Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ԳԼՈՒԽ ՏԱՍՆՎԵՑԵՐՈՐԴ
ՎԱՍՆ ՎՃՌԱՀԱՏԱԿԱՆ ԻՐԱՒԱՆՑ 

1. Վճռահատ անուանի այն, որ ընտրութեամբ դատախնդրաց կամ դատաւորաց կարգեցեալ լինի ի վերահասութիւն իրաւանց եւ տալոյ զլուծումն տարաձայնութեանց, եւ վասն այսորիկ անունն ցուցանէ զպաշտօն իւր, զի ասի վճռահատ, այսինքն` հատանօղ վճռոյ:

2. Ոչ կարեն լինիլ վճռահատք այնոքիկք, որք արգելեալք են օրինօք, եւ են այսոքիկք.

ա) հրապարակաւ պատժեցեալքն վասն մեղաց.

բ) խելագարեալքն.

գ) արտաքսեցեալքն ի դատաւորական աստիճանէ վասն մեղաց.

դ) նզովեալք եւ բանադրեալք եկեղեցւոյ.

ե) որոց ոչ իցեն լցեալք զքսան եւ հինգ ամ հասակի իւրեանց.

զ) որ ոչ իցէ ուսեալ գրելն եւ ընթեռնուլն:

3. Վճռահատքն ընտրեցեալք լինին կրկին կերպիւ. նախ` յորժամ երկու անձինք, որք ընդ միմեանս ունիցին տարաձայն վիճաբանութիւն վասն հաշւոյ եւ կամ վասն այլ իրաց, առանց խնդրելոյ իրաւունս ի դատաւորաց ընտրեն ինքեանք ի մէջ ինքեանց բարեյօժար կամօք իւրեանց զոմանս անձինս վճռահատս. իսկ երկրորդ կերպն է` յորժամ երկու անձինք ընդ միմեանս ունելով վիճաբանական տարաձայնութիւն խնդրեցեալ իցեն իրաւունս ի դատաւորաց, եւ դատաւորք վասն վերահասու լինելոյ բանից նոցին ընտրեսցեն զոմանս անձինս վճռահատս, որ եւ այս երկու կերպիւս է հաստատ եւ օրինօք եւ ընդունելի դատողութիւն նոցին:

4. Ի ընտրելն զվճռահատս յորժամ յայտնեսցի անուանք վճռահատիցն ի դատաւորաց կամ ի ինքեանց դատավարացն, հարկ է տալ ժամանակ մինչեւ ի տասն օր, զի իւրաքանչիւր ոք մտածիցէ զվճռահատիցն, թէ արդեօ՞ք կարելի իցէ ընդունիլ ընտրութիւն վճռահատացն թէ ոչ, եւ միթէ՞ գոյ օրինաւոր պատճառ ինչ վասն ոչ կարելոյն հաւատալ նոցայ եւ յորժամ ոչ ունիցին երկբայութիւն ինչ` հաստատեսցեն գրով: Իսկ եթէ ծնանիցի երկբայութիւն` պարտ է, զի որոյ աղագաւ լինի երկբայութիւն` արտաքսել զայրն այն եւ ի տեղի նորա կարգել զայլ ոք, որ ոչ կրիցի ի նմանէ երկայութիւն երկոցունց կողմանց:

5. Յորժամ ընտրութիւն վճռահատից լինիցի ի դատաստանարանէ` հարկ է լինիլ կարգաւորութեամբ դատաստանի եւ հրամանատուութեամբ գրօվ օրդնի, որպէսզի այնու հրամանատուութեամբ վճռահատք մտցեն ի վերահասութիւն եւ ի լուծումն բանից դատախնդրացն:

6. Վճռահատք յորժամ ընկալան զհրամանագիր դատաւորաց կամ լուան զյօժարութիւն ինքեանց դատավարացն վասն վճռահատութեան ինքեանց, պարտին յառաջ քան զմտանելն ի քննութիւն բանից առնուլ գրով հաւանութիւն երկուց կողմանցն, յորում գրեցեալ իցեն զյօժարութենէ իւրեանց առ ի լսելոյ զվճիռ եւ դատողութիւն վճռահատիցն. եւ եթէ մինն ի նոցանէ ոչ լուիցէ կամ ընդդիմասցի` տայցէ տուգանս արքայական գանձարանին, եւ առանց այսպիսի հաւանութեան գիր առնելոյ ո'չ պարտին վճռահատք մտանել ի քննութիւն եւ վերահասութիւն բանից նոցին:

7. Յորժամ դաւավարքն ետուն հաւանութեան գիր վճռահատիցն` պարտին գրել զպահանջողութիւն ի միմեանց եւ պատասխանի պահանջողութեանցն եւ ստորագրել զանունս իւրեանց, եւ գրեցեալսն տայցեն վճռահատիցն, զի վերահասու լինիցին նոքա եւ արասցեն զլուծումն բանից նոցա:

8. Վճռահատք վասն վերահասութեան բանից դաւավարացն ի կոչելն ի նոցանէ վարեսցեն ըստ գրեցելոյ մասն երրորդ, գլուխ չորրորդ, ի համար առաջին եւ հինգերորդին` առա'նց զանցառութեան:

9. Եթէ ոք յանձն առցէ վասն ումեք լինիլ վճռահատ եւ առեալ իցէ զհաւանութեան գիր, յետոյ կամիցի հրաժարիլ ի վճռահատութենէ առանց օրինաւոր պատճառի` ո'չ կարէ:

10. Ի ներքոյ ծանր պատուիրանի պարտաւորին վճռահատք ըստ ամենայնի ուղղապէս վերահասու լինիլ եւ քննել զխնդիր եւ պատասխանի դաւավարացն եւ առնել զճշմարիտ եւ անաչառ դատողութիւն: Քանզի թէպէտ համաձայնութեամբ արարեալն նոցին թէեւ իցէ ընդդէմ իրաւանց` միշտ համարելի է իբրեւ օրինաւոր ի քաղաքական ատենի, սակայն վասն անուղղութեան եւ ապօրինաւոր դատողութեան նոցա պարտաւորին ի ատեան անաչառ դատաւորին տալ պատասխանի:

11. Վճռահատք պարտին, որքան կարելի եւ հնար իցէ` շուտով առնել զլուծումն եւ վերահասութիւն ինքեանց յանձնեցեալ բանիցն եւ ո'չ երկարեցուցանել քան զչորս ամիս ի առնելոյ զլուծումն բանից: Իսկ եթէ արասցեն ընդդէմ յայսմ գրեցելոյս եւ անցուցանիցեն զչորս ամիս առանց վերահասու լինելոյ եւ տալոյ լուծումն բանից դաւավարացն, այնպիսի պատահմանն դաւավարք ազատ են ի հնազանդութենէ վճռահատիցն եւ ի լսելոյ հրամանաց նոցա:

12. Եթէ վճռահատք արասցեն խորհուրդ ի մէջ ինքեանց կամ հաստատեսցեն բան ինչ, որոյ սակս պարտ իցէ նոցա միւս անգամ վերահասու լինիլ, եւ դէպ լիցի, զի ի վճռահատից ոմն յայտնեսցէ զխորհեցեալն կամ հաստատեցեալն իւրեանց դատախնդրին կամ պատասխանօղին, յորժամ յայտնեսցի եւ քննեալ ստուգեսցի` տայցէ վճռահատն այն տուգանս արքայական գանձարանին հարիւր ըռուբլի եւ մերժեսցի ի պաշտօնէ վճռահատութեան եւ փոխանակ նորա կարգեսցի այլ ոք ոմն:

13. Այսպէս եւ եթէ վճռահատն առցէ ի դատախնդրէն կամ ի պատասխանօղէն կաշառս եւ յայտնեալ ստուգեսցի, ո'չ միայն զառեալ կաշառն դարձուսցէ ցայրն` յորմէ եւ էառն, եւ նոյն չափով տայցէ տուգանս արքայական գանձարանին, այլեւ մերժեսցի ի պաշտօնէ վճռահատութեան եւ փոխանակ նորա կարգեսցի այլ ոք ոմն:

14. Ցորքան վճռահատք ոչ իցեն յայտնեալ դատախնդրացն զլուծումն վերահասութեան եւ դատողութիւն իւրեանց` միշտ կարեն փոխել զկարգաւորութիւն իւրեանց համաձայնութեամբ միմեանց. բայց յորժամ դատողութիւն իւրեանց յայտնեցին դատախնդրացն կամ արզով ետուն դատաւորաց, այնուհետեւ ոչ կարեն փոխարկել եւ այլայլել:

15. Յորդժամ վճռահատն իցէ անձն միմիայն, արարեալն նորա ամենայն ժամանակ է ընդունելի. եթէ լիցին երկու անձինք եւ նոքա ոչ միաբանեսցին ի դատողութեան իւրեանց եւ գրեսցեն երկոքեանքն առանձին-առանձին դատողութիւնս, պարտ է դատաւորաց ընտրել երկուս անձինս վճռահատս առ ի վերահասու լինիլ տարաձայնութեան նոցա, եւ որպէս նոյն երկու անձինքն վճռեսցեն` եղիցի այնպէս, եւ ոչ ոք ի նոցանէ ընդդիմասցէ: Եթէ լինիցին վճռահատքն անձինք երեք, երկուքն ի նոցանէ միապէս դատեսցեն, եւ մինն` այլապէս, հաստատուն է համարելի վճիռ երկուցն, եւ արհամարհելի է վճիռ միոյն: Ըստ այսմ կերպի իմանալի է եւ վասն այլոց նմանեաց սոցա:

16. Եթէ վճռահատք ընտրեցեալք իցեն ինքեանց դաւավարացն առանց հրամանի դատաւորաց, պարտին նոքա զվճիռ եւ դատողութիւն իւրեանց յայտնել ինքեանց դաւավարացն ի միասին երկոցունց, եւ ո'չ է պարտ յայտնել միոյն` առանց միւսոյն. իսկ եթէ հրամանագրով դատաւորաց իցեն յանձն առեալք զվճռահատութիւն` պարտին զվճիռ եւ դատողութիւն իւրեանց գրել եւ առանց իմացուցանելոյ դաւավարացն տալ զայն դատաւորացն, զի նոքա յայտնեսցեն դաւավարացն:

17. Եթէ վճռահատացն դաւավարքն յայտնեցեալ իցեն բազում իրս, եւ նոքա արարեալ իցեն զանցառութիւն ի վերահասու լինելոյ ամենայնից գրեցելոց նոցա եւ թողեալ իցեն ոմանս բանս առանց դատողութիւն առնելոյ, այսպիսի պատահմանն ընդունայն է համարելի ամենայն դատողութիւն նոցին եւ դաւավարքն ոչ են պարտաւորք լսելոյ կարգաւորութեան նոցա:

18. Եթէ անձինք երեք կամ չորս կամ այլ աւելի ընտրեցեալք լիցին ի վճռահատութիւն եւ առեալ իցեն զհաւանութեան գիր ի դաւավարացն, եւ դէպ լիցի, զի մինչեւ ի լուծումն եւ վճռահատութիւն բանիցն այն մեռանիցի ոմն ի վճռահատացն, այսպիսի պատահմանն ոչ է պարտ մնացեալ վճռահատացն առանց առնելոյ կրկին հաւանութեան գիր ի դաւավարացն առնել լուծումն բանից նոցին, եթէ արասցեն` եղիցի անհաստատ:

19. Եթէ ոմն ի դաւավարացն ունիցի զապացուցութիւն բանից իւրոց եւ ոչ յայտնեսցէ վճռահատացն յառաջ, քան զվճռահատութիւն բանիցն եւ յետ վճռահատութեան նոցին յայտնեսցէ եւ կամիցի ոչնչացուցանել զդատողութիւն վճռահատիցն` ո'չ է կարելի. եւ պատճառն այն է, զի առ ի հաստատութիւն բանից իւրոց որքա'ն ապացուցութիւն որ ունէր` պարտ էր նախապէս յայտնել վճռահատացն. որովհետեւ ոչ յայտնեաց` յետ վճռահատութեան նոցա յայտնելով ոչ կարէ նովաւ ստանալ զիրաւունս, այլ հաստատուն եղիցի վճռահատութիւն եւ արարեալ լուծումն վճռահատացն:

20. Եթէ ուրեք լիցին վճռահատք անձինք չորս եւ ի նոցանէ երկուսն միապէս զատեսցեն, մինն` այլապէս, եւ միուսն` եւս այլապէս, յորոց լինի երեք կերպիւ դատողութիւն. հաստատուն է համարելի դատողութիւն երկուցն: Իցէ թէ լինիցին վճռահատք անձինք երեք եւ իւրաքանչիւր ոք արասցէ այլապէս դատողութիւն, որ ոչ միաբանեսցին վճիռք նոցին, պարտ է դատաւորաց կարգել ի վերայ նոցա անձինս երիս, զի նոքա վերահասու լիցին տարաձայնութեան նոցա, որպէս վեր անդր ի համար տասնհինգերորդ եւս գրեցեալ է, ամ վերահասու լինիլ դատողութեանց նոցին եւ որո'յ գրեցեալն երեւեսցի հաւաստագոյն նո'յն հաստատել: Զոր օրինակ. երից վճռահատացն առաջինն դատէ` պատասխանօղն գոլ պարտաւոր դատախազին հարիւր տասն ըռուբլի. երկրորդն դատէ` պատասխանօղն պարտաւոր լինիլ դատախազին ութսուն ըռուբլի. երրորդն դատէ` պատասխանօղն գոլ պարտաւոր դատախազին վաթսուն ըռուբլի: Այսպիսի պատահմանն կարէ դատաւորն համարձակաբար եւ օրինօք հաստատել զդատողութիւն երրորդ վճռահատին, քանզի առաջինն եւ երկրորդն ոչ միայն վկայեն զվաթսուն ըռուբլի պարտաւորութիւն պատասխանօղին, այլ` աւելի' եւս. եւ վասն այսորիկ ի դատողութիւնս երից անձանցն եւս պատասխանօղն պարտաւորի վճարել դատախազին զվաթսուն ըռուբլի, ուստի եւ այսպիսի պատահմանն դատաւորն պարտի առնել վճիռ եւ հաստատել զերրորդ անձին դատողութիւն, կամ պարտ է այլ վճռահատս կարգել ի վերայ նոցա: Ըստ այսմ կերպի վարելի է եւ այլ նման սորին պատահմանց:

21. Եթէ վճռահատք, առեալ զհաւանութեան գիր ի դաւավարացն` մինչեւ ի չորս ամիս արասցեն լուծումն խնդրոյ նոցին ամենեքեան համաձայն, եւ դէպ լիցի, զի ի նոցանէ պարտաւորեալ կողմն բողոքեսցէ առ դատաւորն` ցուցանելով, թէ վճռահատքն ընդդէմ իրաւանց եւ կանօնաց են պարտաւորեալ զինքն, ո'չ է պարտ դատաւորաց առնել վերահասութիւն վճռահատից արարեալ դատողութեան, այլ մանաւանդ պարտ է դատաւորաց առանց կրկին տալոյ իրաւունս բողոքօղին առնուլ տուգանս, որ գրեցեալ իցեն ի հաւանութեան գրոջն բողոքօղ առնէն. եւ պատճառն այն է, զի ինքն հաճութեամբ եւ հաւանութեամբ կամաց իւրոց է ընտրեալ զնոսա. պարտի, զի լինիցի հնազանդ դատողութեան նոցին` առա'նց ամենայն բացասութեան:

22. Եթէ վճռահատք արարեալ զլուծումն դաւավարացն եւ յայտնեալ իցեն զդատողութիւն իւրեանց նոցա, եւ դէպ լիցի, զի գրեցեալք վճիռք նոցա դատախազն թարգմանիցէ այլ կերպիւ, եւ պատասխանօղն` այլ իմն կերպիւ, որ ոչ համեմատեսցի իմացուածք եւ թարքմանութիւնք նոցին միմեանց, -այսպիսի պատահմանն կարեն վճռահատքն համաձայնութեամբ միմեանց բացայայտել զիմացուածս գրեցելոյն իւրեանց` առ ի բառնալ զտարաձայնութիւն ի միջոյ նոցա:

23. Որբք, որք իցեն ընդ իշխանութեամբ հոգաբարձուի` ոչ կարեն ընտրել զվճռահատս առանց հրամանի եւ հաւանութեան հոգաբարձուին իւրեանց. եթէ արասցեն ընդդէմ այսմ գրեցելոյս` եղիցի անհաստատ:

24. Եթէ մինն ի դաւավարացն մեռանիցի մինչեւ ի վճռահատութիւն եւ լուծումն վճռահատիցն, ժառանգորդք մեռելոյն պարտին գոլ հնազանդք դատողութեան վճռահատիցն ի տեղի մեռելոյն, ըստ օրինաց:

25. Եթէ վճռահատք արասցեն դատողութիւնս եւ գրեսցեն վճիռս երկու կերպիւ, մինն տայցեն դատախազին, միւսն` պատասխանօղին, եւ այն երկու վճիռքն ոչ իցեն համեմատ, այլ` ներհակ միմեանց, թէպէտ եւ չիցեն ի միում ժամանակի գրեցեալք, պարտ է այնպիսի հակասական վճռացն վերահասու լինիլ դատաւորաց եւ ի այնց վճռացն, որն իցէ եւ երեւեսցի օրինաւոր` նո'յնն հաստատել, եւ որն իցէ ընդդէմ իրաւանց` զայն ոչնչացուցանել: Եւ վճռահատքն, որք ի միում բանի գրեցեալ իցեն երկու կերպիւ դատողութիւնս ներհակ միմեանց, տայցեն իւրաքանչիւր ոք տուգանս հարիւր ըռուբլի ի գանձարանս արքունի եւ խայտառակեցեալ լիցին ի մէջ բազմութեան ժողովրդեան` սակս ոչ կարելոյ առյապայն լինիլ նոցա վճռահատ: