Տ. ՄԿՐՏԻՉ Ա. ՎԱՆԵՑԻ

2967. ԺՈՂՈՎԱԿԱՆ ԿԱԶՄՈՒԹԻՒՆ

Վերջապէս ընտրական ժողովին բացման համար որոշուած 1892 մայիս 3 օրը կը հասնէր. եկեղեցական եւ աշխարհական պատգամաւորներ բաւական թուով հաւաքուած էին, քանի մը հոգի ալ վերջին օրեր կու գան. ամենէն վերջիններէն էր Օրմանեան, որ մայիս 2-ին շաբաթ առտու Էջմիածին կը մտնար (§ 2959), եւ անմիջապէս անոր շուրջը կը բոլորուէին տաճկահայ պատգամաւորներուն գլխաւորները, իսկ Գալստեան եւ Սեդրաքեան ոչ միայն բարիգալստեան ողջոյնը կը զլանային, այլեւ բնակարան իսկ չէին յատկացուցած պատրիարքական պատգամաւորին, որ կը պարտաւորուէր Դաւթեան եպիսկոպոսի սենեակներուն մէջ պատսպարուիլ: Տաճկահայոց մէջ նշանաւոր դեր ստանձնած էր Տիգրան Կիւմիւշկերտան, եւ շատ զարմանալի էր տեսնել որ Կ. Պոլսոյ լռին գործիչը եւ ձեռներէցութենէ խուսափողը, Էջմիածինի մէջ ատենաբան եւ ատենադպիր է կտրեր, կը գումարէ, կ ՚ ատենապետէ, կը խօսի, կը համոզէ, եւ իրաւարարի ու դատաւորի դեր կը վարէ (92. ԱՐԼ. 2494): Սեդրաքեան բաւական յաջողեր էր տաճկահայ խումբին վրայ ալ ներգործել, բարեկարգութեանց նախանձայոյզ, Տաճկահայոց կացութեան արգահատող, եւ անոնց վիճակին բարւոքմամբը զբաղող ձեւանալով, եւ անոնց համակրութիւնն ալ շահած էր, Գալստեանը ետեւ թողլու չափ, եւ մինչեւ իսկ գործնական միջոցներու եւ միջազգային օժանդակութիւններու ծրագիրներ պարզելու սկսեր էր: Գրիգոր Արծրունի Մշակ լրագրոյ ծանօթ խմբագրապետը եւ Սեդրաքեանի երդուեալ բարեկամը, իր պաշտպանեալին առաքելութիւնը կը վարէր եւ մեծամեծ յոյսեր կը ցոլացնէր Տաճկահայոց աչքին: Օրմանեանի դժուար չեղաւ խոհական եւ չափաւոր կերպերով երեւոյթը իսկականէն, ու խօսքը գործէն ու կեղծիքը ճշմարտութենէն զատել տալ տաճկահայ խումբին գլխաւորներուն, թողլով որ անոնց ձեռքով այդ տեսութիւնները ընդհանրանան: Օրմանեանի դիմեցին նաեւ սինոդական եւ միաբան նախածանօթ Էջմիածնեցիներ, Սեդրաքեանէ եւ Գալստեանէ խորշող խումբին պատկանողներ, որոնք անոնցմէ հեռանալու համոզումնին կազմած, նախադասելի կաթողիկոսացուին մասին որոշում մը կը փնտռէին: Շաբաթ ցերեկը այդ խօսակցութիւններով անցաւ եւ կէսօրէն ետքը կազմական նիստը գումարուեցաւ, պատգամաւորներուն վաւերաթուղթերը քննուեցան, եւ քուէի իրաւունքները ճշդուեցան: Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանի պաշտօնագիրը կարդացուեցաւ, որուն մէջ ժամանակին իմացուած անուանումները հաղորդուած էին, եւ Օրմանեան որ պաշտօնագիրը ներկայացնողն էր, պէտք եղած բացատրութիւններն ու լուծումներն ալ բերանացի կ՚աւելցնէր` պատրիարքական ներկայացուցիչի դերը լրացնելով: Ռուսահայոց մասին պաշտօնական գործողութիւնները արդէն լրացած էին: Այս առթիւ կը ծանուցուէր եւս թէ կանոնագիրին համեմատ իւրաքանչիւր անհատի երկուքէ աւելի քուէի իրաւունք չէր կրնար տրուիլ, որով մաս մը յանձնարարական քուէներէն, զոր օրինակ Օրմանեանի երեք եւ Կիւմիւշկերտանի հինգ քուէներէն, միայն երկուքը հաշիւի մտան: Ըստ այսմ ժողովական կազմութիւնը կը լրանար 65 անձերով եւ 72 քուէներով, հետեւեալ կերպով բաշխուած. Ռուսահայոց, այսինքն Ռուսաստանի եւ Պարսկաստանի կողմէն հաշուուեցան 7 ներկայ սինոդականներ, միայն մէկը պակաս` անուանուած չըլլալուն համար, 7 միաբանութեան ներկայացուցիչներ, վիճակներէն 4 անձամբ, եւ 3 փոխանորդով եւ Աստրախանինը պակաս. եւ 8 աշխարհական պատգամաւորներ ներկայ, ընդամէնն 29 անձ եւ 29 քուէ եւ միայն 2 պակաս: Իսկ Տաճկահայոց կողմէ մեծ աթոռներէն երկու պատրիարքաց ներկայացուցիչներ ներկայ, իսկ երկու կաթողիկոսաց պակաս, վիճակներէն 12 անձամբ ներկայ, եւ 5 փոխանորդով եւ 5 երկրորդ քուէով, եւ 21 պակաս. աշխարհական պատգամաւորներ մեծ աթոռներուն հետ միասին 17 անձամբ ներկայ եւ 2 երկրորդ քուէով եւ 26 պակաս. ընդամէնն Տաճկահայերէ 36 անձ եւ 43 քուէ, եւ 49 պակաս, որ է բովանդակ 65 անձ եւ 72 քուէ, եւ 51 պակաս: Այսպէս ժողովական կազմութիւնը լրացնելով երեկոյին թողուեցաւ խորհրդակցութեամբ չորս ընտրելիներու եւ երկու ընտրեալներու մասին համաձայնութիւն գոյացնել, եւ ի զուր քուէներու յապաղում չպատճառել:

2968. ԸՆՏՐԵԼԵԱՑ ՄԱՍԻՆ

Բաւական կնճռոտ խնդիր մըն էր այդ համաձայնութիւնը, զի ժողովրդական հոսանքներ եւ անձնական ձգտումներ իրարու կը բաղխէին եւ իրար մօտենալու հաւանականութիւն չէին ցուցներ, եւ ամէնուն հետաքրքրութեան առարկայ դարձած էր թէ ի՞նչ պիտի կարենար ըլլալ ժողովին արդիւնքը: Նախկին պատրիարք Խրիմեան Մկրտիչ եպիսկոպոսի անունը ժողովրդական խաւերու մէջ նուիրական դարձած էր, մանաւանդ Ռուսահայոց մէջ, եւ Պաթումէ սկսելով մինչեւ Էջմիածին` պատգամաւորներու վրայ ազդելու եւ համոզելու դիմումներ կը շարունակուէին: Տաճկահայոց մէջ ալ նոյն միտքը կը տիրէր, բայց Խրիմեանի անունը բարձր արտասանելու համարձակութիւն կը պակսէր: Մինչեւ իսկ պաշտօնական շրջանակներու կողմէ զգուշութիւն կը հրամայուէր, եւ պատրիարքն իսկ պատգամաւորներուն կ՚ազդարարէր թէ Խրիմեանի քուէ տուողներ պիտի չկարենան տեղերնին դառնալ: Տփղիսի Օսմանեան հիւպատոս Հասիպ պէյ` տաճկահայ պատգամաւորները հացկերոյթի եւ երեկոյթի հրաւիրելով միեւնոյն զգուշաւորութիւնը կը յանձնարարէր, եւ Օրմանեանի ժամի մը չափ միայն Տփղիսի կայարանը մնալուն առթիւ, անձամբ գալով նոյն յանձնարարութիւնը կը խօսէր: Սակայն Խրիմեանի անունը նախընթաց երկու ընտրութեանց ատենէ սկսելով սաստկապէս շեշտուած էր Տաճկահայոց մէջ, եւ հին բաղձանքը միշտ մնայուն էր: Խրիմեանի անունը ամէն կողմէն կը լսուէր, եւ աւելորդ պարծենկոտութիւն էր Մշակ լրագիրին զայն իբր իր ընտրելին ցուցնելը, եւ անիրաւ չէր կարծել թէ Խրիմեանի անունը պատրուակ էր Սեդրաքեանի ընտրութիւնը յաջողցնելու ( ԳՐԻ. Գ. 412): Սեդրաքեան Արիստակէս եւ Գալստեան Երեմիա եպիսկոպոսներուն կաթողիկոսանալու տենչանքը եւ գործածած միջոցները արդէն բացատրեցինք, բայց ժողովրդական շրջանակներու մէջ Գալստեանը համակրութիւն չէր վայելէր եւ անոր յոյսը բոլոր ռուսական հովանաւորութեան վրայ հաստատուած էր: Իսկ Սեդրաքեան ունէր Ռուսահայոց մէջ իրեն նպաստաւոր խումբ մը, որ Մշակական անունով կը յիշուէր, Գրիգոր Արծրունիի Մշակ լրագիրէն առնելով իր անունը, եւ բաւական ալ ընդարձակ կը կարծուէր: Իսկ Տաճկահայեր նոր սկսած էին անոր մասին խորհիլ Արծրունիի եւ իր իսկ Սեդրաքեանի գործունեայ ջանքերուն հետեւանքով: Խորէն Աշըգեան պատրիարք կաթողիկոսութեան յոյսով կ՚օրօրուէր, եւ նոյն իսկ Օրմանեանի պատգամաւորութեամբ կը յուսար իր գործը յաջողցնել, վասնզի եպիսկոպոսներու մէջ անկէ զատ իրեն մօտ եւ իրեն համակիր երեւցող մէկը չունէր: Նա չէր քաշուած տաճկահայ պատգամաւորներէ շատերուն յայտնապէս յանձնարարել իր ընտրութիւնը, իբր օսմանեան տէրութենէն բաղձացուած եւ ռուսական կառավարութենէ ընդունուած ելք մը, եւ խօսուած ընտրելութեանց մէջէն նախադասուածը, եւ մայրաքաղաքի պատգամաւորներէն ամուր յուսադրութիւններ եւ յայտնի խոստումներ ալ առած էր, այնպէս որ ոչ թէ նպատակը յաջողցնելու աշխատանք, այլ լոկ գործը կանոնաւորելու յանձնարարութիւն կ՚ընէր Օրմանեանի: Այդ միտքերը ուրիշներու ալ հաղորդուած ըլլալէն, շատերու կողմէ Օրմանեանը իբր թէ Աշըգեանի պաշտպան նկատելու գաղափարը կազմուած էր ( ԳՐԻ. Գ. 425): Իսկ ժողովրդական մանաւանդ գաւառական դասակարգերու մէջ Աշըգեան ոչ մի համակրութիւն չէր վայելեր Տաճկահայոց կողմը, իսկ Ռուսահայոց կողմէ հակակրութիւնը հակառակութեան կը հասնէր: Ընտրելեաց կարգին շատ խօսուածներէն մէկն ալ Իզմիրլեան Մատթէոս եպիսկոպոսն էր, որ թէպէտ որոշ խումբի մը պաշտպանեալը չէր, սակայն իրեն մասին բնաւ հակակրութիւն կամ հակառակութիւն չկար, եւ իբր լուրջ եւ անձնուէր եւ անբասիր անձնաւորութիւն մը ընդհանուր ընդունելութիւն կը գտնէր: Ռուսահայոց մի մասին կողմէն Խապայեան Սահակ եպիսկոպոսի անունն ալ կը տրուէր, որ նուիրակութեան ժամանակէն բարի համբաւ եւ լաւ գնահատութիւն թողած էր իր ետեւէն, եւ ներկայ ժողովականներէ մէկն էր իբրեւ Երուսաղէմի պատրիարքին ներկայացուցիչ, ո'րչափ ալ Տաճկահայոց մէջ յատուկ մտադրութեան առարկայ եղած չէր: Մայիս 2 շաբաթ երեկոյի գումարման մէջ բոլոր այդ ընտրելեաց անունները տրուեցան եւ թերուդէմ խօսակցութիւններ երկարեցան, յիշուածներէն դուրս անուններ ալ գրուեցան, եւ գլխաւորապէս Վեհապետեան Յարութիւն պատրիարքի անունը, որուն յայտնապէս ընդդիմացաւ իր փոխանորդը Երուսաղէմի աթոռին պէտքերուն տեսակէտէն: Օրմանեան կը լռէր սպասելով որ ատենաբաններ իրենց տեսութիւնները լրացնեն. իսկ խօսելու հրաւիրուած ատեն իր փոխանորդելոյն վրայ խօսիլ իրեն համար պատշաճ չըլլալը կը պատճառէր, մինչեւ որ անձնական տեսութիւնները պարզելու կը հրաւիրուէր: Այն ատեն նա հայրապետի մը եւ հասարակաց հօր մը ընտրութեան համար գումարուած ժողովին քաղաքական խորհրդարաններէն տարբերութեան սկզբունքը հիմ դնելով, կ՚առաջարկէր չպնդել ա'յն անուններուն վրայ, որ կարծեաց տարբերութեան առիթ կու տային, եւ խորշիլ քանի մը քուէի առաւելութեամբ յաղթանակ տանելու մրցումէն. այլ ա'յն անունները միայն առնել, որոնց շուրջը տարաձայն կարծիքներ չեն լսուիր, եւ խօսքը եզրակացնելով կ՚ամփոփէր Խրիմեանի եւ Իզմիրլեանի անուններուն վրայ, միւս երկու ընտրելեաց անունները ժողովին ազատութեան թողլով, քանի որ մէկ օր յիշուելիք եւ միւս օր թողուելիք թարմատար անուններ պիտի ըլլային: Առաջարկը ընդունելութիւն գտաւ, մանաւանդ անոնց կողմէ որ այս կամ այն անունին հանդէպ շեշտուած հակակրութիւն կը զգային, եւ այսպէս ամէն քուէարկութենէ առաջ մէկ կողմ թողուեցան Աշըգեանի ու Գալստեանի ու Սեդրաքեանի անունները, եւ կաթողիկոսական աթոռին անյագ տենչանօք հետապնդողներ յուսախաբ մնացին, յատկապէս երկու վերջինները, զի Աշըգեան բացակայ էր եւ անցած դարձածէն տեղեկութիւն չունէր: Իսկ Օրմանեան որ Աշըգեանի պաշտպան կը կարծուէր, Աշըգեանը դուրս ձգելու առաջին քայլը առած կ՚ըլլար, եւ երբ իր փոխանորդելոյն պաշտպանութեանը պակասաւոր գտնուած կ՚երեւէր, նա իր արդարացումը կը պատրուակէր թէ չէր ուզեր ձախող փորձի մը ենթարկել Կ. Պոլսոյ պատրիարքին պատիւը: Այսպէս կայացաւ երկու նախապատիւ ընտրելեաց մասին համաձայնութիւնը, եւ միւս օր աւելցան Մխիթարեան Խորէն եւ Տէր-Սահակեան Երեմիա եպիսկոպոսներուն անունները` քառեակը լրացնելու համար կարծես, իբրեւ Աշըգեան Խորէն եւ Գալստեան Երեմիա անունները փոխանակող համանուններ: Երկու նախադասելի ընտրելեաց անունները իսկապէս ընդհանուր հաւանութեան արժանացան, իբր զի Իզմիրլեանի անունը ոչ մի կողմէն հակակրութիւն կը պատճառէր, իսկ Խրիմեանի անունը ամենէն յիշուած էր, նոյն իսկ անձնամատոյց ընտրելիներէ, որոնք Խրիմեանը ռուսական կառավարութեան անընդունելի նկատելով անոր անունը կու տային եւ իրենցինին կը միացնէին` իրենց նախադասուիլը ապահովելու միտքով:

2969. ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆ

Ընտրողական ժողովը բացուեցաւ մայիս 3-ին Երեւման Խաչի կիրակիին առտուն: Ժողովական ձեւակերպութեանց մասին այս անգամ քիչ մը մանրամասնութեանց մտնել աւելորդ չենք սեպեր, քանի որ այս առաջին անգամ էր որ իրօք համազգային ժողովի մը ձեւը կը կազմուէր, եւ ուղղակի նոյն ժողովով պիտի ընտրուէր Ամենայն Հայոց ընդհանրական հայրապետը: Ժողովը երեք նիստեր պիտի ունենար, առաջինը բացման, երկրորդը չորս ընտրելիներու քուէարկութեան, եւ երրորդը երկու վերջնական ընտրելիներու կամ ընտրեալներու քուէարկութեան համար, եւ երեքն ալ Մայրտաճարի մէջ: Առաջին նիստին ատեն տաճարը իր սովորական կարգուսարքը կը պահէր. հանդիսաւոր պատարագ մատուցուեցաւ, որուն բոլոր պատգամաւորներ ներկայ եղան թափօրով վեհարանէ իջնալով, եւ իրենց հետ պետական յատուկ ներկայացուցիչ Պրիբիլ, եւ սինոդի պրոկուրոր Գանչելի, եւ սինոդական պաշտօնեաներ: Բակին մէջ խռնուած ժողովուրդը Խրիմեանի անունը հնչեցուց, եկեղեցին ալ լեցուց, իսկ պատարագը մատոյց սինոդի նոր բայց երիցագոյն անդամ Աղուանեան Գրիգորիս եպիսկոպոսը (92. ԱՐՐ. 455), որուն վերջը 25 աշխարհական պատգամաւորներ ուղղութեամբ եւ անաչառութեամբ քուէ տալու ուխտը ըրին, ուխտագիրը ստորագրեցին (92. ԱՐԼ. 2481): Այս ուխտը եկեղեցականներէ չպահանջուիր, որոնք իրենց նուիրական կարգին ուխտադրութեամբ այս պարտքը ստանձնած կը նկատուին: Ժողովականք տաճարէ ելլալնուն` կրկին ողջունուեցան ժողովուրդէն Խրիմեանի անունը հնչեցնելով. իսկ ժողովականները լրացուցին ընտրելեաց մասին համաձայնութիւնը ինչպէս արդէն պատմեցինք: Մայիս 4-ի երկուշաբթի դռնփակ գումարման համար Մայրտաճարը ժողովասրահի ձեւի մտած էր կիսաբոլորակ մը կազմելով արտաքին մասին մէջ, երես յարեւելս, որուն մէջտեղը կը նախագահէր տեղապահը, իր երկու քովերը ունենալով Երուսաղէմի եւ Կ. Պոլսոյ պատրիարքաց ներկայացուցիչները, եւ անոնցմէ ետքը տեղապահին աջակողմը կամ տաճարին ձախակողմը եկեղեցական պատգամաւորները, եւ նախագահին ձախակողմը աշխարհական պատգամաւորները եւ եկեղեցականներէ մաս մը: Պետական պաշտօնեաները առանձին տեղ մը կը գրաւէին տաճարի ձախակողմը: Նիստը բացուեցաւ շարականով եւ աղօթքով եւ տեղապահի յորդորականով: Քուէարկութիւնը պիտի ըլլար բերանացի մինչեւ չորս անուններ տալով եւ կրտսերագոյնէն սկսելով: Պարսկաստանի պատգամաւոր Համբարձում Առաքելեան կրտսերագոյնի պատիւը խնդրեց եւ ստացաւ, եւ համառօտ ատենաբանութեամբ տուաւ չորս ընտրելիներուն անունները, պատշաճ բացատրութիւններ տալով եւ Խրիմեանի անունին վրայ ծանրանալով (92. ԱՐՐ. 470-471): Համաձայնութիւն հաստատուած ըլլալով ամէնքը միաբերան համակարծիք ըլլալնին յայտնեցին, բայց պետական ներկայացուցիչին պահանջին վրայ իւրաքանչիւրը առանձինն ալ կրկնեց, եւ այսպէս Խրիմեան, Իզմիրլեան, Մխիթարեան եւ Տէր-Սահակեան հաւասարապէս 72-ական քուէ ստացած եղան: Այս քուէարկութեան մէջ բացականերուն տուած գրաւոր քուէներն ալ հաշիւի կ՚առնուին, եւ գրաւոր ըլլալով 14 անձերէ քուէներ եկած էին, հինգ վիճակներու եկեղեցականներէն եւ աշխարհականներէն միանգամայն, երկուքէն միայն եկեղեցականներէ եւ երկուքէն միայն աշխարհականներէ (92. ԱՐՐ. 469), որ 22 անուններ կը պարունակէին եւ քուէները տրուած էին, Աշըգեանի 6, Խրիմեանի 5, Վեհապետեանի 3, Մխիթարեանի 2, Շիշմանեանի 2, Օրմանեանի 2, Իզմիրլեանի 1, եւ Գէորգ Տէր-Ներսէսեանի 1, որ անունով եպիսկոպոս գոյութիւն չունէր: Այս քուէները ներկայից 72 քուէներուն բարդուելով Խրիմեան ունեցաւ 77, Մխիթարեան 74, Իզմիրլեան 73, եւ Տէր-Սահակեան մնաց 72 (92. ԱՐՐ. 459), իսկ մնացեալ քուէները նկատի իսկ չէին կրնար առնուիլ: Այս 14 գրաւոր քուէ տուողները 51 պակասներէ զեղչելով (§ 2967), միայն 37 քուէարկուներ պակսած կ՚ըլլան առաջին քուէարկութեան մէջ: Մայիս 5-ի վերջնական քուէարկութենէ առաջ Օրմանեան ոմանց թելադրած էր, երկու ընտրեալներն ալ առաջին չորս ընտրեալներու նման հաւասար քուէով հանել, եւ այնպէս կարծուեցաւ թէ Խրիմեանի ընտրութեանը վնասել ուզած ըլլայ, սակայն շուտով թիւրիմացութիւնը բացատրուեցաւ: Վերջնական նիստը երկրորդին նման ձեւով բացուեցաւ, պատգամաւորներուն թափօրով վեհարանէն իջնալուն առթիւ դարձեալ Խրիմեանի անունը հնչեց: Այս անգամ ալ քուէարկութիւնը բերանացի էր, չորս ընտրեալներէն իւրաքանչիւրը զատզատ քուէի պիտի դրուէր եւ իւրաքանչիւրին համար ամէն պատգամաւոր ընտրեմ կամ ոչ ընտրեմ պիտի արտասանէր եւ արտասանածը պիտի ստորագրէր, եւ կապուած չէր երկու ընտրեմ եւ երկու ոչ ընտրեմ ըսել, այլ կրնար մինչեւ իսկ չորս ընտրեմ կամ չորս ոչ ընտրեմ ըսել: Առաջին քուէի դրուողը Խրիմեանի անունն էր, եւ բացակայից քուէ չէր ընդունուեր, եւ 72 ներկաներ համամիտ եւ համաձայն կերպով ընտրեմը արտասանեցին եւ ստորագրեցին, եւ 72 տարեկան Խրիմեանը 72 ձայնով առաջին ընտրելի կամ ընտրեալ հռչակուեցաւ: Այս արդիւնքը իսկոյն բակին մէջ խռնուած ժողովուրդին հաղորդուեցաւ եւ խնդութեան աղաղակներ ահեղագոչ բարձրացան: Օդը ամպոտ էր, եւ յանկարծ ճեղքուած ամպերուն մէջէն արեւի ճառագայթ մը փայլեցաւ, որ իբրեւ երկնային օրհնութեան յաջող նշանակ մեկնուեցաւ եւ խնդութեան աղաղակները կրկնելու առիթ ընծայեց (92. ԱՐՐ. 461): Խրիմեանէ ետքը միւս երեք անուններն ալ նոյն կերպով քուէարկուեցան, եւ Իզմիրլեան 50 քուէով երկրորդ ընտրելի հռչակուեցաւ, իսկ Տէր-Սահակեան 19 եւ Մխիթարեան 16 քուէով ընտրութենէ դուրս մնացին (92. ԱՐՐ. 462) ինչպէս նախապատրաստուած էր: Ժողովը չցրուեցաւ մինչեւ որ ատենագրութիւնը կազմուեցաւ եւ կայսեր ներկայանալիք պաշտօնագիրը պատրաստուեցաւ եւ բոլոր ներկաներէ ստորագրուեցաւ: Ժողովէ ետքը հանդիսական հացկերոյթ տրուեցաւ բոլոր ժողովականաց եւ պետական պաշտօնէից, բաժակաճառեր իրարու յաջորդեցին, Գալստեան (92. ԱՐՐ. 462) եւ Օրմանեան (92. ԱՐԼ. 2486) ռուսական եւ օսմանեան կայսերաց համար առաջարկեցին, յիշելով համազգային ժողովին համար անոնց ընծայած դիւրութիւնները, եւ Պրիբիլ Հայ եկեղեցւոյ համար առաջարկեց, եւ հետզհետէ ուրիշներ ընտրելոց եւ ընտրողաց եւ աշխատողաց համար (92. ԱՐՐ. 463), եւ երեկոյին լուսավառութիւն ալ կատարուեցաւ (92. ԱՐՐ. 464): Ձեւակերպութիւնները լրացնելով պատգամաւորներ սկսան ցրուիլ: Հինգշաբթի մայիս 7-ին Երեւանի մէջ հացկերոյթ տրուեցաւ տաճկահայ պատգամաւորաց, ուր Օրմանեան յատուկ բաժակաճառի մը առթիւ յայտարարեց, թէ Հայեր անմիաբան են ըսող եւ ընտրողական ժողովին վրայ կասկածողներ, թող` միաձայնութեամբ կատարուած ընտրութեան առջեւ` լեզունին փոխեն, եւ այլեւս Հայեր միաբան ըսեն:

2970. ԸՆՏՐՈՒԹԵԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹԻՒՆ

Որչափ ալ Խրիմեանի ընտրութիւնը ժողովական միաձայնութեամբ կատարուեցաւ, եւ ընտրութիւնը խանդավառութեամբ ողջունուեցաւ, սակայն միտքերէ չէր փարատած հաստատութեան մասին կասկածը. զի Խրիմեանի ազգասիրական հոգին ու համարձակ լեզուն ու ազատամիտ գործունէութիւնը աշխարհածանօթ էին, եւ ոչ միայն ռուսական կառավարութեան հաստատելը անստոյգ կ՚երեւէր, այլեւ օսմանեան կառավարութեան թելադրութենէն եւ միջամտութենէն ալ կը վախցուէր: Այդ երկիւղալից տագնապը օրէ օր կը սաստկանար, քանի որ սովորական պայմանաժամը կ՚անցնէր եւ պաշտօնական յայտարարութիւնը կը յապաղէր: Օրմանեան իր դարձին Տփղիսէ անցնելուն հանդարտեցուցիչ բացատրութիւններ տուեր էր հիւպատոս Հասիպ պէյի, որուն հետ Կ. Պոլիսէ նախածանօթ էր, բայց ի'նչ ելք ունենալը յայտնի չէր: Ռուսական կառավարութեան կողմէն նուազ էր կասկածը, վասն զի ոչ միայն միաձայն ընտրութիւնը իր ազդեցութիւնն ունէր, այլեւ ռուսական քաղաքականութիւնը զինքն վստահ կը զգար իր օրինականութեամբ մասնաւորաց տեսութիւններուն շատ կարեւորութիւն չտալ: Կը խօսուէր Աշըգեանի սաստիկ ցաւած ըլլալը, բայց այդ մասին ալ Օրմանեան կրցած էր անոր միտքը հանդարտեցնել, մայիս 15-ին Կ. Պոլիս հասնելէն ետքը ունեցած տեսակցութեան մէջ, բացատրելով թէ քանի որ մեծամասնութիւն գոյացնել անհնար էր, չորս ընտրելեաց մէջ յիշուելուն ինքն դիմադրած էր ձախողուածի կերպարանը խնայելու համար: Բայց հաստատութեան գործը կը շարունակէր յապաղիլ, եւ մինչեւ իսկ Խրիմեան, գործին ելքին վրայ վարանելով, ստոյգ կամ վստահելի տեղեկութիւններ կ՚որոնէր: Գործին լրման համար երկու կայսրութեանց համամտութիւնը պէտք էր, զի ռուսականը իր հրովարտակը արձակելու համար կը պահանջէր որ նախապէս ընտրելոյն հպատակութիւնը փոխուի, որպէսզի իբրեւ իր հպատակին վրայ վճիռ արձակէ: Իսկ փոփոխութեան համար ալ օսմանեան կայսեր հաւանութիւնը պէտք էր վերջին դաշնագիրերու համեմատ: Այդ հաւանութիւնը ստանալու համար ռուսական դեսպանատունը դժուարութեանց կը բաղխէր, եւ հազիւ ուրեմն ընտրութենէ չորս ամիս ետքը խոստումը կը ստանար, եւ ռուսաց կայսեր Խրիմեանը հաստատելու որոշումը պատրիարքարանի կը հաղորդէր, որ իր կարգին սեպտեմբեր 14-ին տեղապահին կը հեռագրէր, թէ դեսպանատունէն ծանուցաւ որ կայսրն Ռուսաց հաճել է հաստատել զընտրութիւն ( ՈՒՂ. 3), իսկ տեղապահը կը պատասխանէր թէ մեզանում պաշտօնական տեղեկութիւն չկայ ( ՈՒՂ. 4): Հպատակութեան փոփոխութիւնը արտօնելու խոստումէն ետքն ալ գործադրութիւնը դարձեալ կը յապաղէր, եւ մէն մի պարագայ նոր խնդիրի նիւթ կը դառնար, եւ անշուշտ գործը դիւրացնելու համար էր որ Խրիմեան մայիս 20-ին հաւատարմական եւ երախտագիտական հեռագիր մը կ՚ուղղէր կայսեր (93. ԱՐԼ. 2834), եւ այսպէս 1892 սեպտեմբերէն մինչեւ 1893 յունիս ութ ամիս անցնելէն ետքը դժուարութիւնք կը հարթուէին, եւ օսմանեան կայսեր հաւանութիւնը պաշտօնապէս կը ստացուէր, այն պայմանով որ Խրիմեան Կ. Պոլիսէ եւ օսմանեան երկիրներէ չանցնի Էջմիածին երթալու համար. պայման մը, որուն հարկ եղաւ զիջանիլ գործին էականը փրկելու համար ( ՈՒՂ. 18): Թէպէտ օսմանեան կայսեր միտքն էր Տաճկահայոց կողմէ տեղի ունենալիք ցոյցերը արգիլել, սակայն արտասահմանի մէջ աւելի նշանակալից ցոյցերու առիթ տուած եղաւ: Վերջապէս ձեւակերպութիւններ եւ պայմանագրութիւններ լրացան եւ 1893 յունիս 3-ին արձակուեցաւ` ռուսական հաստատութեան հրովարտակը ( ՈՒՂ. 304), եւ նոյն օր հաղորդուեցաւ Խրիմեանի` Երուսաղէմի մէջ ( ՈՒՂ. 8) եւ նա ալ հեռագրեց Էջմիածին, ուր աւետիսը լսուեցաւ յունիս 4-ին ( ՈՒՂ. 6): Այս անգամ ալ հեռագրական բանակցութիւններ շարունակեցին մինչեւ որ Կովկասի կառավարչապետութենէն պաշտօնական լուրը տրուեցաւ Էջմիածին, որ զայն ստացաւ յունիս 13-ին (93. ԱՐՐ. 576), եւ ասոր վրայ յունիս 21-ին ուղեւորեցան հրաւիրակներ Արիստակէս Սեդրաքեան եւ Սարգիս Տէր-Գասպարեան եպիսկոպոսներ, եւ Եփրեմ Սուքիասեան ու Մեսրոպ Տէր-Մովսիսեան վարդապետներ (93. ԱՐՐ. 587 եւ ՈՒՂ. 20): Իսկ կաթողիկոսի անունին յիշատակութիւնը աւելի կանուխ սկսած էր Մայրաթոռի մէջ յունիս 13-ին, եւ Տաճկահայոց մէջ Խորէն պատրիարքի յունիս 18-ի շրջաբերականով ( ՈՒՂ. 10):

2971. ԵՐՈՒՍԱՂԷՄԷ ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Հրաւիրակները Պաթումէ նաւերով հետզհետէ հանդիպեցան Տրապիզոն, Սամսոն, Կ. Պոլիս, Աղեքսանդրիա, եւ Երուսաղէմ մտան յուլիս 22-ին եւ նորընտիր կաթողիկոսին հանդիսապէս ներկայացան 23-ին ( ՈՒՂ. 127-133): Երուսաղէմի հանդէսներ եւ պատուասիրութիւններ եւ փոխադարձ համակրութեան ցոյցեր լիուլի կատարուեցան տասն օրեր շարունակ, եւ մանաւանդ յոյժ աչքառու էր Յարութիւն պատրիարքին յուզումը, որ իրմէ տարի մը կրտսեր ծերունազարդ ընկերակիցը երեք տարի հիւրասիրեր էր եւ այժմ անկէ պիտի բաժնուէր ( ՈՒՂ. 164): Հրաժեշտի միաբանական սեղանը նշանաւոր եղաւ իրարու հանդէպ սիրալիր արտայայտութեանց բաժակաճառերով ( ՈՒՂ. 166), եւ վերջապէս նորընտիրը եւ հրաւիրակները Երուսաղէմէ մեկնեցան օգոստոս 3-ին: Սուրբ Յակոբեանց միաբանութիւնը ուղեկցեցաւ մինչեւ երկաթուղւոյ կայարան, պետական եւ հիւպատոսական ներկայացուցիչներու, եւ ի պատիւ յղուած հեծելոց գումարտակի հետ, եւ երկու եպիսկոպոսներու եւ երկու վարդապետներու ուղեկցութեամբ մինչեւ Յոպպէ ( ՈՒՂ. 167-168): Երկու օր այնտեղ մնալով 5-ին կը նաւեն Եգիպտոս ( ՈՒՂ. 169), եւ օր մըն ալ Բօրսայիտի նաւահանգիստը անցընելով` 7-ին կը հասնին Աղեքսանդրիա, ուր նորէն կը սկսին հանդէսներ եւ հացկերոյթներ, Աղեքսանդրիոյ եւ Գահիրէի պատգամաւորութիւններ կը ներկայանան ուղերձներով, Եգիպտոսի փոխարքայն ունկնդրութեան կ՚ընդունի կաթողիկոսը, եւ օգոստոս 10-ին դարձեալ նաւելով 14-ին կը հասնին Թրիեստ, ուր Խրիմեանը կը դիմաւորեն Վիէննայի եւ Մանչեստրի պատգամաւորութիւնները եւ Վիէննական Մխիթարեանց ներկայացուցիչները, եւ Խրիմեանի հանգստանալու համար քանի մը օր Թրիեստ մնալէն օգտուելով` հրաւիրակները կ՚այցելեն Վենետիկ քաղաքը եւ Ս. Ղազարու վանքը, ուստից դառնալով օգոստոս 20-ին շոգեկառքով կ՚ուղեւորին Վիէննա, ուր համախմբուած կը գտնեն իբր հարիւր ազգայիններ Եւրոպիոյ աւելի քան 15 քաղաքներէ յատկապէս հաւաքուած, որոնք միւս օր կը ներկայանան եռանդուն ուղերձներով եւ յիշատակի ընծաներով, մէջերնին ըլլալով նաեւ Հունգարիոյ հռոմէադաւան Հայ հասարակութեանց պատուիրակութիւնները ( ՈՒՂ. 163-216): Այցելութեան կու գան պարսկական դեսպան հայազգի Նարիման Խան, եւ Վիէննական Մխիթարեանց աբբահայր Արսէն եպիսկոպոս Այտընեան, որոնց այցելութիւնը կաթողիկոսը փոխադարձեց ( ՈՒՂ. 216), նոյն օրը աւստրիական նախարարին եւ մեծ դեսպաններուն հետ, հացկերոյթներ կրկնուեցան եւ նախաճաշ տրուեցաւ վերջին առտուն օգոստոս 22-ին ( ՈՒՂ. 223) եւ նոյն երեկոյ Վիէննայէ մեկնեցաւ, եւ միւս երեկոյին օգոստոս 23-ին հասաւ Վօլօչինսկ եւ ոտք կոխեց Ռուսիոյ հողին վրայ ( ՈՒՂ. 225), եւ ճամբան շարունակելով 24-ին հասաւ Օտեսա, ուր հասած էին Ռումանիոյ եւ Ռուսիոյ հայ հասարակութեան պատուիրակութիւնները: Համառօտ տեսակցութիւններէ ետքը նոյն երեկոյին պատրաստ շոգենաւով ուղեւորեցան պատգամաւորութիւններէն շատերուն ընկերակցութեամբ, եւ Սեւաստապոլ հանդիպելով` 26-ին հասան Պաթում: Այնտեղէն անդին ընդունելութեան նշաններ խանդավառութեան աստիճան առին, որ արձագանգն էր տարի առաջ Էջմիածնի համազգային ժողովին ատեն կատարուած արտայայտութիւններուն, եւ մենք աւելորդ կը սեպենք անոնց մանրամասնութիւններով զբաղիլ: Պաթումէ Տփղիս եւ Տփղիսէ Երեւան եւ անկէ Էջմիածին, ամէն քաղաք, ամէն գիւղ եւ ամէն կայարան մէյմէկ հանդէսներ կատարուեցան, հարեւան եւս եւ հեռաւոր տեղերէ խմբուած բազմութեանց կողմէ: Ամենէն եռանդուն եւ ուռուցիկ ուղերձներ արտասանուեցան, որոնց իւրաքանչիւրին կը պատասխանէր Խրիմեան իրեն սեփական պարզ եւ անսեթեւեթ` բայց զգայուն եւ սրտաբուխ ոճով: Իր յատուկ մտադրութեան առարկայ եղան Վասպուրականի եւ Տարօնի գաղթականներն ու պանդուխտները: Օգոստոս 28-ի առտուն Պաթումէ մեկնելով եւ Գորի ու Սուրամ ու Մծխիթ հանդիպելով 29-ին հասաւ Տփղիս, ուր եկեղեցական հանդիսութեամբ մտաւ վանքի Մայրեկեղեցին եւ անկէ առաջնորդարան ելաւ հանգստանալ: Անհնար է մի առ մի պատմել հանդէսները, որոնք օգոստոս 29-էն մինչեւ սեպտեմբեր 7 շարունակեցին անընդհատ ( ՈՒՂ. 262), ամէն դասակարգ, ամէն պատգամաւորութիւն, ամէն ընկերութիւն, ամէն յատուկ մարմին իր ուղերձով եւ ոմանք ընծայով ալ կը ներկայանային: Սեպտեմբեր 3-ին կատարուեցաւ կառավարչապետին երթալը եւ կայսերական հրովարտակին եւ վեղարի խաչին եւ մեծ շքանշանին յանձնուիլը ( ՈՒՂ. 295-307): Միեւնոյն սեպտեմբեր 3-ի երեկոյին իրենց աքսորավայրէն Տփղիս հասան Սուքիաս Պարզեանց եւ Ներսէս Խուտավերտեանց եպիսկոպոսները եւ 4-ին առտուն Խրիմեանի ներկայացան ( ՈՒՂ. 308): Կաթողիկոսական ընտրութեան գործին լրանալովը աքսորի պայմանաժամն ալ լրանալը յայտնապէս` կը հաւաստէ որ ոչ յանցանքի մը համար եւ ոչ պատիժի նպատակով կարգադրուած էր այդ աքսորը, այլ միայն Գալստեան-Սեդրաքեան ընկերակցութիւնը ազատ թողլու համար իրենց տիրապետութիւնը վարելու եւ իրենց ընտրութիւնը ապահովելու, որուն դէմ էին երկու եպիսկոպոսները, այլ կրնային ուրախ ըլլալ որ իրենց աքսորուելովն ալ իրենց նպատակը իրականացած էր, տաճկահայ մը բարձրացած էր կաթողիկոսական աթոռը, եւ Գալստեան ու Սեդրաքեան յուսախաբ մնացած էին իրենց ակնկալութեանց եւ իրենց աշխատութեանց մէջ: Խրիմեան եւ հետեւորդներ սեպտեմբեր 7-ին Տփղիսէ մեկնեցան, Աղստաֆա 500 հայ եւ թուրք Ղաչաղցի ձիաւորներ հաւաքուած էին իրենց գաւառին սահմանին մէջ հետզհետէ Տիլիջան եւ Ելենովկա գիշերելով, եւ այլարի մէջ տեղապահէն եւ սինոդականներէն ողջունուելով` սեպտեմբեր 10-ին Խրիմեան մտաւ Երեւան, 11-ին այնտեղ տօնեց Խաչվերացը, եւ 12-ին Երեւանէ եկաւ Էջմիածին փառահեղ եւ հրաշափառ ընդունելութեամբ, եւ ուղղակի մտաւ Մայրտաճարը, եւ միւս օր մաղթանք կատարուեցաւ իր ներկայութեամբ: Հանդիսական ներկայացման եւ տեղեկատուութեանց պարագաներ տեւեցին դեռ քանի օրեր, օծման պատրաստութիւնները լրացան, շաբաթ 25-ին հաւատարմութեան ուխտադրութիւնը տեղի ունեցաւ, եւ օծման վեհ արարողութիւնը կատարուեցաւ սեպտեմբեր 26-ին, Վարագայ Խաչին կիրակիին, եւ Վանեցւոց համար նուիրական տօնին օրը, գլխաւորութեամբ Սմբատեան Մեսրոպ եպիսկոպոսի: Այս արարողութեան նորութիւնն էր որ օծումը փոխանակ տաճարին մէջ կատարելու, բակին մէջ պատրաստուած շարժական տախտակամածի մը վրայ կատարուեցաւ, որպէսզի հաւաքուած անթիւ բազմութիւնը կարենայ ազատաբար հանդէսը վայելել. մնացեալ մասերու մէջ արարողութեանց եւ հանդիսադրութեանց պարագաները սովորականներն էին ( ՈՒՂ. 364-369): Հանդիսութիւն մըն ալ Ճեմարանի տարեդարձն էր որ սեպտեմբեր 25-ին կ՚իյնար եւ օծման զուգադիպութեամբ տօնուեցաւ հոկտեմբեր 9-ին Թարգմանչաց տօնին օրը ( ՈՒՂ. 375), եւ այսպէս կը լրանայ, ուրախութեանց եւ հանդիսութեանց շրջանը, որ յուլիս 22-ին հրաւիրակներու Երուսաղէմ մտնելու օրէն 80 օր տեւած էր, եւ որ ստուար հատորով մը մանրամասնօրէն պատմուած է հրաւիրակ եւ ականատես Տէր-Մովսիսեան Մեսրոպ վարդապետէ ( ՈՒՂ. ). իսկ 1892 մայիս 5-ի ընտրութենէն մինչեւ 1893 սեպտեմբեր 26-ի օծման օրը 17 ամիսներ անցած էին, քանի մը օր պակաս:

2972. ԽՐԻՄԵԱՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

Ինչ որ մենք քաղուածօրէն պատմեցինք տկար եւ տժգոյն ստուերագիծ մըն է այն եռանդոտ եւ խանդավառ խնդութեան, որով ամէն կողմերէ ողջունուեցաւ եւ տօնուեցաւ Խրիմեանի կաթողիկոսութիւնը, իր տեսակին մէջ գերազանց եւ աննախընթաց ըսուելու արժանի տպաւորութեան ներքեւ, այնպէս որ իրաւամբ կրնանք հարցնել թէ ի՞նչ էր այդ երեւոյթին իսկական պատճառը: Հանդիսական եւ տօնական ցուցադրութիւններ երկու տեսակէտով կը կազմուին, մէկը իբր անցեալին երախտագիտութիւն եւ միւսը իբր ապագային ակնկալութիւն: Այդ պատճառները Խրիմեանի պատշաճեցնելով իր` նախընթացին մէջ չենք տեսնար այդ բոցեռանդն շարժումը արդարացնող արդիւնքներ: Տարօնի վանահայրական եւ առաջնորդական պաշտօնը ապարդիւն անցած էր, Կ. Պոլսոյ պատրիարքութիւնը դժգոհութիւններու առիթ տուած եւ հրաժարելու ստիպած էր, Վանայ տեղապահութիւնը նշանաւոր հետք մը թողած չէր. բաղդատմամբ օգտակար եղած է Վարագայ վանահայրութիւնը, բայց այն ալ շատ արտասովոր բան մը չէր, այնպէս որ իր բոլոր պաշտօնավարութիւններովը նշանաւոր արդիւնք մը ցուցած չէր որ այդչափ եռանդուն երախտագիտութիւն հրաւիրէր: Իսկ ապագային համար վարչական հանճար չէր խոստանար, ծերութեան հասած 72 տարեկան էր ընտրուած, բազմակողմանի զարգացմամբ չէր պատրաստուած, լեզուագիտութեան եւ ճաշակէ զուրկ էր, կանոնաւոր պաշտօնավարութեան անընդունակ կը ճանչցուէր, եւ փորձառութենէ առաւելութիւններ քաղած չէր. մեծ ակնկալութիւններ չէին ուրեմն որ կեանքին վերջին մասին մէջ տարբեր բան մը յուսադրէին քան ինչ որ ցուցած էր իր նախընթացին մէջ: Ասոր հետ մէկտեղ իրականութիւն մըն էր իրեն շուրջը բորբոքուած խանդավառութիւնը, որ ոչ կեղծիք էր, ոչ կուսակցական ճիգ մըն էր, եւ ոչ ալ մուրացածոյ հայթայթուած էր: Բայց աշխարհավարութեան ասպարէզին մէջ նոր չէ որ ճշմարիտ արդիւնաւորութիւնը երբեմն համակրութիւն չի պատճառեր եւ անհատը անհամ կը թողու, ինչպէս դիմաբաժանեալ կերպով երբեմն պակասութիւններ, եւ նոյն իսկ թերութիւններ ալ անհատը համեղ կը պահեն եւ նոյն իսկ համակրութիւն կը ներշնչեն: Այդ վերջին տեսակէն էր Խրիմեան. տեսակ մը որ ցանցառ է ստուգիւ, բայց անհնար չէ: Անոր ալ գաղտնիքը մենք կը գտնենք զգացմանց շրջանակին մէջ. անկեղծ բնաւորութիւն, անշահասէր գործունէութիւն, ուղիղ միտք, բաց սիրտ, համարձակ խօսք, ժողովրդասէր գործ, անխոտոր անարուեստ այլ սրտաբուխ էին իր ատենաբանութիւնները: Մարդիկ աւելի կը սիրեն ապիկար բարութիւնը քան չարամիտ կարողութիւնը, եւ Խրիմեանի քուէ տուող 72 պատգամաւորներէ, եւ անոր շուրջը ցոյցեր կազմակերպող հազարաւոր անձերէ, չենք կարծեր եւ ոչ մէկը գտնուի որ Խրիմեանի ջանքով ոսկեզարդ նորոգուած, երջանկութիւնը իրականացած եւ բոլոր ձգտումները լրացած տեսնելու համոզումը ունեցած ըլլայ: Ասոր հետ մէկտեղ ամենէն աւելի Խրիմեանի արդիւնաւորութեան մասին թերահաւատներն ալ, սիրտով եւ համոզումով տուած են իրենց քուէն, գլխաւորապէս այն նպատակով որ անշուշտ Խրիմեանի անունով եւ անձով ազգին մէջ համերաշխ սէրը պիտի աճէր, եւ մասնաւորապէս կանուխէն գոյացած եւ Մակարի օրէն զօրացած Մայրաթոռին եւ Տաճկահայոց, եւս ռուսահայ աշխարհականութեան միջեւ տիրող պաղութիւնը պիտի վերնար, եւ ցրուեալ ազգայնոց փոխադարձ սէրը պիտի ամրապնդուէր, ինչ որ անարգելիք արդիւնք մը չէր: Խրիմեանի գերազանց արժանիքը եղած էր հայ տարրին սիրտին մէջ ինքնաճանաչ զգացմանց, ներքին զարգացմանց, գաւառական պահանջից, եւ ստորին դասակարգի պաշտպանութեան գաղափարը ոչ թէ միայն արծարծել, այլեւ ստեղծել, ինչպէս որ նկատած ենք իր պատրիարքական ընտրութեան առթիւ (§ 2779): Խրիմեան ստեղծիչ կամ հիմնադիր եղաւ այդ ըմբռնմանց, եւ այս է Հայրիկ մակդիր անունին իմաստը, որ իրեն տրուեցաւ անդստին իր առաջին կեանքին մէջ վարժապետութեամբ զբաղած օրերէն: Մենք պէտք չունինք նոր կաթողիկոսը ճանչցնելու համար անոր նախընթացը պատմել, որուն հետեւած ենք Կ. Պոլսոյ մէջ իբր պանդուխտ հասած եւ վարժապետութեան սկսած օրէն (§ 2679), եւ քայլ առ քայլ յառաջացած ենք մինչեւ Հայրապետական աթոռ բարձրանալը եւ հանրային գործոց գլուխ անցնիլը, երբ 73 տարեկանէ միայն 8 օրով պակաս էր. տարիք մը որ յոգնած կրնար ըսուիլ, թէպէտ ինքն մարմնով ժիր եւ միտքով առոյգ էր տակաւին: Խրիմեան իր նախորդ Մակարէն եօթը տարի ետքը կ՚ընտրուէր, ճիշդ եօթը տարեկան ալ պզտիկ էր, գրեթէ օրը օրին հանդիպած ըլլալով անոնց ծնունդը, Մակարինը 1813 ապրիլ 6-ին Պուլանըքի Թեղուտ գիւղը, եւ Խրիմեանինը 1820 ապրիլ 4-ին Վանայ Յայնկոյսներ թաղը. ընտրութեանց օրերն ալ միայն 15 օրով կը տարբերէին իրարմէն ապրիլ 21-էն մինչեւ մայիս 5:

2973. ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆ ԵՒ ԱՇԸԳԵԱՆ

Յարութիւն պատրիարքի գլխաւոր հոգածութիւնը դրամական մատակարարութիւնը կարգի դնելն էր, անոր համար կալուածներ շատցնելը կը քաջալերէր եւ պարտքը ջնջելու կը հետապնդէր. բայց այս երկու դիտումները շեղակի կը համեմատէին, քանի որ պարտքով իսկ շինութիւններ կը կատարուէին Ղեւոնդի ձեռքով եւ կամեցողութեամբ: Յաջողութեան յոյսը բոլոր Կ. Պոլիսէ գալիք նպաստին վրայ էր դրուած, պետական սնտուկէ պահանջին եւ մայրաքաղաքի Հայոց պարտաւորեալ նուէրին վրայ. սակայն անոնք ալ արդիւնք չէին տար, հակառակ Սէֆէրեան Սիմէոն եպիսկոպոսի անդուլ ջանքերուն: Ստացուած տեղեկութեան համեմատ Երուսաղէմի աթոռին անունով պետական սնտուկներուն գանձած գումարը 36. 000 օսմանեան լիրա էր, եւ անկէ 27. 000 արդէն գանձուած էր (92. ՏՆՕ. 169), եւ մնացորդէն Սէֆէրեան միայն 60 ոսկի կրցած էր գանձել (92. ՏՆՕ. 1701). իսկ մայրաքաղաքի ժողովուրդէն առնուածը եկեղեցիներու գանձանակներէն հաւաքուած աննշան գումարներն էին միայն: Նուիրակութիւններէ ալ նշանաւոր արդիւնաւորութիւն չէր գոյացած, ուստի Վեհապետեան խորհեցաւ անձամբ Կ. Պոլիս դառնալ եւ գանձումներու ոյժ տալ: Սէֆէրեան փոխանորդ ուղղակի դիմումով յաջողեցաւ պետական արտօնութիւնը ստանալ, եւ 1893 մայիս 27-ի նամակով հաղորդեց Վեհապետեանի (93. ՏՆՕ. 307), բայց Խրիմեան կաթողիկոսի հաստատուիլը եւ մեկնիլը վրայ հասաւ, եւ միայն անոր օգոստոս 3-ին մեկնելէն ետքը ինքն ալ մեկնեցաւ (93. ՏՆՕ. 8), եւ օգոստոս 22-ին Կ. Պոլիս հասաւ (93. ԱՐԼ. 2866): Իրեն կուղեկցէր Սէֆէրեան, որ հրաւիրակներուն հետ Երուսաղէմ էր եկած, Կ. Պոլսոյ գործերը յանձնելով իր օգնականին Երէցեան Գէորգ վարդապետի, որ նախընթաց մարտին այդ պաշտօնին կոչուած էր (93. ԱՐԼ. 2737): Յարութիւն պատրիարք իր ուղեւորութեան իբր պատճառ կը ցուցնէր օդափոխութեան պէտքը եւ կայսեր ներկայանալու պարտքը. սակայն գլխաւորը դրամական խնդիրն էր, որուն համար անմիջապէս սկսաւ նախարարութեան դիմել, այցելել եւ տեսակցիլ, պնդել եւ պահանջել, կայսերական արքունիքն ալ ներկայացաւ: Կ. Պոլսոյ ժողովուրդը, յիշելով անոր իշխանութեան օրերը, սկսաւ պատուասիրութեան ցոյցերը յաճախել, համակրութեան բացատրութիւնները առատացնել, եւ ազգային գործոց համար առաջարկներ ընել, եւ ներկայ պատրիարքէն սպասածը ու չտեսածը նախորդ պատրիարքէն յուսալ: Աշըգեան Վեհապետեանի գալուն մէջ մաս ունեցած չէր, որ իրեն հաճելի չէր կրնար ըլլալ, եւ գալէն ետքը անոր հանդէպ գործածուած յարգանքները եւս առաւել սաստկացուցին իրեն տհաճութիւնը, եւ ահա թէ ուստի' յառաջ եկաւ Վեհապետեանի շուտով Երուսաղէմ դառնալու որոշումը` նպատակը իրականացնելէ առաջ: Բնական էր որ հրապարակաւ եւ յայտնի չլինէին ձեռք առնուած միջոցները, բայց կառավարական տեսակցութեանց մէջ սկսաւ թելադրուիլ Վեհապետեանի, թէ հարկ չկար նմա իրեն աթոռէն դուրս նեղութիւն քաշել, եւ թէ պէտք եղածը դիւրաւ կրնար կարգադրուիլ իր տեղը գտնուած ատենն ալ: Վեհապետեան զգաց այդ թելադրութեանց համակերպելու հարկը` աւելի ձախող միջադէպներու առիթ տուած չըլլալու համար: Իսկ կառավարութեան կողմէ գործը քաղցրացնելու համար օսմանիէ մեծ շքանշանի շնորհը տեղի ունեցաւ դեկտեմբեր 17-ին (93. ԱՐԼ. 2964), եւ Վեհապետեան այլեւս չուշացուց իր ուղեւորութիւնը, եւ 23-ին Կ. Պոլիսէ մեկնելով (93. ԱՐԼ. 2969), նոր 1894 տարւոյ յունուար 5-ին Ծննդեան ճրագալոյցի օրը Յոպպէ հասաւ (94. ԱՐԼ. 2981): Իսկ տրուած խոստումներն ու ակնկալութիւններն արդիւնաւորութիւն չունեցան, եւ պարտքի կնճռոտ խնդիրը հետզհետէ աւելի ծանր կերպարան առաւ, ինչպէս որ կարգ ըստ կարգէ պիտի պատմենք անկէ ծագած ցաւալի միջադէպները:

2974. ԱՇԸԳԵԱՆ ՀՐԱԺԱՐԵԱԼ

Աշըգեանի պատրիարքութիւնը չկրցանք դժբախտաբար հաճելի գոյներով պատկերացնել: Որչափ ալ իր մասին չկարենանք ոչ չարամտութեան եւ ոչ ապիկարութեան արատներ դնել, եւ ո'րչափ ալ շփոթ եւ խանգարեալ կացութեան հանդէպ գտնուած ըլլալը խոստովանինք, պիտի չկարենանք իր վարչական կորովի եւ հաստատամիտ ուղղութեան պակասութիւնը ծածկել, ինչ որ պաշտօնապէս Ընդհանուր ժողովոյ մէջ անձնական անբաւականութիւն ըսուեցաւ (94. ԱՐԼ. 3252): Իր պատրիարքութեան առաջին օրերէն ունեցած միտքը (§ 2940) վերջերը նորէն մէջտեղ դրաւ, առաջնորդներուն անուանումը պատրիարքարանի վերապահելու, վիճակային ընտրութիւնը դադրեցնելու, որ ժողովներէ մերժուեցաւ իբրեւ ազգային եկեղեցւոյ սկզբանց հակառակ եւ նպատակին անբաւական (94. ԱՐԼ. 3013, 3025): Աշըգեանի վարանոտ վարչականութիւնը աւելի շեշտուեցաւ Գումգաբուի դէպքէն ետքը (§ 2947), երբ այնպիսի անգոյն ընթացք մը ունեցաւ որ եւ ոչ մի կողմ, խոհական կամ ոչ, բուռն կամ ոչ, չկրցաւ համարձակօրէն համակիր յարաբերութիւն պահել անոր հետ: Յիշեալ դէպքին վրայ Աշըգեանի եւս քսու եւ մատնտու կարծուած անձերուն կարգին հակառակութեան առարկայ եղաւ. սակայն առանց անոր ալ զանազան պարագաներ ծանրացուցին իրեն կացութիւնը: Վերջին կրօնական ժողովին ընտրեալներուն մէջէն Իզմիրլեան Մատթէոս եւ Ալէաթճեան Գրիգորիս եպիսկոպոսներ հաստատութեան պաշտօնագիրէն դուրս ձգուած էին, իբր զի ուժգնապէս դիմադրած էին համագումարի ժողովին մէջ Աշըգեանի թելադրութեանց, եւ Աշըգեան անփոյթ եղաւ անոնց պաշտպանութիւնը ստանձնել: Խորէն Նարպէյի հանդէպ բռնած ընթացքը (§ 2961), եւ Յարութիւն պատրիարքի Կ. Պոլիս չմնալուն համար կատարուած անցուդարձերը (§ 2973), մինչեւ իսկ Գարեգին Սրուանձտեանի մասին երկմիտ տրամադրութիւնը (§ 2962), եւ անպաշտօն եւ հիւր եպիսկոպոսներու եւ վարդապետներու դաս ելլալու արգելքը (93. ԱՐԼ. 2942), աննպաստ մեկնութեանց առիթ ընծայեցին, իբրեւ թէ յառաջադէմ եկեղեցականներ նկուն վիճակի մէջ կամ կառավարութեան աչքին կասկածելի պահելով, կը բաղձայ իր դիրքը ապահովել: Նոյնիսկ մատանիի մը նուէրին կայսերական խոստումին, եւ հրաժարելէն ետքը հանգստեան թոշակի ապահովութեան մասին իր յայտնած միտքերը (§ 2950), զրոյցներու առիթ ընծայեցին: Վերջին ատեններ քանիցս հրաժարականը պահանջելու ցոյցեր եղան, որոնց հանդէպ ինքն պետական հովանաւորութիւնը եւս քանզեւս ապահովելու միջոցները սաստկացուց, կրկին եւ կրկին հաւատարմութեան շրջաբերականներ ցրուեց` ազգային խռովարարներ մատնանշելով (94. ԱՐԼ. 3017), որոնք ձախողակի մեկնուեցան, այնչափ որ բռնադատողներու կողմէ մահափորձի միջոցն ալ գործածուեցաւ իր վրայ: Իր գաղափարն էր եղած կայսեր ծննդեան եւ գահակալութեան օրերը, Մայրեկեղեցւոյ մէջ շարականով եւ ընթերցուածով եւ աւետարանով մաղթանքներ կատարել` եկեղեցական եւ պաշտօնական եւ ժողովրդական դասերու մասնակցութեամբ, եւ յորդորական ու մաղթողական քարոզով, որ հետզհետէ պարտադիր սովորութեան կարգն անցաւ: Սակայն հակառակութեան ցոյցերը զօրացան, եւ քահանաներու եւ բոլոր եկեղեցականներու սպառնական նամակներ ցրուեցան, որ անոր անունը պատարագի մէջ յիշելը դադրեցնեն, եւ կասկածաւորներու ձերբակալութեամբ ալ ցոյցերուն առջեւը չառնուեցաւ, եւ վերջապէս հրաժարելու եւ քաշուելու ստիպուեցաւ (94. ՏՆՕ. 112), եւ յանկարծ յունիս 14-ին հրատարակուեցաւ, թէ պատրիարքի հրաժարականը կայսեր կողմէ ընդունուած է (94. ԱՐԼ. 3108), եւ ոչ ոք գտնուեցաւ որ պարագային վրայ ցաւ յայտնէր, թէպէտեւ մօտ վեց տարի պաշտօնին վրայ եղած էր եւ ակնածութեան ու ակնառութեան պահանջով գովեստներ ալ լսած էր: Տեղապահի ընտրութեան արտօնագիրը ստացուեցաւ յունիս 22-ին, եւ այն ինչ Խառն ժողովը ընտրութեան հրաւիրուած էր, յունիս 28-է 29 գիշերը տեղի ունեցած ահեղ երկրաշարժը գումարումը յապաղեց (94. ԱՐԼ. 3120), եւ հազիւ օգոստոս 3-ին ընտրութիւնը կատարուեցաւ, եւ Հմայեակ եպիսկոպոս Դիմաքսեան տեղապահ հռչակուեցաւ (94. ԱՐԼ. 3147), եւ 15-ին հաստատուեցաւ եւ 16-ին գործի ձեռնարկեց, եւ մինչեւ այն օր ամիսուկէս ժամանակ գործերը փոխանորդ Ճէվահիրճեան Գաբրիէլ վարդապետի ձեռքը մնացին, իսկ նախկին պատրիարքին հանգստեան թոշակը հոկտեմբեր 10-ին շնորհուեցաւ (94. ԱՐԼ. 3201): Աշըգեան պատրիարքութենէ հրաժարելով քաշուեցաւ Մաքրիքէօյ արուարձանի մէջ նոր կառուցուած տունը, եւ բոլորովին առանձնացած կեանք մը անցուց, իր վրայ խօսիլ չտալու չափ զգուշանալով մինչեւ իր մահուան օրը 1899 հոկտեմբեր 26-ին, տակաւին 57 տարեկան: Առողջ կազմ ունէր պատրիարքութենէ առաջ, այլ հետզհետէ կորսնցուց իր պաշտօնավարութեան ատեն, 1893 սեպտեմբերի մէջ Եալովայի ջերմուկներն ալ գնաց` յատուկ կայսերական արտօնութեամբ եւ շնորհով, բայց չկազդուրուեցաւ, եւ պատրիարքութեան վերջին երկու տարիները ստէպ հիւանդութեամբ անցուց եւ յաճախ պատրիարքարանէ բացակայեց: Խորէն Աշըգեան շատ աւելի պատուաւոր կեանք ունեցած եւ համբաւ թողած պիտի ըլլար, եթէ պատրիարքութեան բարձրացած չըլլար եւ մնար վանական եւ գրական կեանքի շրջանակին մէջ իբր զարգացեալ անձ մը եւ իբր նախանձայոյզ եկեղեցական: Պատրիարքական բեռը ծանր եկաւ իր ուսերուն եւ անյարմար իր ձիրքերուն եւ կիրքերուն, որոնք հեռի էին վարչական ընդունակութենէ, եւ առանց ուրանալու ալ իր բացառաբար դժուարին պարագաներու հանդէպ գտնուիլը, չենք ալ ծածկեր թէ ամէն պաշտօնեայի պարտք է իր գտնուած կացութեան վրայ տիրապետել, եւ ոչ թէ անոր առջեւ տկարանալ: Այսուհանդերձ Օրմանեան, որ անոր դամբանականը խօսեցաւ, չվարանեցաւ յայտարարել թէ իրարմէ շատ կը տարբերին վարէն վեր եւ վերէն վար նայուածքները, թէ վերէն վար նայողներուն բնական եւ գլխու պտոյտի ենթարկուիլը, եւ թէ պէտք չէ վարէն վեր նայելով դատել` վերէն վար նայելու ստիպողներուն գործերը:

2975. ԱՐԿԱԾԱԼԻՑ ԺԱՄԱՆԱԿ

Տեղապահութեան միջոցը արկածալից ժամանակ մը եղաւ, որոնց առաջինը էր Կ. Պոլսոյ ահռելի երկրաշարժը, որ նշանաւոր շէնքեր վնասեց, տուներ քանդեց, թաղեր աւերեց, բազմութիւններ վրանաբնակ դարձուց, խեղճութիւնը ընդարձակեց, եւ պետական նպաստներու քով ազգայիններ եւ անհատականներ ալ պէտք եղան, եւ մինչեւ հեռաւոր տեղեր եւ օտար ազգեր օգնութիւններ փութացուցին: Միեւնոյն ժամանակ հրդեհ մըն ալ մայրաքաղաքի Խասքէօյ թաղը լափեց, ուրիշ մեծ հրդեհ մըն ալ Կիլիկիոյ Հաճըն քաղաքը վտանգեց, եւ տեսակ տեսակ դժպհի պարագաներ շատ գաւառներ օգնութեան կարօտ դարձուցին: Այդ արկածներէն աւելի սաստիկ եղան ներքին յուզմունքները եւ ընդհանուր կոտորածներ որ ազգային կեանքը վրդովեցին: Երբ գաւառներու մէջ ապահովութիւններ կը քիչնային, եւ զանազան կողմերէ պաշտօնէութենէ եւ խուժանէ գործուած անտեղութիւններ կը շատնային, կուսակցականներ ալ բուռն շարժումները կ՚ընդարձակէին եւ անձնապաշտպանութեան կազմակերպութիւնները կը քաջալերէին, եւ այդ նպատակով ազգայիններէ բռնադատեալ միջոցներ հաւաքելու կը ձեռնարկէին եւ սպառնական ձեւերով ազգայինները կը նեղէին: Եւ փոխադարձաբար կառավարութիւնը Հայոց վրայ խռովարարական եւ ապստամբողական ոգի ենթադրելով իր խստութիւնները կը շատցնէին եւ կոտորածները կը կարգադրէր, եւ այսպէս ներհակընդդէմ մրցմամբ ազգային կացութիւնը կը վատթարանար: Ճիշդ այդ միջոցին էր որ 1894 յուլիսին տեղի կ՚ունենար Սասունի կոտորածը ( ԹՈՒ. Բ. 552), որուն մասին խօսիլ առաջիկային կը թողունք հետեւորդ պարագաներուն հետ յարակցութիւնը չընդհատելու համար: Ազգային ներքին վարչութիւնը տագնապներէ պաշարուած` հազիւ թէ կրնար իր գոյութիւնը պահել, թէպէտ առանց մեծ արդիւնաւորութեան, եւ այն ալ օրական դիպուածներու եւ կարօտութեանց նպաստելու պարունակին մէջ ամփոփուած: Իսկ անցելոյն հետ յարաբերութեանց եւ տիրող մտայնութեան իբր նշանակ` յիշենք միայն կրօնական ժողովոյ այն որոշումը, որով կը վերցուէր Աշըգեանի արգելական հրամանը, որ անպաշտօն եւ հիւր վեղարաւորները կը զրկէր դաս ելլելու իրաւունքէ, պարտաւորելով աւանդատուներու մէջ առանձինն աղօթել: Կրօնականին նոր հրամանը պատրիարքարանի կը վերապահէր միայն պատարագի արտօնագիր տալ (94. ԱՐԼ. 3164, 3180):

2976. ՔԷՖՍԻԶԵԱՆԻ ՄԱՀԸ

Կիլիկիոյ Մկրտիչ կաթողիկոսի ձախող գործունէութիւնը պատմեցինք անդստին Երուսաղէմէ միաբանութեան օրէն (§ 2649) մինչեւ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան բարձրանալը (§ 2818) եւ անկէ ետքն ալ իրեն ձեռնարկներն քննադատեցինք (§ 2860), եւ յաճախ թեթեւակի ակնարկներով մատնանշած ենք անոր անյաջող կաթողիկոսութիւնը, որ բաւական ալ երկարեցաւ, 26 տարի, եւ մինչեւ իր կենաց շուրջ ութսներորդ տարին, զի վախճանեցաւ 1894 նոյեմբեր 15-ին, եւ 1815-ին կը տրուի իր ծնունդը: Տարի մը առաջ 1893 սեպտեմբերին կորաքամակ տկարացած եւ վախճանը մօտեցած կ՚ըսուէր (93. ԱՐԼ. 2884), բայց տակաւին կեանքը քաշկռտեց, թէպէտ ինքն ալ իր մահուան մօտալուտ ըլլալուն համոզուած էր: Ինչու որ 1894 փետրուար 5-ին գրած նամակով, իր նախկին միաբանակցութիւնը յիշելով, Երուսաղէմի պատրիարքութեան կ՚առաջարկէր, բոլոր իր հարստութիւնը նոյն աթոռին թողուլ, պայմանով որ Երուսաղէմի Ժառանգաւորացը Սրբոց Յակոբեանց աթոռոյն եւ Կիլիկիոյ աթոռոյն վարժարանը կոչուի, եւ գոնէ 20 կիլիկեցի եւ 20 ոչ-կիլիկեցի աշակերտներ պահէ, իր մարմինը ուր որ ալ մեռնի Երուսաղէմ փոխադրուի եւ Ս. Փրկչի բակը թաղուի, եւ ամէն տարի Հոգեգալուստի օրը իրեն համար հոգեհանգիստ կատարուի, բայց առաջարկը ընդունելի չէր ըլլար (94. ՏՆՕ. 72-73), թէպէտեւ նա կը կրկնէր (94. ՏՆՕ. 106), բայց Երուսաղէմ դարձեալ կը մերժէր Գաբրիէլ Անոյշեան վարդապետի տեղեկագիրին վրայ, որ յատկապէս Բերիա յղուած էր, ուր կը գտնուէր Քէֆսիզեան խօթագին վիճակի մէջ (94. ՏՆՕ. 120): Մկրտիչ Քէֆսիզեանի այդ հարստութիւնն էր որ իրեն ալ գայթակղութեան եղած էր. զի անոր սիրուն ամէն տեսակ միջոցները գործածած էր, եւ օրինականութիւն եւ պատշաճողութիւն զոհած էր իր շահագէտ ձգտումներուն, եւ ինչ որ աւելի աւաղելի էր ունեցածն ու գանձածը վտանգաւոր դիրքի մէջ կը գտնուէր: Ինչպէս ինքն ալ խոստովանած էր թէ Երուսաղէմի փոխանցելուն մէջ գլխաւորապէս կը դիտէր իր հարստութիւնը կորուստէ զերծուցանել (94. ՏՆՕ. 106): Այդ հարստութեան տենչանքն էր որ իր դիրքն ու շահը ապահովելու համար զինքն մինչեւ իսկ քսու եւ մատնտու դրութեանց մղած էր, ինչպէս եղան ազգային պատրիարքարանի կառավարութեան մատուցած պաշտօնական յիշատակագիրները, թէ անոր պահանջները նպատակ ունին Ռուսիոյ ազդեցութեան ծառայել, Թուրքիոյ Կիլիկեան աթոռը Ռուսիոյ կաթողիկոսութեան հպատակեցնելով, եւ թէ Միացեալ ընկերութիւն անուանեալ մի մարմնոյ կողմէ, ուսուցիչի անունի ներքեւ խռովարկուներ կը յղուին Կիլիկիոյ քաղաքները, եւ թէ ինքն օսմանեան պետութեան ծառայելու համար միայն ստանձնած է կաթողիկոսական պաշտօնը (95. ԱՔՍ. 115): Քէֆսիզեան այն անձնաւորութիւններէն մին եղաւ, որոնք եթէ կարողութեան եւ յաջողակութեան կողմէն նկատուին` անարգուելիք անհատներ չեն. բայց իրենց կարողութիւնն ու յաջողակութիւնը պարզապէս ստորին շահերու եւ ապարդիւն ձեռնարկներու ծառայեցնելով` յարգ ու վարկ չեն ստանար եւ վատ համբաւ միայն կը թողուն իրենց ետեւէն, եւ ազնիւ ու անազնիւ կիրքերու, բարձր ու գռեհիկ բնազդներու խառնուրդ մը կը ներկայեն յիշատակաց աշխարհին մէջ (95. ԱՔՍ. 128): Կիլիկիոյ աշխարհը եւ Կիլիկիոյ աթոռը բախտաւոր եղած պիտի ըլլային եթէ Քէֆսիզեան իր յաջողակութիւնը, ինչչափ ալ չափաւոր ըլլար, անոնց բարւոքման նուիրած ըլլար, ինչպէս յաճախ բերանացի կը կրկնէր, եւ կարծես ժողովուրդ խաբելու համար առերեւոյթ ձեւակերպութիւններ ալ կը կատարէր: Այնթապի գիշերօթիկը եւ Մարաշի ճեմարանը մրցակից կը կանգնէր, ոչ միայն կարճատեւ, այլեւ պիտականուն հիմնարկութիւններ էին, եւ անպտուղ ըլլալու սահմանուած էին, քանի որ տարեկան 100 ոսկիէ աւելի ծախք չէր կրնար ընել անոնց վրայ իր բնածին ագահութիւնը (95. ԱՔՍ. 132): Մէկ խօսքով` ինքն բախտ չունեցաւ աթոռին վրայ, զի հարստութիւնն ալ չկրցաւ վայելել եւ վայելցնել, աթոռն ալ դժբախտ եղաւ իրեն ներքեւ անխնամ լքուելով եւ անբնակ ամայանալով: Իսկ Կիլիկիոյ ժողովուրդը իր անկեալ վիճակին մէջ մնաց եւ աւելի եւս սուզեցաւ: Գործոց կերպարանը եւ ոչ մանրամասնութիւնները տալու նպատակին մէջ մնալով, այդչափը բաւական կը համարինք Քէֆսիզեան Մկրտիչի յիշատակին համար: Կարծես չարագուշակ ազդեցութիւնը իր ետեւէն ալ շարունակեց, զի ութը ամբողջ տարիներ անգլուխ մնաց Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը:

2977. ՊԱՏՐԻԱՐՔԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆ

Տեղապահութեան միջոցին արկածալից տագնապները եթէ մէկ կողմէ կը դժուարացնէին պատրիարքական ընտրութիւնը, միւս կողմէն ալ անհրաժեշտ կ՚ընէին զայն, որպէսզի կացութեան տէր եւ գործին գլուխ կատարեալ իրաւասութեամբ եւ օրինական իշխանութեամբ ճոխացեալ անձ մը գտնուի, եւ նախորդին անբաւականութեամբը (94. ԱՐԼ. 3252) խանգարուած դիրքը յաջորդին բաւականութեամբը դարմանուի: Դիմաքսեան տեղապահ զանց չըրաւ գիրով եւ բերնով հետապնդել որ կառավարութենէ ստանայ պատշաճ արտօնութիւնները, երբ ուրիշ կողմէ պարտաւոր էր նպաստի եւ օժանդակութեան միջոցները խնդրել եւ կարգադրել: Ընդհանուր ժողովոյ սովորական նիստերը խափանուած էին, պատրիարքական աթոռը թափուր էր, վարչական ժողովներու պայմանաժամը լրացած էր, բայց առանց յատուկ արտօնութեան հնար չէր երեսփոխանութիւնը գումարել: Պատրիարքի հրաժարականէն երեք ամբողջ ամիսներ անցած էին` երբ առաջին նախապատրաստութեան ձեռնարկուեցաւ եւ համագումարը հաւաքուեցաւ 1894 նոյեմբեր 25-ին պատրիարքութեան եւ կրօնական ժողովոյ ընտրելեաց ցանկերը պատրաստելու: Ձայնատէր հրաւիրեալներ 49 եղած էին, եւ ներկայ գտնուեցան 8 եպիսկոպոս, 13 վարդապետ, 12 աւագերէց եւ 13 աթոռակալ, բովանդակ 46, քուէ մըն ալ նամակով, որով 2 միայն պակաս մնացին: Պատրիարքական ընտրելեաց ցուցակին առաջին եօթները եղան, Իզմիրլեան 34, Դիմաքսեան 29, Ալէաթճեան 19, Չամիչեան 16, Մխիթարեան 11, Սէֆէրեան 9 եւ Շիշմանեան 9 քուէով եւ ուրիշ 9 անուններ 6-էն 1 քուէով (94. ԱՐԼ. 3242): Իսկ կրօնականի ընտրելեաց ցանկը կը պարունակէր 42 անուններ` 41-է մինչեւ 5 քուէ առնողներ (94. ԱՐԼ. 3243): Իսկ քաղաքականի եօթը անդամոց ներկայութեամբ կազմած հնգանուն ցանկը եղաւ, Իզմիրլեան 7, Սէֆէրեան 7, Չամիչեան 6, Յովհաննէսեան 5, եւ Թահմիզճեան 2 (94. ԱՐԼ. 3244). վերջին երկուքներէն Յովհաննէսեան համագումարէն 6 քուէ առած էր, իսկ Թահմիզճեան ցանկէն ալ դուրս մնացեր էր եւ անոր անունը գրուեցաւ Դիմաքսեանի անունին տեղ, որ վերջնական ընտրելիութենէ հրաժարեցաւ, զի ապագայ պատրիարքի մասին համաձայնութիւնը արդէն գոյացած էր (94. ԱՐԼ. 3242): Կարգը եկած էր երեսփոխանութիւնը գումարելու, եւ հին ցանկերը աչքէ անցնելով պաշտօնի վրայ գտնուեցան, 15 եկեղեցական, 66 մայրաքաղաքի եւ 23 գաւառաց աշխարհականները, բովանդակ 104: Ասոնցմէ զատ կային, 12 բացականեր եւ 9 մեռածներ, որով բաց կը մնային 15 աթոռներ (94. ԱՐԼ. 3250), բայց այս վերջիններէն 11 ընտրեալներ կային, որոնք նիստին սկիզբը վաւերացուեցան ու մասնակցեցան, որով պաշտօնի վրայ եղողներ եղան 115: Սակայն դեկտեմբեր 7-ի գումարման 76 միայն ներկայ գտնուեցան եւ 67 քուէով պատրիարք ընտրուեցաւ Մատթէոս եպիսկոպոս Իզմիրլեան. իսկ մնացորդ 9 քուէներ տրուած էին, Չամիչեանի 3, Դիմաքսեանի 2, Շիշմանեանի 2, Թահմիզճեանի 1, եւ 1 սպիտակ քուէ (94. ԱՐԼ, 3252): Վարչական ժողովներու ընտրութիւնները կատարուեցան դեկտեմբեր 16-ի եւ 23-ի նիստերուն մէջ (94. ԱՐԼ. 3259 եւ 3568): Նորընտիր պատրիարքին հաստատութիւնը ստացուեցաւ դեկտեմբեր 20-ի (94. ԱՐԼ. 3263), ուխտադրութիւնը կատարուեցաւ 26-ին (94. ԱՐԼ. 3268). իսկ կայսեր ներկայանալը տեղի ունեցաւ 31-ին, տարւոյն վերջին օրը (94. ԱՐԼ. 3272), որով 1895 տարեգլուխի օրէն սկսաւ օրինական եւ կանոնաւոր պաշտօնավարութիւնը:

2978. ԻԶՄԻՐԼԵԱՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ

Մատթէոս Իզմիրլեան, Կ. Պոլսոյ նորընտիր պատրիարքը, նոր անուն մը չէ մեր պատմութեան մէջ, այսու հանդերձ աւելորդ չէ կենսագրական յօդուած մը նուիրել անոր: Ծնած էր Կ. Պոլսոյ Գումգաբուի դուրսի թաղը, 1845 փետրուար 12-ին. եւ Տեառընդառաջին օրը մկրտուած` Սիմոն անունով: Համեստ կացութեան այլ բարեպաշտ զգացմանց տէր ծնողաց զաւակ, իր մանկութիւնը անցուց թաղին վարժարանը եւ կատարելագործուեցաւ մայր վարժարանին մէջ, եւ 1862-ին 17 տարեկան փոխադրուեցաւ Օրթաքէօյ, Կապուտիկեան Յովհաննէս եպիսկոպոսի հովանաւորութեամբ, տեղւոյն վարժարանին մէջ կառավարիչի պաշտօնով: Դպրոցական պաշտօնը շատ մօտաւոր էր երբեմն եկեղեցական կոչումին, մանաւանդ երբոր հովանաւորը բարեկրօն եկեղեցական մըն էր, եւ երիտասարդն Սիմոն Իզմիրլեան Կապուտիկեանի ձեռքին ներքեւ նուիրուեցաւ եկեղեցական կոչման, եւ 1869 յունիս 29-ին Լուսաւորչի Բարեկենդանին, 24 տարեկան քահանայական ձեռնադրութիւն ստացաւ նոյն եպիսկոպոսէն` Մատթէոս անունով, ի պատիւ Մատթէոս կաթողիկոսի, որուն յիշատակը կենդանի էր թաղին մէջ իբրեւ բազմամեայ եւ արդիւնաւոր քարոզիչ եւ Կապուտիկեանի նախորդ: Քիչ մը ետքն ալ սեպտեմբեր 28-ին Վարագայ խաչի կիրակիին վարդապետական աստիճան ստացաւ նոյն եպիսկոպոսէ: Իզմիրլեան աշակերտութեան ժամանակ շատ բան մը ստացած չէր կրնար ըլլալ, ուստի ինքնօգնութեան տուաւ ինքզինքը Տէր-Սարգսեան Սահակ բանիբուն քահանայի առաջնորդութեամբ, եւ շարունակեց մինչեւ ձեռնադրութիւնը եւ ձեռնադրութենէն ալ ետեւ գրեթէ անընդհատ: Բայց որովհետեւ օտար լեզուի սկզբունքները չունէր, ստիպեալ Հայ դիրքերու շրջանակին մէջ մնաց, եւ ազգային կրօնական եւ պատմական հմտութիւններով եւ ժամանակակից դէպքերու տեղեկութիւններով ճոխացաւ իր միտքը: Սահմանադրական սկզբնաւորութեան ժամանակ իր առաջին երիտասարդական շրջանը, որու հոգւով ու սիրտով փարեցաւ, եւ ազգային սահմանադրութեան մոլեռանդն եղաւ, եւ այդ ուղղութեամբ գործողներուն հետեւող եւ ընկերակից ըլլալէն ետքը առաջնորդն ըլլալու աստիճանին բարձրացաւ: Ուշիմ հանճար եւ արթուն միտք եւ անխոնջ աշխատող, ժամանակի խնդիրներուն մէջ առաջնակարգ դերակատար հանդիսացաւ. անաչառ քննադատ, անկոպար պահանջող եւ աննկուն բնոյթ, շուտով իր դիրքը գտաւ Ղալաթիոյ օճախ կոչուած խումբին մէջ, եւ անոնց գործակից եղաւ տեսական սկզբանց մէջ, բայց ոչ գործնական մեղադրելի պարագայից մէջ, ամէն յուզմանց մասնակցելով հանդերձ, եւ անբասիր մնաց ինչպէս եկեղեցական կենցաղով նոյնպէս վարչական գործունէութեամբ: Դժբախտաբար անձուկ պարունակի մէջ ապրած ու գործած ըլլալով, անմասն մնաց լայնախոհ տեսակէտներէն, եւ նեղ գաղափարներ զինքն աւելի հրապուրեցին քան ընդարձակ տեսութիւններ, մասնաւոր պարագաներ եւ պատահարներ զինքն աւելի գրաւեցին քան ընդհանուր տեսութիւններ: Բնութեամբ խիստ եւ անաչառ, յամառօրէն փարեցաւ օրէնքին տառին քան հոգւոյն. իր զարգացման պակաս կողմերուն գիտակ ըլլալով, հրապուրուեցաւ առերեւոյթ առաւելութեանց կերպարանէն, եւ հետեւող եւ գործակից եղաւ անոնց, որոնք հեռու էին իր սկզբունքներէն իսկ: Մինչեւ պատրիարքութեան օրը աւելի ժողովներու եւ յանձնաժողովներու կերպական աշխատութիւններով անցուցած էր իր օրերը, խուսափած էր զանազան առիթներով իրեն առաջարկուած վարչական պատասխանատու պաշտօններէ, եւ Եգիպտոսի առաջնորդութիւնն, որուն վերջիվերջոյ ստիպուեցաւ զիջանիլ, մարմնոյն տկար կազմին կազդուրման ալ փափաքով, կրցաւ արդիւնաւոր ըլլալ օրինական ձեւերու պահպանութեամբ, բայց ոչ յարաբերական եւ շահեցողական տեսակէտով, որով անհամբոյր երեւցաւ մեծամեծաց եւ անհամակիր սոսկականաց, եւ մինչեւ իսկ եկեղեցւոյ մէջ ժողովրդական տգեղ ցոյցերու առարկայ եղաւ, եւ պաշտօնը շարունակելը դժուարին տեսնելով` հեռացաւ: Մարմնական կազմովն ալ զօրաւոր մէկ մը չէր, բայց հոգւոյն կորովով մարմնոյ կորովը կը լրացնէր. եկեղեցական եւ պաշտօնական աշխատութեանց ճշդապահ գտնուեցաւ, անձնական ընթերցմանց եւ գրութեանց զբաղեցաւ, կեանքը համեստ եւ անսեթեւեթ, դէմքը խոժոռ եւ խօսքը կտրուկ, առանց պատշաճից պահանջները վիրաւորելու, եւ ուղղամտութեան եւ բարոյականութեան կողմէ անօգտանելի վկայուած: Ասոնք եղան այն փաստերը, որ ընդհանուր համաձայնութեամբ պատրիարքութեան յարմարագոյն անձը դատուեցաւ, ինչ որ ակներեւ երեւցաւ համագումարի եւ քաղաքականի եւ երեսփոխականի ընտրողական քուէարկութեանց միշտ գլուխը դասուելովը` քուէից ստուար մեծամասնութեամբ: Աշըգեանի պաշտօնավարութեամբ ստորնացած դիրքը բարձրացնելու եւ դժուարին կացութեան հանդէպ արիական ընթացք ունենալու յարմար մէկն ունենալու փափաքն էր որ ամէն հայեացք Իզմիրլեանի վրայ կեդրոնացաւ, եւ Ընդհանուր ժողովոյ քուէով պատրիարքութեան բարձրացաւ, 50-րդ տարին լրացնելու մօտ, կեանքին կէսը ազգային գործունէութեան մէջ անցուցած ըլլալով, ինչպէս իրենց կարգին պատմած ենք, եւ կրկնելու հարկ չենք զգար:

2979. ՊԱՇՏՕՆԻՆ ՍԿԶԲՆԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆԸ

Բայց անաչառութիւնն ալ ունի իր կերպը եւ ճշմարտասիրութիւնն ալ պիտի ունենայ իր չափը: Իզմիրլեան իր անկաշկանդ սկզբունքին սիրահար, եւ վերջին ընտրութեամբ եւս քանզեւս քաջալերուած, իր առաջին քայլին մէջ իրաւունք կարծեց այդ կէտերէն եւ չափերէն վեր բարձրանալ: Ուխտադրութեան օրը Ընդհանուր ժողովին առջեւ խօսած ատենաբանութեան մէջ, հաւատարմութեան կէտը շօշափելով եւ անոր պարտադիր ըլլալը հռչակելով հանդերձ, չվարանեցաւ յայտարարել թէ հաւատարմութիւնն ալ երկկողմանի պայմանագրեալ պարտք մըն է, եւ ժողովուրդն ու կառավարութիւնը, հպատակն ու վեհապետը հաւասարապէս կը պարտաւորէ, եւ փոխադարձաբար պիտի պահուի որ զօրութիւն ունենայ: Այդ բացատրութիւնը շատ ականջներու խայթիչ երեւցաւ, այնպէս որ նոյն օրուան ատենագրութեան հրատարակութիւնը յետաձգուեցաւ, եւ միայն յաջորդին օրով տպագրուեցաւ այդ բացատրութիւնը զեղչելով: Սակայն ձայնը բարձր տեղեր ալ արձագանգեց եւ դժպհի տպաւորութիւն պատճառեց: Արդէն յիշեցինք Աշըգեանի օրէն Իզմիրլեանի եւ Ալէաթճեանի անուններուն իբր կասկածաւոր նշանակուած եւ կրօնական ժողովոյ անդամակցութենէ զեղչուած ըլլալը, ուստի պատրիարքական ընտրութեան կայսերական վաւերացումը ընտրութենէն 13 օր ետքը իբր ազգին բաղձանաց հանդէպ մեծ զիջում մը, եւ իբր վերանորոգեալ հաշտութեան նշանակ շնորհուած էր: Բայց Իզմիրլեանի առաջին քայլը միտքերը շփոթելու առիթ տուած էր, եւ ձախող տպաւորութիւնը կրկնապատկուեցաւ` երբոր կայսեր ներկայացած օրը իրեն ընկերակից առաւ Ալէաթճեանը, թէպէտ յորդորողներ եղան որ զայն թողու եւ ուրիշ մը առնէ, այլ ինքն խստիւ պնդեց թէ քանի որ ինքն ալ ամբաստանուած ըլլալով սրբուած է, պէտք է որ իր ամբաստանեալ ընկերն ալ իրեն հետ սրբուած նկատուի եւ արգելք չյարուցուի, որով հարկ եղաւ լռել, որպէսզի պաշտօնավարութեան առաջին օրէն տարաձայնութեան նշաններ չտրուին եւ զրոյցներ չտարածուին: Սակայն այցելութիւնը հաճութեամբ չընդունուեցաւ եւ անդրանիկ ատենաբանութեանը տպաւորութիւնը սաստկացաւ, այնչափ որ արքունեաց մէջ սովորական եղող պատուասիրութիւններն ալ զանց եղան եւ հապճեպ կերպով ետ դառնալու առաջնորդուեցաւ, եւ սովորական եղող շքանշանն ալ զլացուեցաւ: Այդ առաջին քայլին թողած տխուր տպաւորութիւնը գլխաւոր պատճառներէն մին եղաւ, որ խանգարեց Իզմիրլեանի պատրիարքութեան արդիւնաւորութիւնը, խարբալեց պատրիարքարանի եւ արքունեաց մէջ պահուելիք յարաբերութեան ձեւերը, որոնք հետզհետէ աւելի կծու կերպարան առին, Իզմիրլեանը հաստատամտութեան կերպարանին ներքեւ գայթակղեցուցին, Սուլտանի իշխանական վրէժխնդրութեան պատրաստուած կիրքը զայրացուցին, միջազգային միջամտութիւններ անզօր եւ պիտակ ցուցադրութիւններով հակառակ արդիւնքներ ներգործեցին, եւ կուսակցութիւնները կացութեան տէր դարձնելու նպաստեցին, որոնք պատրիարքին անձին եւ միտքին վրայ ալ տիրապետելու դիւրութիւններ գտան: Բայց մենք չկանխենք հետեւութիւններ հանել, եւ թող տանք որ եղելութիւնք ինքնիրեն խօսին, եւ ընթերցողներ առանց նախապաշարման իրենց տեսութիւնները կազմեն:

2980. ՍԱՍՈՒՆԻ ԿՈՏՈՐԱԾԸ

Ռուսութուրք պատերազմին ժամանակ (§ 2743), զինուորական ոյժը շատցնելու համար հարկ տեսնուած էր պատերազմի դաշտը իջեցնել քուրդ հեծելազօրքը, որոնք զինուորութենէ ազատ եւ պետական ընդհանուր օրէնքներէ զերծ, աղիկամի կացութիւն մը կը վայելէին եւ կառավարական պաշտօնէութենէ անկախ եւ իրենց ցեղապետներուն իշխանութեան միայն հպատակող էին: Այդ անկանոն զինուորութեան գունդերը եկան իրօք պատերազմին ասպարէզը, բայց օգնութենէ աւելի վնաս հասուցին կանոնաւոր բանակին, զի աւարառութեանց ատեն միշտ խիզախ, պատերազմի ճակատներէն կը խուսափէին, ուր մեծ գործ մըն ալ չէին կրնար ընել իրենց հնօրեայ զէնքերով նոր ոճով զինուած գունդերու դէմ: Ասկէ ծագեցաւ քուրդ հեծեալները լաւագոյն զէնքերով եւ քիչ ու շատ զինուորական մարզանքով օգտակար ընելու գաղափարը, եւ այս նպատակով գունդեր եւ վաշտեր եւ գումարտակներ կազմուեցան, ցեղապետ հրամանատարներու քով մարզիչ անունով կանոնաւոր սպաներ աւելցուեցան, իբրեւ իսկական հրամանատարներ, նոր զէնքեր բաշխուեցան, յատուկ համազգեստներ տրուեցան, իրենց աւանդական զգեստներն ու զէնքերը թողուցին եւ Համիտիյէ անունով նոր զինուորութիւն մը կազմեցին, մինչեւ աստիճան մը օրինակելով Ռուսիոյ Խազախ կոչուած ցեղական զինուորութիւնը: Այս նոր հաստատութեան նպատակն էր ոչ միայն զինուորական ոյժ մը աւելցնել, այլեւ քուրդերու առանձնայատկութիւնները ջնջելով թուրք տարրին հետ ձուլել, եւ այս նպատակով ցեղապետներու եւ գլխաւորներու զաւակաց համար յատուկ վարժարան մըն ալ բացուեցաւ մայրաքաղաքի մէջ, որուն բովանդակ ծրագիրը թուրքերէն լեզուի եւ թուրքերէն կենցաղի վարժեցնելն էր: Ընդհանուր կերպով այնպէս ըմբռնուեցաւ թէ Համիտիյէ գունդերու կազմութիւնը ուղղակի Հայերը ճնշելու եւ ջնջելու նպատակով պատրաստուած ըլլայ. բայց եթէ գլխաւոր նպատակը չէր ստուգիւ այդ եղաւ մեծ արդիւնքը, զի քուրդը առանց գործին խորը թափանցելու զինքն պատուուած եւ զօրացած զգաց, եւ աւելի եւս ընդարձակեց իր հուղկահար եւ աւազակաբարոյ ընթացքը Հայերու հանդէպ: Փոխադարձաբար Հայերու միտքերուն մէջ ծնաւ ու զարգացաւ անձնապաշտպանութեան գաղափարը, եւ յատկապէս Սասունի, Խոյթի եւ Բռնաշէնի լեռնաբնակ Հայերու մէջ, որ Սասունցի կոչուած են ընդհանուր անունով, եւ որոնց կենցաղը շատ կը նմանէր քրդականին: Հայաբնակ գաւառներու բնիկ բնակչութիւնը հայուքուրդ անուններով բաժնելէն աւելի յարմար կ՚ըլլար դաշտեցի եւ լեռնցի անուններով զատել, դաշտեցին անզէն հողագործ եւ լեռնցին զինեալ խաշնարած: Սասունցիներ լեռնցի Հայեր էին, ինչպէս կային միւս կողմէն դաշտեցի Քուրդեր: Լեռնցիներ դաշտեցիներու արտադրած պտղաբերութեամբ ապրելու պարտաւորուած եւ օրինական պահանջներու ըմբոստ` բռնի ստացման եւ աւազակութեան կը հետեւէին: Համիտիյէ գունդերու կազմակերպութեամբ Քուրդերը աւելի զօրացած ըլլալով, Սասունցիներ ալ ինքնօգնութեամբ զօրանալու պարտաւորութիւն զգացին, եւ այսպէս եղաւ Սասունի խլրտում կոչուած միջադէպին իսկութիւնը, եւ Սասնոյ տեղացի գործիչներուն գլուխն անցաւ Մուրատ, Գումգաբուի դէպքին Համբարձում Պօյաճեանը (§ 2947): Այդ փոխադարձ գործունէութիւնը փոխադարձ մրցակցութիւն ստեղծեց, եւ Սասունի քուրդ ցեղերը, իրենց առաւելութեանց վստահացած, ուզեցին ընկճել Սասունի հայ ցեղերը, եւ 1894 յուլիսին արշաւանք մը կազմեցին, բայց զօրաւոր ընդդիմութեան բաղխեցան եւ ետ մղուեցան եւ բաւական կորուստներ տուին, եւ չվստահելով իրենք իրենց վրէժ լուծել կառավարական օգնութեան դիմեցին, եւ Բաղէշի կուսակալութեան առջեւ Հայերը ըմբոստացած ամբաստանեցին, եւ կուսակալը կանոնաւոր բանակով եւ քուրդ ցեղեր իրենց անկանոն խումբերով Հայ Սասունի վրայ յարձակեցան եւ անխնայ կոտորեցին եւ ջարդեցին, աւերեցին եւ աւարեցին, եւ իրենց ձեռնարկին գերագոյն չափը լրացուցին 1894 օգոստոս 18-ին, Ապտիւլհամիտ կայսեր գահակալութեան տարեդարձին նախօրէքին ( ԹՈՒ. Բ. 552): Պերլինի մէջ դաշնադրուած հայաբնակ գաւառներու բարեկարգութեան պայմանը, որ քանի տարիներէ ի վեր գրեթէ մոռացութեան տրուած էր, եւ Աշըգեանի պատրիարքութեան օրով գրգռուած չէր, յանկարծական զարթում մը ունեցաւ Սասունի կոտորածին առիթով: Առաջին արթնցողը Վանայ անգղիական հիւպատոս Հոյվորտն եղաւ, որուն սահմանին մէջն էր Բաղէշի կուսակալութիւնն ալ, բայց տեղական կառավարութիւնը ընդդիմացաւ անոր քննութեան գալուն, գործը կեդրոնին անցաւ, անգղիական դեսպան Ֆիլիբ Քըրրի եւ օսմանեան կառավարութիւն դէմդէմի գտնուեցան իրենց ստորակարգեալները պաշտպանելու: Օսմանեան կառավարութիւնը Հայերը իբր գրգռիչ եւ ապստամբ կը ներկայացնէր, անգղիական դեսպանը խառն յանձնաժողովով պաշտօնական քննութիւն կը պահանջէր, կառավարութիւնը ինքնին ընել կ՚առաջարկէր, իսկ անգղիական դեսպանը գաղղիականէն եւ ռուսականէն ազդու գործակցութիւն չգտնելով կը հաւանի երեք դեսպանութեանց կողմէ պատուիրակներու պարզ ներկայութեանը դարձուդարձ բանակցութիւններէ ետքը: Յանձնաժողովը կը կազմուի եւ տեղւոյն վրայ հասնելով գործելու կը սկսի եւ կը գործէ 1895 յունուար 12/24-էն մինչեւ յուլիս 12/24, պատուիրակներ անագան կը հասնին բայց կը յաջողին հաստատել տալ, թէ Հայք ոչ թէ ապստամբ էին, այլ յարձակմանց դէմ ինքզինքնին կը պաշտպանէին ( ՕԶԱ. 243) եւ թէ Հայեր ջարդուեցան առանց հասակի եւ սեռի խտրութեան երեք շաբաթի ժամանակամիջոցին մէջ օգոստոս 12-էն սեպտեմբեր 4, եւ թէ թուրք կառավարութեան փնտռածը ոչ թէ այնչափ խառնակիչ Մուրատ մը գտնելն էր, որչափ Կէլէյկիւզան եւ Տալւորիկ գաւառները հիմնովին ջնջել ( ԹՈՒ. Բ. 552-555), այսինքն հայ Սասունի կեդրոնները: