Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ԱՌ ԸՆԹԵՐՑՈՂ ՄԱՏԵՆԻՍ ՅԱՌԱՋԱԲԱՆԱԿԱՆ ԶԵԿՈՒՑՈՒՄՆ ՍԱԿՍ ՅԱՌԱՋԻԿԱՅ ԳՐՈՅՍ 

Քանզի յայտ է իմաստնոց, զի առ լրութիւն բովանդակութեան մատենի հարկ է մատենագրաց խօսիլ ինչ յառաջագոյն, մանաւանդ այնոցիկ, որք գրեն զբան ինչ նորագույն, զորմէ ոչ ոք իցէ նախապէս գրեցեալ կամ վերանորոգեն զանծանօթ եւ իբր ի մոռացման համարի եդեալ հնագոյն բան ինչ, որպէսզի կարօղք լինիցին ընթերցողք պատշաճապէս իմանալ զզօրութիւն բանին եւ զդիտաւորութիւն հեղինակին: Ըստ այսմ մասին պարաւանդիմք եւ մեք նախապէս գրել բան ինչ վասն առաջիկայ մատենիս հայոց դատաստանագիրք յորջյորջեցելոյ: Զի թէպէտ ոչ կարեմք ասել, թէ նախքան ի մէնջ ոչ է շարագրեցեալ ի մէջ հայոց դատաստանագիրք, սակայն որովհետեւ եղեալն վասն բազում պատճառաց (որպէս ի ստորեւ բացայայտեալ լինելոց է) անծանօթ է ազգէն հայոց եւ գրեթէ բազումք բնաւ ոչ գիտեն, թէ գո՞յ ի մէջ նոցին գիրք իրաւանց, վասն որոյ ոչ էր կարելի զանց առնել ի գրելոյ զլիակատար յառաջաբանութիւն, մանաւանդ եւս քան զեւս կարօտի յառաջաբանութեան գիրքն դատաստանական, քանզի սահմանադրութիւնք դատաստանաց եւ իրաւանց ոչ ոք յանձնագլուխ կարէ գրել ըստ հաճոյից կամաց իւրոց, քանզի այնպիսի կերպիւ գրեցեալն ոչ երբէք կարէ ընդունելի համարեցեալ լինիլ: Եւ թէպէտ ընթեռնումք, զի Սողոն իմաստասէրն գրեաց վասն հելլենացւոց զգիրս իրաւանց, սակայն միակամ յօժարութեամբ խնդրեցին ի նմանէ ազգն յունաց վասն մեծի սրամտութեան եւ գերազանց գիտութեան նորին: Ուստի ոչ ամենեքեան կարեն լինիլ նման Սողոն փիլիսոփային եւ ոչ կարեն համեմատիլ բարք վարուց մերոց ընդ վարուց ազգին յունաց, զոր յայնժամ ունէին: Այսու ուրեմն կանոնք իրաւանց հարկ է լինիլ սահմանեցեալ ի կայսերաց եւ ի թագաւորաց կամ ըստ խնդրոյ ազգի եւ ժողովրդեան իմիք ի գիտնական եւ իմաստուն արանց: Վասն որոյ կամիմք մեք ցուցանել հաստատ ապացուցութեամբ զստուգութիւնն դատաստանական մատենիս առ ի յայտնել ընթերցողաց, թէ զոր ինչ աստ գրեցեալք են` ո'չ են հարեւանցի կերպիւ ըստ հաճոյից կամաց մերոց գրեցեալ, այլ ի դատաստանական մատենիս նախնի կայսերաց եւ թագաւորաց ընդ նոսին եւ ի վաղնջական սովորութեանց ազգին հայոց: Վասն որոյ արժան է խօսիլ մեզ զչորս բանս. նախ` թէ որպիսի՞ մատեանք էին զորս գրեցաք զսոյնս կամ ո՞րպիսի վաղնջական սովորութեանց: Երկրորդ` ո՞յր աղագաւ վերոյ գրեցեալ կանօնն եւ սովորութիւնն ոչ է ծանօթ ամենայն ազգին հայոց եւ ոչ գիտեն ամենքն: Երրորդ` առ ի՞նչ պատճառ գրեցաք այժմ զսոյնս եւ զիա՞րդ ոչ էր համարելի բաւական զնախնի գրեցեալն: Չորրորդ` ո՞րպիսի կերպիւ կիրառնելի է սոյն մատեան: Նախ` թէ որպիսի մատեանց գրեցաք զսոյնս եւ որպիսի վաղնջական սովորութեանց. գիտելի է, զի օգոստափառ եւ բարեպաշտօն կայսրն Յուստինիանոս ժողովեաց զնախնի թագաւորաց եւ կայսերաց հրովարտակսն եւ քաղաքական օրինաց կացուցմունս, որպիսիք էին` զմեծին Կոստանդիանոսի, Թէոդոսի, Լէոնի, Արկադեայ, Հօնօրեայ, Զենոնի, Անաստասեայ, Մարտինեայ, Գրացիանոսի եւ այլ մեծահզօր թագաւորացն եւ ի մի վայր հաւաքեալ ինքնին կայսերական վեհանձնութեամբն վերահասու եղեալ զթերին լրեցուցանելով հաստատեաց լիակատար եւ ամբողջ դատաստանագիրք, եւ հրամայեաց ամենայն ազգաց եւ գաւառաց, որք կային ենթ հրամանի իւրոյ` վարիլ նովաւ զամենայն իրաւունս եւ դատաստանս առանց զանցառութեան: Եւ նոյն դատաստանագիրքն հրովարտակաւ առաքէ զերկիրն հայոց, զի նովաւ վարեսցեն զամենայն իրաւունս եւ դատաստանս, որ եւ ընկալեալ հայոց զդատաստանագիրն արարին նովաւ իրաւունս եւ դատաստանս` ցորքան գոյր տէրութիւն եւ իշխանութիւն հայոց մինչեւ ի ժամանակս ձիգս: Վասն որոյ դուն գործեցեալ մեր գտաք զբուն դատաստանագիրն բարեպաշտ կայսերն Յուստինիանոսի եւ ի նմանէ գաղափարեցաք զմատեանս զայս` թողլով բազում բանս, որք ոչ պատկանին առ կացութիւն մեր: Եւ բաց ի վերոյ գրեցեալ դատաստանական մատենէն գտանին ի սմին ոմանք կարգք եւ սահմանադրութիւնք վաճառականութեան գործոց. որք են զայնոսիկք վաղնջական սովորութիւնք ի մէջ մեր` լուեալ եւ տեսեալ ի հարց եւ ի հաւուց, որք եւ ներկայ ժամանակիս բազմիցս պիտոյանան մեզ, որք զանց առնելն ոչ էր կարելի: Զայնոսիկք միաբան խորհրդակցութեամբ սահման հաստատեցեալ գրեցաք աստ, եւ այս ո'չ է ընդդէմ իրաւանց, զի գրեն իմաստասէրք, թէ սովորութիւն հնացեալ համարեալ լինի իբրեւ զօրէնս: Վասն այսորիկ թէ' ի վաղնջական սովորութենէ եւ թէ' հարկաւորութենէ իրացն գրեցաք: Ոչ գտանես ի մէջ սորայ բանք, որ ոչ իցէ ի դատաստանական մատենէ բարեպաշտ կայսերն Յուստինիանոսի կամ ի վաղնջական սովորութեանց ազգին մերոյ, որպէս զասացելոց մերոց կարեն ուղիղ համարել հմտացեալքն յօրէնս եւ տեղեակքն վաճառականութեանց կարգաց. եւ այնոքիկք, որք կարիցեն առձեռն բերել զմատեանն իրաւանց կայսերն Յուստինիանոսի մաքրեալն ամենայն եկամուտ սղալանաց եւ քննիչքն վաղնջական սովորութեանցն հայոց:

Երկրորդ` ո՞յր աղագաւ վերոյ գրեցեալ մատեանն իրաւանց ոչ է ծանօթ ինքեանց հայոց եւ ոչ գիտեն ամենեքեան: Առ այս գիտելի է, զի ցորքան կայր տէրութիւն եւ իշխանութիւն հայոց, յորում ժամանակի վարեցեալ լինիւր սովաւ ամենայն գործս իրաւանց, յայնժամ ծանօթ էր ամենեցուն եւ գիտէին ամենեքեան. իսկ յորժամ դադարեցաւ իշխանութիւն եւ տէրութիւն հայոց եւ անկան հայք ընդ լծով ծառայութեան այլազգեաց եւ եղեն ցիր եւ ցան ի զանազան կողմանս երկրի, այնուհետեւ սկսան հայք աղքատանալ ի բազում գիտութեանց, ընդ որոց եւ մի էր տեղեակութիւն դատաստանական մատենից եւ ծանօթութիւն նորին: Եւ այս վասն բազում պատճառի. նախ` այնոքիկք հայք, որք բնակին ենթ իշխանութեան եւ տէրութեան թուրքաց, ոչ ունին ազատութիւն վարելոյ զգործս իրաւանց ըստ կանօնաց հայոց, այլ պարաւանդեալք են ենթ քաղաքական օրինաց նոցին: Վասն որոյ առ նոսա ըստ ամենայնի ի մոռացման եդեալ է զդատաստանական մատեանն հայոց: Ուստի հասարակ ժողովուրդք նոցա գրեթէ ոչ գիտեն` գո՞յ արդեօք ի մէջ հայոց դատաստանագիրք: Կարելի է թէ իցեն տեղեակք եկեղեցական առաջնորդք եւ սակաւ ոմանք իմաստունք ի նոցանէ, եւ որք տեղեակ են ոչ կարեն ի գործ ածել զայնս, քանզի իշխանք եւ պետք այլազգեաց, այսինքն թուրքաց ոչ ներեն նոցա վարիլ այնպիսի կանոնօք, որ ոչ իցէ համեմատ օրինաց եւ կանօնաց նոցին: Եւ սակս այսորիկ բնակիչքն երկրին թուրքաց գիտեն զկանօնս իրաւանց ազգին թուրքաց եւ ոչ գիտեն զկանօն իրաւանցն հայոց: Երկրորդ` այնոքիկք հայք, որք բնակին ի ներքոյ իշխանութեան պարսից ի մեծն Հայաստան եւ ի կողմանս Պարսկաստանի, մանաւանդ բնակիչքն արքայանիստ քաղաքին Շօշայ, այսինքն` Ասպահանաց, թէպէտ ունին ազատութիւն վարելոյ զգործս իրաւանց ըստ հայոց կանօնաց ի ամենայն պատահմունս` բաց ի արեան դատաստանի, սակայն նոքա եւս ոչ վարին դատաստանագրով: Եւ պատճառն այս է. զի որպէս քաջ գիտեն ամենայն յերկրին պարսից` ի քաղաքական ատենի ոչ գոյ գիրք դատաստանաց, այլ ամենայն պետք եւ իշխանք առնեն զիրաւունս ըստ դատողութեան իւրեանց բանիւ միայն, եւ ո'չ գրով: Եւ որովհետեւ հայք երկար ժամանակ բնակելով ընդ նոսա եղեն ժողովուրդք եւ հարկատուք նոցա, ի վարումն իրաւանց հետեւեցին եւ գնացից վարուց նոցա` առնելով զիրաւունս բանիւ, եւ ո'չ գրով: Ուստի առ գործ սոցին կարի վայելուչ դատեաց իմաստնասէրն Լաքթանցիոս ասելն տեսակ իմն պատւոյ վարկանի ի ստորադրեցեալս առ վերնագոյնս իւրեանց յետեւիլն արարմանց նոցա, թէեւ յոռիք իցեն արարմունքն այնք: Եւ վասն այսորիկ նոքա վարելով զիրաւունս բանիւ` գրեթէ մոռացան զգիրքն դատաստանական: Եւ որդի ի հօրէ ուսանելով վարիլ այսպիսի կերպիւ` կորեաւ առ նոսա յիշատակ անուան դատաստանական մատենի, եւ ռամիկք նոցա կարծեն թէ ոչ գոյ ի վերայ աշխարհի զգիրք դատաստանի, եւ երեւի թէ ոչ են մեղադրելիք: Զի որովհետեւ թագաւորութիւն է պարսից, նոքա վարին զիրաւունս բանիւ, եւ ինքեանք գոլով ժողովուրդք նոցա` վարեն զիրաւունս բանիւ: Այնու կարծեն, թէ ոչ լինիլ երբէք մատեան իրաւանց: Սակայն ի մէջ նոցին առաջնորդք եկեղեցւոյ եւ գիտնականքն նոցա եւ այնոքիկք, որք վասն գործոյ վաճառականութեան շրջին ի յերկիրն քրիստոնէից, գիտեն ոչ միայն գոլն դատաստանական մատենից ամենայն ազգաց քրիստոնէից, այլեւ յատկապէս տեղեակք են զդատաստանագրքէն հայոց, եւ բազումք ի նոցանէ պահեն զնոյնն: Երրորդ` անտեղեակութիւն դատաստանական մատենին հայոց ինքեանց ազգին հայոց, բաց ի եկեղեցական առաջնորդաց եւ ոմանց իմաստուն եւ գիտնական արանց, ոչ է միայն վասն վերոյ գրեցեալ պատճառացն, այլեւ վասն բազում տառապանաց հասելոց ի վերայ նոցա, զի վասն անտերունչ լինելոյն նոցա ոատնեալ եղեն ի ձեռս այլազգի անողորմ բռնաւորաց այնպիսեաց, որք ապստամբ գոլով ի թագաւորէ իւրեանց աւար հարկանէին զգաւառս, ի սուր սուսերի մատնէին զծերս եւ այրիս, գերէին զորդիս եւ կողոպտէին զինչս նոցա եւ հետեւապէս կեղեքէին զկեանս նոցին: Որպէս այսպիսի դառն աղետք ոչ եթէ մի կամ երկու, այլ գրեթէ բազում անգամ պատահեալ է ազգին մերոյ, որպէս ցուցանեն պատմութիւնք անցեալ ժամանակաց: Ուստի հայք բռնադատեալք ի սաստիկ տառապանաց եւ նեղութեանց` այնքա'ն հոգային եւ հետեւողութիւն գործածէին, զի գոնեայ կարիցեն պաշտպանել զհաւատ քրիստոնեական եւ կեանս իւրեանց եւ փրկութիւն որդոց եւ ընդանեաց իւրեանց: Եւ վասն այսորիկ լքեալք եղեն ի բազում հարկաւորութեանց, այսինքն` գիտութեանց եւ ուսմանց, ընդ այնոցիկ եւ ի տեղեկութենէ իրաւանց եւ դատաստանաց: Եւ այսպէս արմատացաւ անվարժութիւն նոցին, որպէս ասացելոցս կարեն վկայել բազումք պատմութիւնք այլասեռ ազգաց: Ուստի եւ արդէն բանս համառօտեցուցանել շուրջ այսու խնդրոյ արժան է` վասն ամենեցուն քաջայայտ լինելոյ: Եւ որովհետեւ ամենայն գործառութիւնքն եղեն բանիւ եւ ըստ հաճութեան դատաւորացն, այնու աղագաւ այլայլեցաւ բազում բարեկարգութիւնք, մանաւանդ ի գրելն կտակագիր եւ այլ նորին համեմատ գրուածս: Եւ գործառութիւնք իրաւանց խանգարեցան եւ ամենայն ոք ըստ հաճոյից կամաց իւրոց եւ ըստ ախորժակի իւրոյ գրէ զոր ինչ եւ կամի, բնաւին ոչ հետեւելով նախագաղափարի եւ օրինակի, զոր գտանելն ոչ է դժուարին: Աստուած է զի ի նոցանէ գրեցեալ կտակագիր, ազատագիր եւ այլ սոցին նման գրեանս ոչ երբէք կարեն գոլ ըստ օրինաց գրեցեալք: Եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ վասն միոյ իրի գրեցեալ բանք ի միում քաղաքոջ ոչ համեմատին ոչ այլ քաղաքոջ գրեցելոցն: Եւ զոր ինչ պատկանի առ վաղնջական վաճառականութեան կարգաց եւ սովորութեանցն` նոյնս եւս ոչ գիտեն ամենայն ազգն հայոց, քանզի այնք սովորութիւնք եւ կարգ վաճառականութեան զորս մեք ի սոյն մատենոջ գրեցաք, գտանին մանաւանդ ի մէջ հայոց, որք բնակին ի ներքոյ իշխանութեան պարսից, եւ ո'չ այնց հայոց, որք կան ենթ տէրութեան թուրքաց: Եւ պատճառն այն է, զի հայք բնակելով ի իւրաքանչիւր գաւառք պարսից եւ թուրքաց` հետեւին քաղաքական օրինաց, բարուց եւ կացութեանց նոցին: Արդէն գիտեն ամենեքեան, զի վաճառականք թուրքաց յոյժ միամտաբար եւ առանց կարքաց եւ կանօնաց վարին ի առս եւ ի տուրս, իսկ վաճառականքն պարսից յոյժ զգաստ եւ արիք են վաճառականութեան կանօնօք եւ կարգօք: Եւ ազգն մեր հետեւելով բարուց եւ կացութեանց նոցին եւ բնակեալքն յերկրին թուրքաց են միամիտք եւ առանց կարքաց եւ կանոնաց, իսկ բնակեալքն յերկրին պարսից ունեն զվաճառականութեան կարգս եւ կանօնս. որոց եւ մեք հետեւեցաք: Եւ այսպիսի կարգ եւ կանօնացս ոչ են տեղեակք բնակեալքն ի յերկիրն թուրքաց, միայն թէ կարելի է գտանիցին ոմանք ի նոցանէ, որ առնեն բազմիցս երթեւեկութիւն յերկիրն պարսից ի մէջ ազգին հայոց: Եւ այս եւս գիտելի է, զի նաեւ բնակչացն ազգէն հայոց ենթ իշխանութեան պարսից կարելի է բազումք ի նոցանէ եւս ոչ գիտանայցեն զայս, նոքա', որք ոչ արարեալ իցեն զվաճառականութիւն, այլ հետեւեալ իցեն արհեստից. զի ըստ ուղիղ դատողութեան` արծաթագործն ոչ կարէ գիտել զուսումն կերպասագործի եւ խորանակարի, նոյնպէս եւ դարբինն ոչ լինի տեղեակ ուսման պատկերահանութեան. այսպէս իմանալի է եւ վասն կարգաց եւ կանօնաց վաճառականութեան, զի ոչ ոք կարէ լինիլ տեղեակ, եթէ ոչ արարեալ իցէ զայն, որպէս եւ յայտ է զայս նաեւ յերկրին քրիստօնէից: Երրորդ` զի՞նչ եղեւ պատճառ գաղափարելոյն մերոյ զայս մատեան. գիտելի է, զի ի վաղուց հետէ ազգն մեր ունի սովորութիւն շրջելոյ ի զանազան կողմանս աշխարհի, վասն գործոց վաճառականութեան: Ի ժամանակս երանելի եւ յաւիտենական փառացն յիշման արժանի Մեծի կայսերն Պետր Ալէքսէիչին ոմանք ազգեն մերոյ վասն գործառութեան առտրոյ գան յերկիրն Ռուստաց եւ ընկալեալ լինին մեծահզօր կայսերէն ընդունելութեամբ մեծաւ: Եւ տեսեալ հայոց ողորմածագունեղ այցելութիւն կայսերական վեհանձնութեան նորին յամի տեառն «1705» յամսեանն յուլիսի «9» ստանան ըստ խնդրոյ իւրեանց ի նմանէ հրովարտակ կայսերական վասն շինելոյ ի նավահանգիստ քաղաքն Աստրախան զեկեղեցի հայոց, որ եւ շինեալ են իսկ: Այսու եւս ոչ շատացեալ` հայցեն ի նմանէ այցելութիւն գործ ածել առ ազգն հայոց, որք վասն վաճառականութեան գան յերկիրն Ռուստաց եւ պահել զնոսա ընդ հովանեաւ խնամոց կայսերական մեծութեան իւրոյ, որ եւ վերահասու եղեալ ամէնողորմ Մեծ կայսրն Պետր Ալէքսէիչ ամենայն Ռուստաց` զճշմարիտ եւ անկեղծ սրտով խնդրուած ազգին հայոց, յամի տեառն 1723 եւ երրորդում աւուր յամսեանն յունիսի շնորհէ ազգին հայոց նամակ կայսերական, յորում կայսերական ողորմածութեամբն յայտէ նոցին, թէ յատկական կերպիւ իմն ունի ողորմածութիւն ի վերայ ազգին հայոց եւ վասն այսորիկ կամի, զի ամենեքեան վաճառականքն հայոց ի կողմանս Կասպիական ծովու քաղաքացն (յորում ժամանակի նոյն քաղաքքն կային ի ներքոյ իշխանութեան եւ տէրութեան Ռուստաց) առանց ահի եւ կասկածանաց արասցեն երթեւեկութիւն: Եւ ոչ միայն եկողացն ի վաճառականութեան խնամեալ եւ այց արարեալ լինելոց է ի նորին կայսերական մեծութենէն, այլեւ ամենայն օրինաւոր խնդրոյ նոցա ստանալոց են զկատարումն: Զայսպիսի մեծ մարդասիրութիւն եւ յոքնառատ ողորմածութիւն տեսեալ մերայնոց ոչ միայն առ ի լրացուցումն կայսերական հրամանի նորա առնեն գործ վաճառականութեան, այլեւ առանց անցուցանելոյ զժամանակ առաքեն զոմն ի պատուաւոր քահանայից հայոց` տէր Անտօն քէվխայ Չէլէպի կոչեցեալն, ի դուրս կայսերական մեծութեան նորին ամենախոնարհ պաղատանօք եւ արզայիւ խնդրելով ի կայսերական վեհանձնութենէ նորին, զի հաճեսցի կայսերական ողորմութեամբն թոյլատրել ազգին հայոց, զի որդովք, ընտանեօք եւ ազգականօք իւրեանց բնակեսցեն ի կողմանս Կասպիական ծովու քաղաքացն ենթ իշխանութեան կայսերական մեծութեան նորին պատշաճաւոր տեղիս, ի յոր նոքա հանգստութեամբ կենցաղավարիլ եւ հաւատ իւրեանց քրիստոնէական ըստ օրինաց եւ ծիսից իւրեանց պաշտել կարիցեն: Որ եւ յայսմիկ խնդրոյ եւս ողորմածագունեղ կայսր Մեծն Պետր Ալէքսէիչ ինքնակալն ամենայն Ռուստաց յամի տեառն 1724, ի տասներորդ յաւուր ամսեանն նոյեմբերի, պարգեւէ ազգին հայոց կրկին նամակ կայսերական, յորում յայտնէ նոցա, թէ յինքն կայսերական մեծութեամբ իւրով ընկալաւ զխնդիր հայոց եւ ի նոյն թուին եւ ամսոջն հրովարտակաւ հրամայէ հեներալ մայեօր Կրօպօտովին, զի յորժամ ի ազգէ հայոց եկեսցեն առ կրեպօստ Սրբոյ Խաչին, տայցէ նոցա տեղի բնակութեան մերձ կրեպօստի Սրբոյ Խաչին առ գետափն Սուլախու, Կարականու եւ Թարքու, ուր ուրեք նոքա բնակիլն կամիցեն: Եւ արասցէ հայոց ամենայն կերպ օգնութիւն եւ այցելութիւն, որպէսզի ոչ երբէք ի հայոց գանգատաւոր լինիցի: Հանգոյն վերոյ գրեցեալ կայսերական նամակացն երանելի եւ յաւիտենական փառացն յիշման արժանի կայսերուհի Կատարինէ Ալէքսէովնան ինքնակալուհին ամենայն Ռուստաց եւս յամի տեառն շնորհեաց ազգին հայոց նամակ կայսերական: Արդ զօրութիւն եւ թոյլատրութիւն վերոյ գրեցեալ հրովարտակացն, որ հրատարակեալ եղեւ ի բոլորն Հայաստան եւ ի կողմանս Պարսից: Ելեալ հայք ի բնիկ հայրենեաց եւ ի բնակեցեալ քաղաքացն ի յերկրէն Արարատայ, որ է բուն հայրենի բնակութիւն ազգին հայոց, յերկրէն Ալանաց եւ այլ ամենայն գաւառաց եւ քաղաքացն հայոց եւ ի պանդխտաբար բնակելոցն յերկրին պարսից յարքայանիստ Շօշայ, այսինքն` Ասպահանայ, ի գաւառէն Մազանդարանայ եւ այլ ամենայն քաղաքացն պարսից, ուր ուրեք զետեղեալ կային ազգէն հայոց, որպիսի է` Համադան, Ղազվին, Թաբրիզ եւ այլ ուստեքէ: Նոյնպէս եւ յերկրէն թուրքաց եկեալ ի կողմանս հիւսիսեան ենթ իշխանութեան եւ տէրութեան Մեծին Ռուստաց ի նաւահանգիստն Աստարխան, ի Ղզլար եւ այլ ուրեք բնակեցան ոչ սակաւ ժողովուրդք, յորոց ոմանք են վաճառականք, ոմանք արհեստաւորք, ոմանք հողագործք եւ այգէգործք: Եւ ի յերկրի Ռուստաց զետեղեալ մնացին եւ եղեն ժողովուրդք եւ ծառայք մեծահզօր կայսերական իշխանութեան ամենայն Ռուստաց, որ եւ եղեն ազատեցեալք ի չարութենէ բռնաւորաց եւ ամենայն տառապանաց եւ վշտաց, որ հասուցանէին նոքա այսոցիկ հայոց, որք այժմ բնակին ի յերկրին Ռուստաց: Եւ որքան աճեցան եւ յաւելան բնակիչքն ազգէ հայոց յերկրին Ռուստաց, այնքան եւս զօրացաւ եւ ծաւալեալ փայլեցաւ առատ մարդասիրութիւն եւ այցելութիւն ողորմածագունեղ կայսերացն առ ազգն մեր ի յամենայն պատահմունս, մանաւանդ այնու զոր յամի տեառն 1763 եւ 24-երորդ աւուր յամսեանն սեպտեմբերի ամէնողորմածագունէղ եւ հզօրագունեղ կայսերուհի երկրորդ Կատարինէ Ալէքսէովնայն ինքնակալուհին ամենայն Ռուստաց շնորհեաց հրովարտակ կայսերական, զի հայք ուր ուրեք բնակեալ կան` վասն աղօթից եւ պաշտման կրօնից իւրեանց շինեսցեն զեկեղեցի, որքան հարկաւոր իցէ: Նոյնպէս թոյլատրեցեալ եղեւ եւ ամենայն այլասեռ ազգաց շինել զեկեղեցի: Այսու ուրեմն համարեալք են երջանիկք ազգն հայոց բնակեցեալքն յերկրին Ռուստաց: Եւ թէպէտ բազումք եւ գրեթէ ի մեծի թուոջ համարման կան ազգէ հայոց ի յերկրին այլազգեաց` բայց ի բնակելոցն յերկրին թուրքաց եւ պարսից, որք տառապանս կրեն մշտապէս ի անիրաւ բարբարոսաց, նոցին ազատութեան եւ փրկութեան եւս ոչ սակաւ ունիմք մեք յոյս: Քանզի անցեալ յամի տեառն 1763 եւ ի 23-երորդում յամսեանն յունիսի ամենապայծառ եւ հզօրագունեղ կայսերուհի Կատարինէ Ալէքսէօվնայն ինքնակալուհին ամենայն Ռուստաց հրատարակեաց ամենայն ուրեք զմանիֆեստ կայսերական եւ հրաւիրեաց զամենեքեան ազգ օտարականաց գալ ի բնակութիւն երկրին Ռուստաց, ցուցանելով ի մէջ նորին զբազում այցելութիւնս եւ բարերարութիւնս, որ լինելոց է եկողայնոցն այնց: Արդէն մեք յուսամք, զի նոցա տեսեալ զայսքան մեծ ողորմածութիւն եւ առատ գթութիւն, որպիսի կերպիւ եւ իցէ հետեւելոց են ազատել զինքեանս ի նեղութենէ եւ տառապանաց եւ գալ ամենեքեան իւրայնօք իւրեանց յերկիրն Ռուստաց, որոց ամենակարօղն Աստուած տայցէ յաջողութիւն: Եւ քանզի ի բազմանալ ազգին հայոց յերկրին Ռուստաց անցեալ յամի տեառն 1746 եօթնուտասներորդ ամսեանն սեպտեմբերի ի կառավարութենէ Սենաթին, ըստ խնդրոյ ազգին հայոց հրամանայեցեալ եղեւ հաստատել ի քաղաքն Աստրախան յատուկ իրաւարան վասն հայոց ազգին եւ հռօմէացոց կրօնիւքն կաթուլիկաց, ի յոր դատաւորք ընտրեսցին ի հասարակութենէ նոցին եւ արասցեն իրաւունս ըստ հայոց կանօնաց, որպէս եւ հաստատեալ եղեւ եւ կայ մինչեւ ցայժմս: Եւ նոյն ազատութիւն եւս քան զեւս հաստատեալ ամենապայծառ եւ ողորմածագունեղ կայսերուհի Կատարինէ Ալէքսէօվնայն ինքնակալուհին ամենայն Ռուստաց անցեալ յամի տեառն 1765 երեքտասաներորդում յամսեանն յունվարի կայսերական սեփական ձեռօքն ստորոգրեցելովք, զի թողեալ լիցի ազգին հայոց վարել զիրաւունս ըստ օրինաց իւրեանց: Եւ որպէսզի լինիցի ուղիղ վերահասութիւն իրաւանց եւ դատաստանական գործոց` հարկ էր լինիլ ի իրաւարանին հայոց դատաստանագիրք, որպէսզի նովաւ վարիցէին ամենայն դատաւորք, որպէս եւ այսպիսի պարեկարգք սովորութիւնս ոչ միայն ունին ազգն Ռուստաց, այլեւ ամենայն եւրօպայեցիք, քանզի դատաւորն թէպէտ եւ կատարեալ տեղեակ իցէ օրինաց եւ իրաւանց, սակայն առանց դատաստանական մատենի ի բազումս կարէ վրիպիլ: Վասնզի դատաստանագիրքն է ճանապարհ արքունական, որով ընթացօղքն ոչ խոտորին ի յաջ եւ ի ահեակ, եւ է ղամբար լուսոյ, որ առաջնորդէ առ վարումն ուղղութեան: Ուստի, եթէ ոք արասցէ զիրաւունս առանց դատաստանական մատենից, նման լինի առն յիմարի, որ ի մթին գիշերի շրջի առանց լուսոյ ճրագի: Այսու ուրեմն եւ մեք զմտաւ ածելով, թէ հարկ է լինիլ դատաստանագիրք եւ առանց նորին ոչ է կարելի մնալ յանդորրութեամբ եւ պահել զդատաստանարան, յօժարութիւն յանձին եւ կալաք աշխատել եւ գաղափարել զայս մատեան իրաւանց ի դատաստանական մատենէ բարեպաշտ կայսերն Յուստինիանոսի: Եւ թէ ո՞յր աղագաւ ոչ համարեցաք բաւական վարիլ հին գրեցելովքն, այլ նոր ի նորոյ գաղափարեցաք ի նմանէ` առայս գիտելի է. նախ` զի օրինակք դատաստանագրքին կայսերն Յուստինիանոսի, զոր աստ գտանիւր հայոց լեզուաւն, որք էին գրչագիր չորք գիրք, ի բազում բանս էին անհամեմատ միմեանց եւ ոչ էին ամբողջ, այլ` պատառոտեալ եւ իբր թէ ի տասն մասանց մի մասն հազիւ մնացեալ: Երկրորդ` շարադրութիւն բանին այնքան էր խանգարեցեալ ի անհմուտ գրչաց, մինչ զի բազում բանք ոչ էր կարելի իմացեալ լինիլ. եւ այնք, որք կարելի էր զօրութիւն բանին հասկանալ` լցեալք էին անբաւ սղալանօք: Երրորդ` բազում բանք խառնեալք էին ի միում տեղոջ եւ մի եւեթ համարոջ, զոր այնպիսի կերպիւ մնալն ընթերցողաց լինէր սաստիկ տառապանք վասն գտանելոյ զխնդիր իմն: Չորրորդ` բազում բանք եւ կանոնք պատկանեալ առ գործս եւ իրաւունս վաճառականութեանց բնաւ ոչ գտանիւր ի մէջ նորա, որպէս եւ ի վերանդ յիշեցեալ եղեւ: Հինգերորդ` բազում կանոնք երկրային կառաւարութեանց եւ կարգ զինուորութեանց կան գրեցեալք ի մէջ նոցին, որ ոչ է պիտոյ մեզ զայնս եւ ոչ պատկանին առ ժողովրդական կացութիւն մեր: Վասն այսորիկ մեք բազում հետեւողութիւն գործածելով գտաք զբուն դատաստանագիրք կայսերն Յուստինիանոսի տպեցեալ լաթին լեզուաւ եւ թարգմանեցաք ի նմանէ զմատեանս զայս` երկար ժամանակ աշխատութիւն կրելով, զի իւրաքանչիւր բանք եւ կանոնք իրաց ուրոյն-ուրոյն եւ ըստ պատշաճին լիցի գրեցեալ, որպէսզի ընթերցօղքն առանց տառապանաց գտանիցեն զխնդիր իւրեանց: Եւ ո'չ է ընդդէմ իրաւանց առնելն զայս, քանզի մեք ամենայն ջանիւ հետեւեցաք որքան առ այս, զի զօրութիւն գրոյս ոչ իցէ տարաձայն ի բանից նորին, այլ վասն շարադրութեանն` որ ոչ համեմատ եղեւ շարադրութեան նորին-ոչ ինչ ունեցաք փոյթ, որովհետեւ ոչ էր վնասակար: Նաեւ բաժանեցաք զայս մատեանս ի յերիս մասն: Առաջին մասն ունի զքսան եւ երիս գլուխս, որք են ինն հարիւր քառասուն բանք եւ են բովանդակք կանոնք իրաւանց եւ վաճառականութեանց: Երկրորդ մասն ունի հնգետասան գլուխս, որք են հարիւրեօթն բանք եւ են վասն պարտաւորութեան դատաւորաց, դատաստանական պաշտօնէից եւ այլ դատաստանական կարգաց: Երրորդ մասն ունի զչորեքտասան գլուխս, որք են ութսունութ բանք եւ է վասըն կիրառութեան դատաստանական գործոց: Եւ բոլոր մատեանն է միանգամայն յիսուներկու գլուխ եւ հազար մին հարիւր երեսունհինգ բանք: Չորրորդ` որպէ'ս կիրարկանելի է մատեանս եւ կամ ի վերայ որո'ց տարածի կանոն սորայ: Առ այս գիտելի է, զի որքան առ վարումն իրաւանց շուրջ զհայհոյութենէ զքրէական մեղաց, զմարդասպանութենէ եւ այլոց սոցին նմանեացն` տարածի ի վերայ ամենայն հայոց` որո'յ երկրացի եւ քաղաքացի եւ իցէ: Եւ որքան առ վերահասութիւն կտակագրի` բարաթից, սանադից եւ այլ ամենայն տեսակ գրեցեալ գրեանց, նախքան զմուտն գրքոյս ի ատեան իրաւարանին հայոց, նոյնպէս եւ առ յապայն ի օտար յերկրի գրեցեալ գրեանց, ո'չ է վարելի սովաւ, որպէս պատճառն վերանդ գրեցեալ է, այլ պարտ է դատաւորաց առնել արժանաւոր քննութիւն եւ վերահասութիւն բանից, եւ ո'չ համանգամայն դատապարտել` սակս ոչ համեմատ լինելոյն ընդ այս կանոնացս: Իսկ յետ մուծանելոյ մատենիս ի ատեան իրավարանին հայոց այնուհետեւ ամենայն գրուածք` թէ' կտակք, թէ' սանադ, թէ' բարաթ եւ կամ որպիսի' կերպիւ գիր եւ իցէ, պարտ է գրել ի Աստրախան ըստ խրատոյ այս դատաստանագրքիս եւ առնել ի վերայ գրոցն զիրաւունս ըստ այսմ կանոնադրութեան առանց ամենայն զանցառութեան: Իցէ թէ ոք յանդգնեսցի գրել զկտակագիր կամ սանադ կամ բարաթ եւ կամ այլ գիր անհամեմատ աստ գրեցելոցն, այնպիսիքն պարտաւորին կրել զվնաս կամ պատիժ զօրութեամբ այս դատաստանական մատենիս առանց ամենայն այցելութեան: Դարձեալ ամենայն բանք եւ կարգաւորութիւնք իրաւանց, որ նախ քան զմուծանելն դատաստանական մատենիս ի ատեան իրաւարանին հայոց ըստ վերահասութեան դատաւորաց եղեալ իցէ լուծումն եւ կարգաւորութիւն, -այնոքիկք ամենեքեան մնայցեն հաստատուն ի զօրութեան իւրեանց եւ ո'չ երբէք փոխարկեսցեն եւ այլայլեսցեն այս դատաստանական մատենիւս, բաց ի բողոքական գործոց, եւ ա'յն եւս` հրամանաւ վեհագոյն դատաստանարանի: Իսկ սկսեցեալ բանք եւ գործառութիւնք իրաւանց չեւ եւս եզրակացուցեալք եւ վճռահատեցեալք ի դատաւորաց ընդ մուծանիլն մատենիս ի ատեան իրաւանց, -զայս ամենայն վարելի է զօրութեամբ սորին, եւ ո'չ այլ կերպիւ: Վասն որոյ պարտաւորին դատաւորք եւ դատաստանական պաշտօնեայք ամենեքեան ըստ գրեցելոցս, որ ի սմայ լրացուցանել զպարտաւորութիւնս իւրեանց: Արդ, գրեցաք զչորեսին բանս զոր եւ խոստացաք: Վասն որոյ մեծաւ խոնարհութեամբ հայցեմք իւրաքանչիւր ընթերցողացն զայս մատեան վասն անյարմարագրութեան եւ անկարգ շարադրութեան անբասիրս առնել մեզ, զի այնքան էր կար մեր, որքան եւ գրեցաք: Եւ ամենայն յօժարութենէ կամաց մերոց առ շահաւէտութիւն եւ պայծառութիւն ազգին մերոյ աշխատիլն յանձին կալաք յուսով ակընկալեալ վարձուց ի Քրիստոսէ տեառնէ մերմէ: Որ եւ աստէն վերջաւորեալ զբանս մեր` մնամք ամենեքեան բարեպաշտ ընթերցողաց, ընդ նոսին եւ սիրելի ազգին հայկազնոյ, պատրաստական ծառայք` 

Նուաստ Սարգիս դի Յոհաննի,

Գրիգոր դի Սաֆար Կամպանեան,

Եղիազար Գրիգորեան: