երեքշաբթի մայիս 25-ին մասնաւոր խորհրդակցութիւն մը կատարուեցաւ Նարպէյ եպիսկոպոսի նախագահութեամբ, եւ հոն որոշուեցաւ բոլոր երեսփոխաններու ստորագրութեամբ ուղերձ կամ աղերսագիր մը ներկայել (82. ՓՆՋ. 1675): Գրուածը պատրաստուեցաւ, ստորագրութիւններ հաւաքուեցան, եւ պատուաւոր պատգամաւորութեամբ ներկայացուեցաւ յունիս 10-ին, սակայն Ներսէս իսկոյն նոյն օր գրով պատասխանեց թէ պարզապէս իր տկարութեան եւ անբաւականութեան համար պարտաւորեալ է հրաժարիլ, եւ ոչ թէ երեսփոխանաց եւ ոչ որեւիցէ ժողովոց հետ աններդաշնակութեան պատճառաւ, եւ կը խնդրէր շնորհք ընել փութանակի յաջորդ մը ընտրել իրեն (82. ՓՆՋ. 1680): Այլեւս Ներսէսը գործի դարձնելու յոյսերը կտրուեցան, ուստի 17-ին Ընդհանուր ժողովը եւ 19-ին վարչական խորհուրդը նիստեր ըրին պատշաճը խորհելու եւ կացութիւնը կառավարութեան ալ ներկայելու, որուն մատուցած էր Ներսէս իր հրաժարականը (82. ՓՆՋ. 1681), եւ անմիջապէս նոյն օր յունիս 19-ին յիշատակագիր պատրաստելով ներկայացուցին արդարութեան եւ կրօնական գործոց նախարարին, խնդրելով որ շնորհ ընէ ընդ փոյթ հաղորդել պատրիարքարանի կայսերական կառավարութեան բարձր տնօրէնութիւնը (82. ՓՆՋ. 1683): Կառավարութեան պատասխանը երկարեցաւ եւ գործերը սկսան աւելի կաղալ, վարչական խորհուրդը հրաժարեցաւ եւ քաշուեցաւ, եւ սեպտեմբեր 9-ին նոր մը ընտրուեցաւ Սերվիչէն բժշկապետի ատենապետութեամբ (82. ՓՆՋ. 1704), սակայն այն ալ գործի չսկսած հրաժարեցաւ (82. ՓՆՋ. 1705) եւ անիշխանութիւնը կատարեալ էր պատրիարքարանի մէջ, եւ նորէն Ներսէսը թախանձելու խորհուրդներ սկսան մշակուիլ: Վերջապէս նախարարութենէ գործը ազգային որոշման կը թողուի, սեպտեմբեր 30-ին Ընդհանուր ժողով կը գումարուի, Ներսէսի նոր դիմում ընելու գաղափարը կը խօսուի եւ կը ծեծուի, բայց վերջապէս 54 ներկաներէ 35 քուէով հրաժարականը կ՚ընդունուի, եւ իբրեւ յետին պարտք` յոտնկայս շնորհակալութեան օրակարգ մը կը քուէարկուի, իսկ տեղապահի ընտրութեան համար նոր հրահանգ կ՚ուզուի կառավարութենէն (82. ԱՐԵ. 421-422), եւ կացութիւնը անգամ մըն ալ կը կնճռոտի:

2864. ՆԵՐՍԷՍԻ ՎԵՐԱՀԱՍՏԱՏՈՒԻԼԸ

Տեղապահի ընտրութիւնը ըստ սահմանադրութեան վերապահուած էր խառն ժողովոյ, այսինքն կրօնական եւ քաղաքական ժողովներու համախումբ գումարման, որ դադարած էր յորմէհետէ վարչական խորհուրդի կամ տեսակ մը նախարարական ձեւի վերածուած էր պատրիարքարանի վարչութիւնը (§ 2853): Նոր դրութեան մէջ կային կրօնական եւ քաղաքական ատեաններ կամ խորհուրդներ, որոնք կրնային համախումբ խառն ժողովոյ գործը կատարել, սակայն նոր դրութիւնը պետական հաստատութիւն չունէր, եւ այդ թերութեան խիղճն էր որ կառավարութենէ ընտրութեան հրահանգ խնդրելու կը յորդորէր: Կառավարութիւնն ալ իբրեւ եղելութեան գիտակ, կամ թէ անգիտակ ձեւանալով, կը պատասխանէ որ սահմանադրութեան ցուցած եւ ցարդ գործադրուած ձեւով վարուին, եւ ասկէ կը ծագի նոր գործողութեանց շարք մը: Վարչական խորհուրդին հինն ալ նոր ընտրուածն ալ գործէ ձեռնթափ էին, նոր ձեւը պետական հաստատութիւն չունէր, անոր գործունէութիւնն ալ ընդհանուր համակերպութեան եւ գոհունակութեան չէր առաջնորդած, ուստի կ՚որոշուի նորէն հինին դառնալ նախարարութեան կողմէ փոխանորդին ալ խօսուած թելադրութեան համաձայն (82. ԱՏՆ. 186), եւ նորէն 14-ական անդամներով երկու ժողովներ կազմել, անոնց հաստատութիւնն ընդունիլ, եւ անոնց ձեռքով տեղապահ ընտրել: Անիշխանութիւնը այս անգամ կատարեալ էր եւ գործին ընթացքն ալ բաւական ժամանակի կարօտ: Մէկ կողմէ քաղաքական ժողովը նախ կազմուեցաւ (82. ԱՏՆ. 234), Սիմոն Մաքսուտեանի ատենապետութեամբ, եւ նոյեմբեր 1-ին հաստատութիւնը ստացուեցաւ, եւ կրօնական ժողովի կազմութիւնն ալ լրացնելով (82. ԱՏՆ. 276) նոյեմբեր 17-ին վարչութեան կողմէ շրջաբերական մը հրատարակուեցաւ իրեն բռնելիք ընթացքին մասին (82. ՓՆՋ. 1724), եւ տեղապահի ընտրութեան համար պաշտօնական արտօնագիրը ստանալու ժամէժամ կը սպասուէր, եւ տեղապահցու որոշելու խնդիրը ամէն խաւերու մէջ կ՚արծարծուէր, եւ բազմաթիւ ընտրելիներ կը խօսուէին, եւ իւրաքանչիւրը իր պաշտպաններն ունէր, Պրուսայի առաջնորդ Բարթուղիմէոս, Կարնոյ առաջնորդ Յարութիւն, Զմիւռնիոյ առաջնորդ Մելքիսեդեկ, Եւդոկիոյ առաջնորդ Յակոբ եպիսկոպոսներուն անունները աւելի կը յեղյեղուէին: Մայրաքաղաքի մէջէն ալ Սիմոն Սէֆէրեան եւ Հմայեակ Դիմաքսեան շարքին կը մտնէին, բայց ամենէն աւելի հետապնդող եւ աշխատող եւ ամէն միջոցներ գործածողը Խորէն Նարպէյն էր, որ մինչեւ իսկ Լուսինեան նորաստեղծ մականունը կը զոհէր, ականջը հասած ըլլալով թէ արքայազուն ըլլալու յաւակնութիւնները եւ Կիպրոսի թագին ժառանգ ըլլալուն խօսքերը գէշ տպաւորութիւն ըրած էին պետական շրջանակներու մէջ: Միւս կողմէն իր անձնական կենցաղը, գաւառական պաշտօններէ փախուստը եւ եկեղեցականութեան անյարմար կերպերը հրապարակաւ լրագիրներու մէջ կը հրատարակուէին, որ չըլլայ թէ ընտրողներու վրայ ազդեցութիւն գործած ըլլան անոր արտաքին եւ ուսումնական առաւելութիւնները: Երբոր այսպէս նոր ընտրութեան տենդը ընտրողներու եւ ընտրելիներու եւ բովանդակ ժողովուրդին վրայ տիրած էր, նոր անակնկալ մը կացութիւնը բոլորովին կը փոխէ: Երբոր Ներսէսի հրաժարականին ընդունելութիւնը կայսերական հաւանութեան կ՚առաջարկուի, Ապտիւլհամիտ կայսր բացէբաց կը մերժէ եւ պատրիարքութիւնը շարունակելու բարձր հրամանը կ՚արձակէ: Երեքշաբթի նոյեմբեր 29 Մեծեպարքոս Սայիտ փաշայէ հրաւէր մը կու գայ Ներսէսի, նոյն օր կամ թէ միւս առտու իրեն մօտ գալու Նշանթաշի ապարանքը, եւ Ներսէս կը փութայ միայնակ, սոսկ բարապան մը միասին առնելով, նոյն օր կոչին երթալ: Այնտեղ երեք ժամի չափ խորհրդակցութիւն եւ բանակցութիւն կը կատարուի երկուքին մէջ: Եպարքոսը կը հաղորդէ կայսերական անդառնալի հրամանը: Ներսէս կը պատասխանէ իր դժուարութիւնները յառաջ բերելով: Իր անձնական տկարութեան համար եպարքոսը կը պատասխանէ թէ տեւողական հիւանդութիւն մը աշխատութիւն չարգիլեր եւ զգուշութեամբ կրնայ դարմանուիլ. իր անբաւականութեան համար կը պատասխանէ թէ ազգն ու տէրութիւնը կատարեալ վստահութիւն ունին իրեն վրայ. Ընդհանուր ժողովէն հրաժարականին ընդունուած ըլլալուն կը պատասխանէ թէ ժողովը իրմէ գանգատ կամ դժգոհութիւն ունեցած չէ, եւ միայն յոչկամաց զիջած է իր յամառ պնդումին առջեւ: Անլոյծ մնացած խնդիրներուն համար ալ կը պատասխանէ թէ երբ պաշտօնը ստանձնէ` անոնք աւելի դիւրաւ պիտի կարգադրուին, մէկ խօսքով եպարքոսը ամէն փախուստի ճամբաները կը փակէ, եւ Ներսէսի բարձր հրամանին հպատակելէ զատ եղանակ չմնար, եւ անոր առջեւ խոնարհելով կը մեկնի (82. ԱՐՁ. 689): Եպարքոսէն կրօնից նախարարին, եւ անկէ պատրիարքարանի պաշտօնական տեղեկութիւն տրուեցաւ, փոխանորդ Ռուսճուքլեան եւ ատենապետ Մաքսուտեան բարձրագոյն դուռ ալ երթալով բերանացի հրահանգներ ստացան, խառն ժողովը պարտուպատշաճը տնօրինեց եւ ամէն կողմէ շնորհաւորողներ փութացին Խասքէօյ (82. ՓՆՋ. 1727): Ուրբաթ դեկտեմբեր 3-ին Ընդհանուր ժողով գումարուեցաւ մայր եկեղեցին, կայսերական հրամանը եւ նախարարական հրամանագիրը հաղորդուեցան ընդհանուր խնդութեան եւ ծափահարութեանց մէջ (82. ԱՏՆ. 274-277): Ներսէս պատրիարք Երուաղէմատունէ ժողով եկաւ պատգամաւորներէ առաջնորդուած, եւ մայր եկեղեցւոյ դպրաց դասուն երգեցողութիւններով, ծափահարութիւններ կրկնուեցան (82. ԱՏՆ. 277-278), փոխադարձ արտայայտութիւններ եւ շնորհաւորութիւններ եւ կայսեր կենաց մաղթանքներ եղան եւ ժողովական նիստը կատարեալ հանդիսութեան փոխուեցաւ, եւ որոշուեցաւ կայսեր ալ շնորհակալութեան ուղերձ մատուցանել (82. ԱՏՆ. 280): Երեսփոխաններէն ոմանք որ ժողովին կողմէ հրաժարականը ընդունուելէն ետքը պատրիարքին վերադառնալուն դիտողութիւն ընելով ժողովատեղին մտած չէին, ընդհանուր ցոյցին առջեւ չկրնալով այլ եւս պնդել, անոնք ալ պատրիարքին հետ ժողովի եկան եւ արտայայտութեանց մասնակցեցան (82. ՓՆՋ. 1728): Կիրակի դեկտեմբեր 5-ին մայրաքաղաքի եկեղեցիներու մէջ գոհաբանական եւ կայսեր կենաց մաղթողական աղօթքներ կատարուեցան, եւ ցերեկէն ետքը կայսեր կողմէ հազար ոսկւոյ նպաստ մը ղրկուեցաւ Ներսէսի: Երկուշաբթի դեկտեմբեր 6-ին կայսեր կողմէն հրաւիրուեցաւ, ուր շքեղ ճաշէ մը ետքը, կայսրն ալ զայն իր ներկայութեան կ՚ընդունէր, քովը կը նստեցնէր, սիրոյ եւ վստահութեան վկայութիւններ կը կրկնէր, եւ երբ դուրս կ՚ելլար եպարքոսը առիթ կ՚առնէր կրկնելու, թէ տեսա ՞ ք, ես չըսի ՞ ձեզի թէ նորին վեհափառութիւնը սէր ու համակրութիւն ունի առ ձեզ եւ առ ազգն: Նոյն պահուն ականակուռ տուփ մըն ալ ընծայ կ՚ընդունէր Ներսէս եւ մեծ պատուասիրութեամբ կը մեկնէր, եւ եկեղեցւոյ եւ պատրիարքարանի մէջ կայսեր դէպ առ ազգն համակրական եւ ապագային համար խոստմնալից խօսքերը կը հաղորդէ, եւ մաղթանօք եւ օրհնութեամբ օրը կը փակուի, եւ Ներսէս գործի գլուխ կ՚անցնի (82. ՓՆՋ. 1729), իսկ չորեքշաբթի դեկտ. 8-ին ազգային ժողովոյ կողմէն կայսեր մատուցուելիք շնորհակալեաց ուղերձը կը ներկայացուի մեծ եպարքոսին (82. ՓՆՋ. 1730): Պատրիարքական տագնապին այդ վերջաւորութիւնը ապագային համար երաշխաւորութիւն մըն էր թէ այլեւս պիտի չկրկնուի:

2865. ՊԱՐԱԳԱՅԻՑ ՊԱՐԶԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆԸ

Պատմական կարեւոր եղելութիւնները, մանաւանդ անոնք որ իրենց մէջ նոր եւ անսովոր կէտեր կը պարունակեն, հնար չէ առանց խորհրդածութեան անցունել, եւ պէտք է գործին ուղիղ տեսակէտը ճշդել: Ներսէս իր հրաժարականով տարի մը ամբողջ 1881 նոյեմբեր 13-էն մինչեւ 1882 նոյեմբեր 29 ազգը ահագին տագնապի մէջ պահած էր, գործերուն երեսի վրայ մնալուն պատճառ եղած էր, եւ ազգին մէջ խծբծանքներու առիթ ընծայած էր: Արդ, ի՞նչպէս եղաւ որ քանի մը ժամուան մէջ հրաժարականը ետ առաւ: Ներսէս հրապարակաւ եւ յամառ կրկնութեամբ զինքն անբաւական եւ իր պաշտօնի վրայ մնալը վնասակար հռչակելէն ետքը, ի՞նչպէս կրցաւ միտքը փոխել զինքն կարող եւ իր պաշտօնավարութիւնն օգտակար ցուցնել: Ներսէս իր հրաժարականը մինչեւ ազգին կողմէ ընդունել տալու հասցնելէն ետքը, ի՞նչպէս կրցաւ օրինաւոր գործողութիւն մը ոտնակոխ ընել եւ ժողովէն դուրս իր պաշտօնին վերստին յանձնառու ըլլալը: Ներսէս հայկական խնդիրը ստեղծելէն եւ օսմանեան կայսեր եւ կառավարութեան միտքին հակառակ գործելէն, եւ լաւ աչքով չնայուելէն ետքը, ի՞նչպէս կրցաւ կայսեր սիրելին եւ վստահելին դառնալ: Միթէ մեղադրելի փոփոխականութեամբ մը կայսեր հաճելի եւ կառավարութեան վստահելի միջոցներու ձեռնարկե՞ց, կամ թէ հակառակ անընչասիրութեան համբաւին կայսերական ընծաներով շահուեցա՞ւ եւ ստորնացա՞ւ, ինչպէս եղան հազար ոսկին եւ ականակուռ տուփը, եւ Օրթաքէօյի տունը որ քանի ամիս ետքը շնորհուեցաւ (83. ՓՆՋ. 1766): Այդ տեսութիւնները կրնայինք դեռ շարունակել, զորս ոչ թէ մենք կը մտածենք, այլ նոյն օրեր ոչ միայն առտնին եւ առանձին տեղեր, այլ եւ լրագիրներուն սիւնակներուն մէջ ալ արտայայտուեցան: Սակայն առեղծուածական կարծուածը շուտով կը լուծուի եթէ իրաց եւ անձանց վիճակին հետ գործերուն բնութիւնը նկատի առնուի: Ներսէս բնութեամբ նեղսիրտ, հիւանդութեամբ դառնացած, իր կեանքին վտանգը հասկացած, ինքզինքը հանգիստի տալու անհնարութեան մէջ գտնուած, միւս կողմէ մեծահոգի, եւ կարեւոր գործերու սիրահար, անոնց համար անձնազոհ ըլլալու չափ պատրաստական, բայց արտաքին դժուարութիւններէ նեղուած, ներքին խծբծանքներէ զգածուած, բարձր ակնկալութեան մէջ վրիպած, եւ յախուռն քայլեր առնելէ վախցած, իրօք այնպիսի վայրկեաններ ունէր, որոնք իրարու անյարիր կը տեսնուէին, այլ ոչ անյարիր զգացմանց, այլ անյարիր պարագայից հետեւանք էին: Մենք չենք ուզեր ըսել թէ Ներսէս փառքի գաղափարը չունէր, մինչեւ իսկ կ՚արդարացնենք փառասիրութիւնը եթէ իբր իրական արդեանց հետեւանք հետապնդուի, եւ ոչ թէ անուղիղ միջոցներով եւ սին երեւոյթներով ձեռք ձգել ուզուի: Ներսէս եթէ մեծ ըլլալ եւ մեծապէս փառաւորուիլ կը սիրէր, զայն գովանի եւ օգտակար արդիւնքներով շահիլ կ՚ուզէր, եւ այս անկեղծ իղձերն էին որ հակառակ ամէն քննադատութեանց զինքն միշտ յարգելի եւ սիրելի կը պահէին. այդ օրինաւոր զգացումներն էին որ զինքը կը բարձրացնէին, այդ ուղիղ դիտումներն էին որոնց ակնկալութեամբ ինքն ալ կ՚օրօրուէր: Անբաւականութեան պատճառանքը զոր կը յեղյեղէր, անշուշտ ինքզինքը ապիկար կարծելը չէր, այլ պարագաներուն վրայ իշխելու յուսաբեկութիւնն էր. հիւանդութեան պատճառը ոչ այնչափ անկէ յառաջ եկած նեղութիւնն էր, այլ ամիսներով անկողին մնալու հարկն էր, եւ մարմինին ու երեսին վրայ ուռոյցներով եւ պալարներով տանջուիլն էր որոնք զինքը գործելէ կ՚արգիլէին, եւ որոնց ներքեւ որեւէ ամուր սիրտ մը չէր կրնար իր արիութիւնը պահել: Իր պաշտօնին վրայ մնալը վնասակար ըսելը իր կարողութենէն թերահաւատութիւն չէր, այլ իր անձնական արգելքներուն պատճառով գործառնութեանց ետեւ մնալուն վախն էր: Ասոնց հետ մէկտեղ որովհետեւ իր նախաձեռնութեամբ ձեռնարկ մը սկսած էր, ձեռնարկին ծրագիրը ինքն կազմած էր, գործին շուրջը թերահաւատներու խմբակ մը կը տեսնուէր, վախ մը կը ծագէր սիրտին մէջ մի' գուցէ գործը լքանելով անոր ձախողելուն կամ կորսուելուն առիթ տուած ըլլայ, եւ այս պատճառով բոլորովին քաշուելու որոշումէն կը խրտչէր: Աչքը չորս դին, միտքը շուարած, որեւէ կողմէ մը վստահութեան նշոյլ կը փնտռէր, ազգային համակրութեան ցոյցերը լաւ էին, բայց ոյժ չէին, զի գործին չէին կրնար ազդել, հսկող պետութեանց քայլերն ու յորդորները կրնային բան մը արժել, բայց իրականութեան չէին անցներ, կայսերական կամքն ու պնդումը եւ արտայայտութիւնը իբրեւ խաւարին մէջ լոյս մը ծագեցան իր աչքին: Կրնար կարծել թէ վեհապետը կասկածանօք կը նայի իր վրայ, թէ իր ձեռնարկը անոր հաճոյ չէ, թէ իր գործը նա քանդել կ՚ուզէ, բայց նոր նշանները հակառակը կ՚ապացուցէին, միակ ակնկալութեան աղբիւրը իր մտաց տեսութեան առջեւ ցոլացաւ եւ չուզեց զայն անարգել, բաւական վստահելի բացատրութիւններ ստացաւ եպարքոսէն, մտածած դժուարութիւնները կերպով մը փարատեցան, եւ այդ զգացման ներքեւ գործի դառնալ յանձնառու եղաւ, հրաժարականը ետ առաւ, գործի գլուխ անցաւ, եւ եթէ հաստատուն հաւատք ալ չունեցաւ, բայց գործնականապէս առիթն անարգելու պատճառ չտեսաւ, եւ գործնական յուսադրութեան հիմամբ վարուեցաւ: Ինքն կանուխ յարաբերութիւն ունեցած չէր, տեսակցութիւններ ըրած չէր, սակարկութեան մտած չէր, որ իր վրայ կասկածելու հիմ ունենայինք, իսկ ընծաները` գումարն ու տուփը, իրական թէ խաբէական, յուսադրութիւնը աւելցնելու միջոցներ էին, զորս մերժել հնար չէր, իսկ տունը անագան մտածուեցաւ, երբ կայսերական պալատին նախարար Յակոբ Գազազեան, յանուն կայսեր հիւանդտեսի եկաւ, եւ ի դարձին Ներսէսի բնակած տան խեղճութիւնն ու կիսաւեր վիճակը կայսեր նկարագրեց: Այդ խորհրդածութիւններն մտացածին կերպով չէ որ կը յաւելունք, այլ նոյն իսկ Ներսէսի հետ ունեցած մտերմական յարաբերութիւններէն եւ անոր միտքին ինքնաբերաբար արտայայտութիւններէն կը քաղենք: Մեր գրածներուն իբր փաստ պիտի աւելցնենք, որ եթէ Ապիւլհամիտ կայսր, որ մեծ վարպետն էր անձեր եւ զգացումներ ճանչնալու, այդպէս վստահօրէն վարուեցաւ Ներսէսի հետ, երբ նա արտաքին երեւոյթով հակապետական անձ մը կը կարծուէր, ուրեմն նա ալ ճանչցաւ անոր անկեղծ զգացումները, եւ ազգային օգուտը պետական շահերուն հետ համաձայնեցնելու անխարդախ դիտումը:

2866. ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐ

Երբոր Ներսէս գործի գլուխ դարձաւ Պերլինի դաշնագիրէն չորս տարիներ անցած էին արդէն, եւրոպական գաւառներու համար որոշուած պայմանները գործադրուիլ սկսած էին, իսկ հայաբնակ ասիական գաւառներու համար եղած որոշումները տակաւին թուղթի վրայ կը մնային, հսկող պետութեանց կողմէն գործածուած միջոցները բերանացի ազդարարութենէ անդին անցած չէին, եւ բերանացի խոստումներով կամ բացատրութիւններով փակուած էին պաշտօնէից զեղծումներ եւ անզուսպ տարրներու բռնութիւններ կը շարունակէին, հիւպատոսներ կը տեղեկագրէին, լրագիրներ կը հրատարակէին, եւ նեղեալներ աղերսախառն դիմումներ կը կրկնէին: Իրաւ հսկող պետութիւններ աւելի բան մը ընելու որոշման յանգած էին, 1880-ին անգղիական յատուկ պատգամաւոր մը եկած էր Կ. Պոլիս, դեսպանական խորհուրդներ կատարուած էին, եւ արդիւնքն եղած էր իւրաքանչիւր դեսպանին կողմէ համիմաստ յիշատակագիր մը մատուցանել մայիս 30/11 յունիսին, գլխաւորաբար Պերլինի 61-րդ յօդուածին գործադրուած չըլլալը յիշեցնելով, իբր զի օսմանեան կառավարութիւնը անոր պայմանները յարգելու համար որեւիցէ կարգադրութեան ձեռնարկած չէր, ինչ որ հսկող պետութիւնք չէին կրնար անտես ընել (ԹՈՒ. 545): Օսմանեան կառավարութեան կողմէն յունիս 25/5 յուլիսին տրուած պատասխանին պարունակութիւնը եւրոպական հիւպատոսներուն հակառակ տեղեկագիրներով կը ստուէր, եւ առիթ կ՚ընծայէր վեց դեսպաններու կողմէն 1880 օգոստոս 26/7 սեպտեմբերին հաւաքական յիշատակագիրին, որ մատուցուած էր օգոստոս 30/11 սեպտեմբերին դրան պնդածներուն սխալները ցուցնելով, Հայոց մեծամասնութիւնը շեշտելով, կէս վայրենի քիւրդ տարրին բռնութիւնները հաստատելով, եւ ինչ ինչ կարգադրութիւններ իբր դարման առաջարկելով (ԹՈՒ. 547): Յիշատակագիրը որուն հայերէնն ալ հրատարակուեցաւ, դիտել տուած էր որ օսմանեան կառավարութեան կողմէ բոլոր երկրին ընդհանուր բարեկարգութիւններ հրատարակելը նպատակայարմար չէ, վասնզի բնակաւոր ժողովուրդներն ու կէս թափառիկ ցեղերն միեւնոյն եղանակաւ կառավարել բացարձակապէս անկարելի էր (ՀՅԿ. 7), եւ կ՚եզրակացնէր թէ հայաբնակ նահանգաց մէջ մուծանելի բարենորոգմունք պարտին լինել համապատշաճ տեղական պիտոյից, եւ գործադրուիլ ընդ հսկողութեամբ տէրութեանց ըստ բանից յանձնառութեան, զորս նա բարձրագոյն դուռը, դաշնադրած է մի միջազգային մուրհակաւ (ՀՅԿ. 16), զի տեղական պիտոյից պահանջած բառերը դաշնագիրին մէջ կը գտնուին (ՀՅԿ. 6), եւ զի կառավարութեան յղած յանձնախումբը ոչ մի արդիւնքի յանգած չեն (ՀՅԿ. 4): Յիշատակագիրին ի պատասխան օսմանեան կառավարութեան կողմէն աւելի համարձակութեամբ տրուած սեպտեմբեր 21/3 հոկտեմբերի պատասխանը զանց կ՚ընէր տէրութեանց առաջարկները յիշել եւ կը կրկնէր իր մտադրած բարեկարգութիւնները, կը մերժէր պետութանց միջամտութիւնը, եւ յարձակողական կը կոչէր անոնց պահանջները (ԹՈՒ. 548): Պետութիւններէն ոմանք Անգղիա գլուխնին ըլլալով 1881-ին առաջարկած էին հսկող պետութիւնները ժողովի հրաւիրել Ասիոյ վիճակը բարւոքելու համար, իսկ ուրիշներ Գերմանիա գլուխնին ըլլալով, գործերը չկնճռոտելու համար ուրիշ խնդիրներու լմննալուն սպասել եւ Հայոց խնդիրը յետաձգել կ՚առաջարկէին: Այս պատճառով Հայոց նկատմամբ ըլլալիք հետապնդումները կը խափանուէին (ԹՈՒ. 550), եւ Հայոց վրայ յուսախաբութեան զգացումներ զօրացած էին եւ նոր ձգտումներ կը սկսէին երեւան գալ, երբ Ներսէս գործէն կը քաշուէր: Ասոնց առաջինն է Հայերուն ալ գործունէութեան մղուիլը, եւ պահանջներուն ոյժ տալու համար բռնադատիչ միջոցներու ձեռք զարնելը: Այդ զգացումը կը թելադրէին նախապէս գործը եւ հետեւապէս գրգիռները: Եւրոպական գաւառներու մէջ գործադրուող բարեկարգութիւնները առաջ եկած էին բնիկ տարրներուն խլրտելէն եւ զինեալ ընդդիմութիւններէն եւ ներքին շփոթութիւններէն, ինչ որ գործնականապէս կը թելադրէր թէ այս միայն ըլլայ բարելաւութիւններ ձեռք ձգելու միջոցը: Այդ մեկնութիւնը յայտնի կերպով ալ կը կրկնուէր ասիակողմը գտնուող եւրոպական հիւպատոսներէն, կը թելադրուէր մայրաքաղաքի դեսպանատանց ակնարկներէն, եւ Եւրոպիոյ մէջ խօսուածներէն եւ գրուածներէն, որ եթէ Հայեր իրաւցնէ բան մը ձեռք ձգել կ՚ուզեն, պէտք է իրենք առջեւ անցնին եւ հաստատուն կամքերնին գործնականապէս ցուցնեն, եւ շօշափելի կերպով հաստատեն թէ իրենք են երկրին բնիկներն ու տէրերը, եւ ոչ քիւրդերը, զի զինեալն է որ երկրի մը տէրը կը ճանչցուի եւ ոչ անզէնը, իսկ արգահատանք շարժելու համար մուրացիկ հայեցուածներ բաւական չեն արդիւնք պատրաստել: Այդ գրգիռները դուրսէն լսուելով եւ ներսէն զգացուելով փոփոխութիւն մը առաջ բերին հայ մտայնութեան վրայ, եւ 1878-է 1882 հանդարտ աղերսարկուն եւ խեղճուկ աղաչաւորը, գրեթէ բռնադատեալ նոր միջոցներու մղուեցաւ, եւ հայուն կեանքին ու գործին վրայ փոփոխութիւն նշմարուեցաւ: Հեռուէն դիտողը եւ անաչառ կշռադատողը յայտնապէս կը տեսնէ որ կերպով մը օսմանեան կառավարութիւնն էր փոփոխութեան պատճառ տուողը, երբ հանդարտ աղերսարկուն կ՚անարգէր եւ խռովարար պահանջողը կը գոհացնէր, մինչ բոլորովին հակառակը պէտք էր ըլլար իր քաղաքագիտական ընթացքը, եթէ իր իսկական նպատակն էր հպատակները շահիլ եւ անոնց բարեկեցութիւնը պատրաստել: Բարենորոգումներ խոստացող կառավարութենէն ոչ նուազ պատասխանատու էին հսկող պետութիւններն ալ որոնք ամէն միջոցներ, ազդու սպառնալիքներ, բռնադատիչ պահանջներ, նաւային ցոյցեր չխնայեցին ապստամբած եւ խռոված տարրները գոհացնելու պաշտպանութեան մասին: Հայերու շարժումին առաջին քայլերը 1882-էն կը սկսին, գլխաւորապէս Վանի եւ Մուշի եւ Կարինի գերազանցապէս հարստահարուած կուսակալութեանց մէջ, բայց Հայեր դարձեալ եւրոպակողման ըմբոստ տարրներուն ընթացքը ընդօրինակողներ չեղան, իրենց բոլոր ձեռնարկը անհատապէս զինուելու նպատակէն անդին չէր անցներ, զինեալ քիւրդին եւ չէրքէզին եւ լազին բռնութեանց զէնքով պատասխանել, եւ լոկ անձնապաշտպանութեան աշխատիլ կը դիտէին, եւ երբեք չէին օրօրուէր կառավարութեան դէմ ելլալու կամ պետութենէն ապստամբելու կամ անջատման դիմելու երազներով, որոնց անպտղութեան խորապէս համոզուած էին, նկատի առնելով իրենց դիրքը, իրենց տարրին զանազան պետութեանց ներքեւ բաշխուած ըլլալը, եւ իրենց դրացիներուն ոյժն ու թիւը:

2867. ԿԱՐԻՆ ԵՒ ՄՈՒՇ

Անհատաբար զինուելու գաղափարը նոր սկսած էր տարածուիլ, բայց հրապարակի վրայ չէր գիտցուեր, միայն իբրեւ դաշնագիրներու արձագանգ այստեղ այնտեղ խրոխտ խօսքեր եւ յանդուգն արտայայտութիւններ կը լսուէին, որոնց հետեւանք եղան Մշոյ առաջնորդ Գրիգորիս Ալէաթճեան եպիսկոպոսի, եւ Պուլանըգի փոխանորդ Յովսէփ Սարաճեան վարդապետի պետական հրամանով Կ. Պոլիս գալը, եւ Արաբկիրի առաջնորդ Եզնիկ Ապահունի եպիսկոպոսի հսկողութեամբ բերուիլը: Եւ ահա Կարինի մէջ տեղի ունեցած պատմական դիպուած մը իբր առաջին յեղափոխական շարժում խօսուեցաւ: Մելքիսեդեկ քահանայ Տէր-Մելքիսեդեկեան ապաշխարութեան համար Կարմիր վանք գտնուած ատեն հիւանդացաւ, եւ խնամուելու համար իր տունը դառնալ արտօնուեցաւ: Քահանային անձնապէս հակառակորդ քանի մը անձինք անոր տանը առջեւ բուռն ցոյցերու մղուեցան, եւ մօտակայ պահականոցին ոստիկանութենէն ձերբակալուեցան 1882 նոյեմբեր 22-ին: Վրանին խուզարկուած ատեն զինակիր ընկերութեան մը մասնակից ըլլալնին երեւան եկաւ, եւ հարցաքննութիւններով եւ հետախուզութիւններով 72 հոգի ձերբակալուեցան ամէնն ալ ստորին դասակարգէ երկաթագործ կամ հողագործ երիտասարդներ (82. ՓՆՋ. 1763): Այդ էր գործին իսկութիւնը, որուն յեղափոխութեան կերպարան տրուեցաւ, թէպէտ ձերբակալեալներուն մէջ ոչ խելքով, ոչ դրամով, ոչ դիրքով, ոչ ազդեցութեամբ մէկ մը չկար, եւ իբր գլուխ կը ցուցուէր Խաչատուր Կէրէքցեան երիզագործ աղքատ արհեստաւոր մը: Կարնոյ մէջ կառավարութիւն, եւ ոստիկանութիւն եւ դատարաններ, եւ մայրաքաղաքին մէջ նախարարութիւն գործին կարեւորութիւն տուին, եւ Կարնոյ մէջ ամբաստանութեան վճիռ արձակուեցաւ, որուն դէմ Կ. Պոլսոյ վճռաբեկ ատեանին բողոքուեցաւ: Օրմանեան առաջնորդ 1882 նոյեմբեր 9-ին նոր դարձած էր Մշոյ վանքերուն եւ վիճակին քննչութենէն եւ Ալաշկերտի եւ Բասենի այցելութենէն երբոր այդ միջադէպները սկսան, բայց տեսնելով որ իրեն վրայ ալ կասկածներ կը կազմուին եւ կը տարածուին, եւ թէ գործին լուծումը մայրաքաղաքին մէջ պիտի ըլլայ, առանց սպասելու որ զինքն ալ հեռացնելու պաշտօնական գործողութիւններ սկսին, փութաց Կ. Պոլիս երթալ, շփոթած վիճակայինները վստահեցնելով որ գործը մղելու եւ ոչ թէ գործէ խոյս տալու համար կը մեկնի, եւ թէ իւրովի առաջնորդական պաշտօնէն պիտի չքաշուի, եւ այսպէս Կարինէ մեկնեցաւ 1883 մարտ 24-ին: Գրեթէ երեք տարի էր որ Օրմանեան Կարնոյ առաջնորդութիւնը կը վարէր եւ վիճակայնոց գնահատման արժանացած էր, որոնք անոր մեկնելուն կ՚ընդդիմանային կասկածելով որ չդառնայ: Օրմանեան առաջնորդարանի օրինաւոր կազմակերպութիւն էր տուած, եւ 1880 սեպտեմբերէն թաղական վարժարանաց տեսչութիւնն ալ ստանձնելով դասարաններու եւ դասախօսութեանց, ծրագիրի եւ թոշակի օգտակար կարգադրութիւններ էր ըրած. աղջկանց վարժարանը նոր եւ ընդարձակ շէնքը փոխադրած էր, եւ ընկերական կոչուած վարժարանը թաղականին հետ ձուլած էր: Կարնոյ շուրջը եղող առաջնորդական վիճակներ հետզհետէ իրեն էին յանձնուած, 1880 մայիս 10-ին Քղի, սեպտեմբեր 5-ին Դերջան, սեպտեմբեր 30-ին Խնուս, եւ 1881 մարտ 3-ին Բասեն, իսկ Սպեր կանուխէն Կարնոյ միացած էր, որոնց իւրաքանչիւրին մէջ փոխ-առաջնորդ վարդապետներ եւ տեղական վարչութիւններ էր հաստատած իր հսկողութեան ներքեւ: Օրմանեանի ներկայութիւնն էր որ Մկրտիչ Սանասարեան բարերարին եւ իր խորհրդական Կարապետ Եզեանցի իբրեւ փաստ ծառայեց Կարնոյ մէջ հաստատելու Սանասարեան վարժարանը, որ բացուեցաւ 1881 հոկտեմբերին, եւ որուն հիմնարկութեան եւ վարչութեան եւ մատակարարութեան հոգերն ալ նոյն ինքն Օրմանեանի յանձնուեցան, իբրեւ նախագահի Սանասարեան երեք սաներու հետ կազմուած տեսչութեան: Երկար ատեններէ ի վեր Գլակայ վանքը երկպառակութեանց մատնուած էր վանահայր Մամբրէ Մամիկոնեան եպիսկոպոսի եւ վանական միաբանութեան մէջ տիրող վէճերու պատճառով, եւ 1881 աշնան վերջերը Օրմանեանի յանձնուեցաւ քննչական պաշտօնով երթալ եւ խաղաղել: Սակայն վանահոր մահը եւ վերահաս սաստիկ ձմեռը պարտաւորեց յետաձգել, մինչեւ որ նոր հրամանով մը վանքը բարեկարգելու եւ վիճակին կացութիւնն ալ ճշդելու յանձնարարութեամբ քննչութեան պաշտօնը կրկնուեցաւ, եւ 1882 օգոստոս 5-ին Կարինէ մեկնելով Գլակ հասաւ ամսուն 13-ին եւ յաջողեցաւ խաղաղութեամբ եւ համակրութեամբ կանոնաւորութիւն հաստատել, մինչեւ միաբան վարդապետներուն իսկ զարմացմամբ յիշել սեպտեմբեր 9-ին մեկնած օրը, թէ Մշոյ Ս. Կարապետը երբեք պատուով եւ սիրով քննիչ մը ճամբայ դրած չունի: Հետզհետէ այցելեց Եղրդուտի Ս. Յովհաննու վանքը, Մուշ քաղաքը, Տիրինկատարի Ս. Առաքելոց վանքը, Ծխաւու Մատնավանքը, Կոփայ Ս. Դանիէլը, Բագրեւանդայ Ս. Յովհաննէսը, Բասենոյ Ս. Աստուածածինը, իւրաքանչիւրին մէջ ալ պէտք եղած քննութիւնները կատարելով: Կարին դառնալէն 17 օր ետքն էր որ վերոյիշեալ ձերբակալութեանց միջադէպը սկսաւ, եւ քանի մը ամիս անոնց շուրջը աշխատելէն եւ կեդրոնը ըստ ամենայնի գիտակից եւ տեղեակ պահելէն ետքը Կ. Պոլիս հասաւ 1883 ապրիլ 5-ին: Այստեղ կ՚ընդհատենք Կ. Պոլսոյ պատրիարքութեան շուրջը կատարուած եղելութեանց պատմութիւնը, եւ կ՚անցնինք Երուսաղէմի եւ Էջմիածնի դիպուածներուն, զորս բաւական ետեւ ենք թողած:

2868. ԵՐՈՒՍԱՂԷՄԻ ՆՈՐԱՀԱՍՆԵՐԸ

Երուսաղէմի գործերը թողուցինք 1868 յունուար 8-ին, Եսայի պատրիարքին Եգիպտոսէ դառնալուն, եւ անոր ետեւէն Սիմէոն եպիսկոպոսի 1869-ին պատուիրակ երթալուն եւ Եգիպտոսի խնդիրին որեւէ լուծում մը տալուն (§ 2796-2797), իսկ Եսայիի պաշտօնավարութեան ընդհանուր նկարագիրը տուած էինք արդէն (§ 2787-2793), եւ բաւական ըլլայ աւելցնել, թէ միեւնոյն ընթացքն է որ 1870-է ասդին ալ շարունակեց Երուսաղէմի աթոռին մէջ, ուստի մեզ կը մնայ առանց նորէն ընդհանուր տեսութեանց մտնելու, միայն պատմութիւննիս լրացնելու համար յառաջ բերել մէկ քանի վարչական կարեւոր եւ մտադրութիւն հրաւիրող խնդրագիրներ, որոնք ոչ միայն ժամանակին աչքառու պարագաներն եղան, այլ եւ ապագային տեղի ունեցած խնդիրներուն դուռ բացին, եւ որոնք կարեւոր է սկիզբէն պարզել, որ եղելութեանց իմաստը ճշդուի: Մուրատեան Գարեգինի, Սաւալանեանի յաջորդելով, վարժարանական ընթացքին մէջ մուծած նորութիւններուն ալ գնահատումը ըրած, եւ մանրամասնութեանց մտնելը առաջիկային թողած էինք (§ 2788), եւ ահա ճիշդ այն կէտին հասած կը գտնուինք: Մուրատեան աշակերտներու 1869 փետրուարի հարցաքննութեանց ցուցակին մէջ 33 անուններ կը գտնենք (69. ՍԻՈ. 48), որոնցմէ քիչերը միայն յետոյ միաբանութեան շարքին անցած են: Անցնողներու մէջէն աւելի առաջադէմներն ու խօսուածներն են. Յակոբ Անոյշեան Կ. Պոլսեցի, Գաբրիէլ Կարապետեան կամ Խապայեան Խարբերդցի, Մելքոն Յակոբեան Ռոտոսթոցի, Մաքսուտ Մաքսուտեան Դամասկացի, եւ Գէորգ Տէր-Յարութիւնեան կամ Երէցեան Իսմայելցի, որոնցմէ վերջին երկուքը վարժարան ընդունուած են, Գէորգ 1867 հոկտեմբերին (67. ՍԻՕ. 71), եւ Մաքսուտ 1868 մարտին (68. ՍԻՈ. 71), իսկ միւսները անոնցմէ առաջ: Ասոնց վրայ ապագայ յոյսեր հաստատուած ըլլալով պատշաճ դատուեցաւ յատուկ խնամքի ալ արժանացնել, ուստի Յակոբը իբր տարիքով հասուն եւ սարկաւագ, իսկ Գէորգը դեռ տարիքով պզտիկ ըլլալուն, միւս երեքը Գաբրիէլ եւ Մելքոն եւ Մաքսուտ 1869 օգոստոս 21-ին սարկաւագ կը ձեռնադրուէին եւ ուսումնական կատարելագործութեան համար անմիջապէս 1869-ին վերջերը Կ. Պոլիս կը յղուէին, ուր երկամեայ ժամանակ մասնաւոր ընթացքը կը կատարեն, աթոռոյ փոխանորդին առանձինն խնամքն ալ վայելելով: Երկու տարիէ վանք կը դառնան 1871-ին վերջերը, ուր արդէն Մելիքսեդեկ վարդապետ եղած Մուրատեանին օգնական կը նշանակուին վարժարանի ուսուցչական եւ տեսչական ճիւղերուն մէջ, եւ այդ պաշտօնին մէջ կը մնան իբր տասը տարի, եւ աբեղայական ձեռնադրութիւն կ՚ընդունին 1877 յուլիս 3-ին, Սահակ եւ Վահան եւ Ղեւոնդ անուններով: Բայց սարկաւագութեան ատենէն արդէն գործերու տիրացած էին, եւ իբրեւ զարգացեալներ եւ բանգէտ անձեր ամէն գործերու մէջ նախադասութիւն կը վայելէին, իրենք ալ ընդարձակ կը տարածէին իրենց գործունէութիւնը, միշտ իրենց գործակից ունենալով Անոյշեան սարկաւագը Գաբրիէլ անունով աբեղայ, եւ Գէորգ Երէցեանը սարկաւագ ձեռնադրուած: Այդ բանին յայտնի նշանակներն են 1874 յուլիս 3-ին վերաբացուած միաբանական Ընդհանուր ժողովոյ արձանագրութիւնները, որոնց մէջ ընդարձակ տեղ կը բռնեն այս նորահասներուն առաջարկները, ծրագիրները, հարցումներն ու բացատրութիւնները, մինչ հազիւ համառօտ խօսքերով կը ներկայանան հիները, իբրեւ նոր ձեւերու անվարժներ, եւ սահմանադրական դարձուածներու անտեղեակներ, որոնց հմտութիւնը միատեղ կը բերէին Կ. Պոլիսէ եկողներ, եւ այդ առաւելութեամբ Ընդհանուր ժողովոյ տիրանալով մինչեւ իսկ չորս սարկաւագներ առաջին եւ երկրորդ ատենապետութիւնները եւ ատենադպրութիւնները միահաղոյն գրաւելու կը հասնէին (77. ՄԻԱ. 208): Բայց ոչ միայն հիներն էին որ նորահասներու տեղի կու տային, այլ եւ նոյն իսկ իրենց ուսուցիչն ու գլխաւորը եղող Մելքիսեդեկ Մուրատեան վարդապետը պարտաւորուած էր զգալ անոնց նախաձեռնութիւնը, եւ տեղի ալ տալ նորակազմ խմբակի մը ձեռներէցութեան: Օդափոխութեան անունով 1873 յունիս 16-ին Կ. Պոլիս կը մեկնէր, եւ անտի իբր պատրիարքական այցելու Ռումինիա կը շրջէր, Վիէննա եւ Զուիցերիա կը հանդարտէր (74. ՍԻՈ. 36), եւ թէպէտ ինը ամիսէ 1874 մարտ 15-ին Երուսաղէմ դառնալով ուսումնարանի տեսչութիւնը կը վերստանձնէր (74. ՍԻՈ. 71), բայց իր ձեռնասունները արդէն գործին տիրացած էին, եւ իր դիրքը փոքրացած էր: Ընդհանուր ժողովոյ ատենապետութիւնն ու տնօրէն խորհրդոյ անդամակցութիւնն ալ չբաւեցին Մելքիսեդեկի դիրքը բարձրացնել, եւ իր գործերը սկսան նորահասներէն քննադատուիլ եւ խծբծուիլ, ուստի 1875 հոկտեմբեր 6-ին ատենապետութենէն (75. ՄԻԱ. 117), եւ 1876 յունուար 12-ին ժողովականութենէ (76. ՄԻԱ. 16) եւ նոյն տարւոյ մայիս 26-ին միաբանութենէն ալ կը հրաժարէր (76. ՏՆՕ. 218), եւ ցաւած սրտով եւ վշտացեալ հոգւով Երուսաղէմէ կը հեռանար:

2869. ԿԱՑՈՒԹԵԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹԻՒՆ

Պատմուած պարագաներն ալ բաւական են ցուցնել թէ Երուսաղէմի միաբանութեան ներքինին մէջ հիմնական փոփոխութիւն մը եղած էր: Հին ժամանակներ կը տիրէին իրաւ պարզամտութիւնն եւ ուսման նուազութիւնը, բայց օծուած էին անվկանդ միաբանասիրութեամբ եւ եռանդուն եկեղեցասիրութեամբ, որ լուսաւոր արտայայտութիւնն էր եղած Յովհաննէսի մահուանէ ետքը ծագած ներսէն-դուրսէն խնդիրին մէջ տեսնուած միաբանութեան օրինակելի համերաշխութիւնը եւ կոչման հաստատութիւնը եւ հաւատարմութիւնը: Վերջին ատեններ ուսումնական զարգացման համար ամէն կողմէ բարձրացած ձայները, եւ նոր պատրիարք Եսայիի վրայ ազգովին գործուած բռնադատութիւնը զայն մղեցին վարժարանի տպարանի թանգարանի (§ 2788-2790) անփորձ ճիգերուն եւ խօլ ծախքերուն, որոնց գլխաւորն եղաւ Մուրատեան Գարեգինին ուսումնարանին վրայ իշխելը եւ Մելքիսեդեկ վարդապետ դառնալով վանական ընթացքին վրայ ազդելը: Այդ կէտէն է որ Երուսաղէմի միաբանութեան ներքինը կ՚այլայլի, նպատակը լաւանալն էր անշուշտ, բայց արդիւնքը վատանալն եղաւ: Երբոր գործի մը մէջ շատ մը հանգամանքներ եւ մէկէ աւելի շարժառիթներ կու գան միանալ, դժուար կ՚ըլլայ վճռաբար պատասխանատուութիւնը ճշդել: Մուրատեան Երուսաղէմի վանական հոգւով չէր սնած, գուցէ սաղիմական գործունէութեան խորն ալ չէր թափանցած, իբրեւ վերանորոգիչ մտեր եւ անցեալը անարգելու հոգւով էր գործած, քանի մը տարի վանքի մէջ` բայց ոչ վանական կեանքով ապրիլը զինքը կերպաւորելու չէր բաւած: Ըսե՞նք արդեօք թէ իր տուած ուսումն ու դաստիարակութիւնն ալ Երուսաղէմի միաբանութեան համար պահանջուածը չէր: Կացութեան կատարելապէս տիրապետելու չյաջողած, եւ իր ձեռնասուններէն իսկ վշտացած, անմիջապէս միաբանութենէ բաժնուելու որոշումը բաւական է արդարացնել մեր դիտողութիւնները: Այդ բաժանման հոգին որ հաստատուն կապակցութեան պակսելուն եւ նպատակին պահանջած զոհողութեան հանդէպ զոհողութեանց հարկը չզգալուն հետեւանքն է, կարծես իբրեւ վարակիչ ախտ ընդարձակուեցաւ այդ միջոցին, եւ բաւական երկար ցուցակ մը կը կազմեն, Բառնաբաս Յովսէփեան, Փիլիպպոս Նաճառեան, Տիմոթէոս Սափրիչեան, Խորէն Մխիթարեան, Վարդան Մամիկոնեան, Մկրտիչ Սահակեան, Եզեկիէլ Գէորգեան, Յակոբ Շահպաղլեան, Մովսէս Կէօմիւրքճեան, Կիւրեղ Սրապեան, Մակար Բարխուդարեան, Դանիէլ Աշքեան, Մաղաքիա Տէրունեան, Ամբակում Համբարձումեան վարդապետներուն եւ Բարսեղ Այաղմալեան, Վահան Տէր-Մինասեան, Գառնիկ Ճէվահիրճեան, Գէորգ Շահինեան, Կարապետ Գրիգորեան սարկաւագներուն, եւ բազմաթիւ ժառանգաւոր աշակերտներուն անունները: Երբոր օրինակները կը շատնան անհատական պատճառներուն տեղ ընդհանրական պատճառը փնտռել անհրաժեշտ կը դառնայ: Երբոր կացութեան տիրապետութիւնը նախայիշատակեալ հինգերուն կը մնայ, անոնք իսկ մինչեւ ցվերջ միացեալ չեն մնար եւ կը բաժնուին երկուքն յերից եւ երեքն յերկուց, որ է ըսել միեւնոյն եսական հոգին է որ կը տիրէ: Իսկ երեքը որ միջավայրին տէր կը մնան, Խապայեան եւ Մաքսուտեան եւ Երէցեան, իրենց գործով եւ արդիւնքով չեն արդարացներ այն մեծ ակնկալութիւնը որ անդստին առաջին երիտասարդութեան օրերէն իրենց վրայ դրուած էր, զի իրենց կատարեալ ազդեցութեան ներքեւ յառաջ եկող միաբանութիւնը ոչ ուսումնական զարգացմամբ կը փայլի, ինքնաշխատ ջանքով զարգացող ցանցառ անհատներու բացառութեամբ, ոչ միաբանական անքակտելի համերաշխութեամբ կը փառաւորուի, ոչ եկեղեցասիրական անխոնջ աշխատութեամբը կը պայծառանայ, ոչ անարատ համբաւով եւ օրինակելի կենցաղով կը գովաբանուի, ոչ իր մէջ միասիրտ եւ միախորհուրդ մարմին մը կազմելով կը զօրանայ, եւ ոչ մատակարարական յաջողութեամբ կը ճոխանայ, որով փոխանակ օր ըստ օրէ զարգանալու, օր ըստ օրէ տկարանալու զառիվայրին վրայ կը տագնապի: Այդ հետեւանքին պատասխանատուութենէ զերծ չենք կրնար համարել անոնք որ իրենց տիրապետութիւնը տարածելու եւ իրենց զօրութիւնը ամրացնելու աշխատած ատեննին, այնչափ ճիգ չթափեցին հանրութեան օգտակար ըլլալու, որչափ ունեցան մէկը ներքին ազդեցութեամբ, երկրորդը ելեւմտական բախտաւորութեամբ, եւ միւսը արտաքին յարաբերութիւններով անձնապէս առատանալու: Բայց արդար ըլլալու համար պէտք չէ եւս մոռնանք որ ասոնք ալ իրենց նախնական սկզբունքները ուրիշէ առին, զոր չենք կրնար լիովին արդարացնել, իրենց գործունէութեանը մէջ երկու պատրիարքներու հովանաւորութիւնը վայելեցին, որոնց դերը հնար չէ նկատողութենէ վրիպեցնել, իրենց քաջալերիչներ եւ խորհրդակիցներ եւ գործակիցներ ունեցան, որոնք հետեւանքին մասնակցութենէ պէտք չէ ազատ նկատուին: Բայց ինչ ալ ըլլայ ամենուն համար ըսելիքնիս, անոնք որ առաջնակարգ գծի վրայ գտնուած ըլլալու կերպարանը կը սիրեն պահել, պատասխանատուութեան մէջ չեն կրնար ինքզինքնին յետին գիծերուն անցունել: Չմոռնանք ալ դիտել որ վերագոյնդ գրուած միաբանական դասալիքներու շարքին մէջ անոնցմէ հնագոյններ ալ կան, սակայն հնագոյն եղած ըլլալ ազդեցութենէ զերծ մնալ ըսել չէ, զի իրենց ընթացքով, վարմունքով, օրինակով, խօսքով, ուղղութեամբ շատ դիւրաւ կրնան հնագոյններուն վրայ ազդեցութիւն գործածել, եւ տարբեր գործերու մղել ետեւէն եկողներն ալ, եւ աւելորդ կը սեպենք խօսքերնիս հաստատելու համար անհատներու կենսագրական մանրամասնութիւններով զբաղիլ: