Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ԳԼՈՒԽ ԵՐՐՈՐԴ
ՎԱՍՆ ՊԱՐՏԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ 

1. Պարտական անուանի այն, որ սանադով, բարաթագրով, հաշուագրով, դաշնագրով եւ այլ` որոյ կերպիւ եւ իցէ, ապացուցութեամբ լիցի ումեք պարտաւոր, որոյ հարկաւորի հատուցանել զպարտս իւր լիովին` եթէ ունիցի, իսկ եթէ ոչ ունիցի զամենեսեան հատուցանելոյ` վարելի է ընդ այնպիսոյն ի ներքոյ գըրեալ կեր-պիւն:

2. Յորժամ խնդրեցեալ եղեւ սանադով, բարաթագրով եւ կամ այլ` որոյ կերպիւ եւ իցէ, ապացուցութեամբ թալաբ ի վերայ ումեք` արզով կամ լեզուաւ, պարտ է կոչել զնա եւ հարցանել գրով մի՞թէ նա յանձն առնու պարտական գոլն իւր. եթէ յանձն ոչ էառ` պարտ է պարտատէրն հաստատել զպարտականութիւն նորին ըստ օրինաց եւ հաստատել զպարտք նորին:

3. Եթէ ոք ոչ կարասցէ հաստատել զխնդիր իւր ի վերայ ումեք, զոր օրինակ սանադով կամ բարաթով, պահանջէ զպարտս, եւ որ պարտականն համար իւր ցուցանէ զձեռացագիր պարտատիրին, թէ հասեալ է ի յինքն կամ ունի զվկայս, որք վկայեն թէ հասուցեալ է պարտականն իւր պարտատիրոջն, ըստ այսմ կերպի եւ որ հաշւայգրով կամ դաշնագրով պահանջէ իր ինչ յումեքէ եւ ոչ կարիցէ հաստատել զխնդիր իւր, այնպիսի սուտ պարտատիրին պարտ է հրապարակաւ ձաղկել եւ որչափ ինչ ստաբար պահանջէր յումեքէ` տասներորդ մասն տուգանս առնուլ ի նմանէ առանց ամենայն այցե-լութեան:

4. Եթէ պարտականն յանձն առնու զպարտք իւր եւ ցուցանէ, թէ ոչ ունի փոխարէն պարտուցն զբաւական կայիք հատուցանելոյ պարտատիրացն, հարկաւորի ցուցանել հաստատ ապացուցութեամբ, թէ զինչ արարեալ իցէ զմնացեալն եւ այս ցուցումն պարտ է լինել ճշմարտապէս եւ առանց խաբէութեան: Վասն որոյ առ ի հաստատութիւն բանից պարտականին խնդրելի է եւ ի նմանէ զկատարեալ ապացուցութիւն եւ ստուգութիւնն իրաց:

5. Եթէ պարտական ոք, որ ոչ ունիցի զբաւական կայիք հատուցանելոյ պարտատիրացն, հարցեալ լինի ի նմանէ, թէ որո՞յ կերպիւ կորուսեալ իցէ զմնացորդն պարտուց, եւ նա ոչ կամիցի ցուցանել, այլ միայն լոկ բանիւ պատասխանէ, թէ ոչ գիտեմ զինչ եղեւ, այնպիսոյն պարտ է ձաղկել միանգամ եւ պահանջել, զի ասասցէ զճշմարիտն: Եթէ ոչ հայտնեաց` կրկին անգամ ձաղկել. եւ եթէ երրորդ անգամ ձաղկեցման եւս ոչ յայտնեաց, այնպիսին արար զյինքն անարժան ամենայն այցելութեանց. ուստի վասն այնպիսոյն` տե'ս ներքոյ ի հարմար չորեքտասան սոյն գլխոյս:

6. Եթէ պարտական ոք վասն մնացորդ պարտուց` զա'յն, որ ոչ ունի հատուցանելոյ, ցուցանէ, թէ այնպիսին եւ այնպիսի կերպիւ կորուսեալ իցէ եւ ոչ լինիցի այլ վկայ եւ ապացուցութիւն բանից նորին, այնպիսոյն ոչ է կարելի հաւատալ միայն լոկ բանից նորին առանց վկայից եւ ապացուցութեանց, քանզի վնաս պատահեալ ումեք ոչ լինի գաղտաբար, այլ` յայտնաբար: Զոր օրինակ եթէ ընկղմեցաւ ի ծովում զինչս նորին` գրեցեալ լինի ի մաքսատանն (այսինքս ի դամոժնէն) եւ այսպիսի պատահեալ վնասն լսելի լինի ի բազմաց. եթէ անկաւ հուր եւ այրեաց զտուն կամ դիւքան նորին` այս լինի լուեալ ի բազմաց. եթէ ինչք նորին գողացեալ եղեւ` այս եւս ոչ լինի լռեցեալ ի նմանէ, այլ յայտնեցեալ ի դատաստանարանի կամ պատմեցեալ բազմաց. եթէ ետ ումեք փոխ եւ ոչ կարէ հատուցանել պարտականն վասն չքաւորութեան` առեալ ի նմանէ սանադիւն կամ վկայիւք. կարէ հաստատել. եթէ մսխեաց եւ ոչընչացուց, ի կացութենէ նորին կարեն վկայել բազումք. եթէ ավելի գնով գնեաց եւ պակաս գնով վաճառեաց, վաճառօղն եւ գնօղն լինին վկայք. եթէ ետ բաժինք դստեր իւրոյ` ա'յս եւս ոչ լինի ծածկաբար, այլ ոմանց գիտացեալ. եթէ ի յայլ երկրի վնաս պատահեցաւ, որոյ միջնորդութեամբ եղեւ վնասն` կարէ գրով նորին հաստատել. եթէ այլ կերպիւ վնասեցեալ իցէ` նոյն եւս ապացուցանել կարէ: Վասն որոյ եթէ ոք ոչ ունիցի ապացուցութիւն բանից իւրոց` հաստատապէս մտածելի է, թէ ոչ խօսի ճշմարտապէս, եւ վասն այսորիկ այնպիսոյն եւս ձաղկելով` պարտ է հարցանել ըստ այնմ կերպիւ, որպէս եւ վերոյ ի համար հինգերորդ գրեցեալ է:

7. Յորժամ պարտականն վասն մնացորդ պարտուցն, որոյ ոչ ունի փոխարէն հատուցանելոյ, վկայութեամբ հաստատեաց զկորուստ նորին կամ ոչ կարաց հաստատել, սակս իւրաքանչիւրոցն եւս պարտ է հրատարակել գրով երիցս ի հրապարակս եւ ի փողոցս, ոչ միայն ի մէջ հայոց, այլեւ ի մէջ այլազգեաց, զի եթէ ոք ունիցի ավանդ պարտականին կամ պարտավոր իցէ` եկեսցէ եւ յայտնեսցէ իրաւարանին. իսկ եթէ ոք հանդգնեսցի ծածկել զինչս պարտականին առ յինքն եւ ոչ յայտնեսցէ իրաւարանին եւ յետ երիցս անգամ հրատարակելոյն` որոյ ժամանակի իցէ, յայտնեսցի անհնազանդութիւն եւ չարութիւն նորին, եւ քննեալ ստուգեսցի, որ արար զայն, հատուսցէ բովանդակ պարտք պարտականին այսմիկ, որոյ ավանդն ծածկեաց, թէեւ փոքր ինչ իցէ աւանդն եւ բազում իցեն նորին պարտքն: Եւ պատճառն այս է. զի պարտ էր անձամբ անձին ծանուցանել, եւ թէ ոչ արար զայն` գոնեա պարտ էր յորժամ հրատարակեցեալ եղեւ` յայնժամ յայտնել. որովհետեւ արար անհնազանդութիւն եւ ընդդէմութիւն դատաստանին, արժան է, զի կրեսցէ զվնասն առանց ամենայն այցելութեան: Իսկ եթէ աւել իցեն աւանդքն, քան զպարտք պարտականին` աւելին տացի ընչից տեառն. եւ որ արար զայն անիրաւութիւն` ձաղկեցեալ լիցի խստապէս, իսկ եթէ այնպիսի այրն ոչ ունիցի բաւական կայիք վճարելոյ, որքան ունիցի` վճարեսցէ, եւ որքան կենդանի է` պարտատիրացն բաւականացուսցէ ըստ օրինի պարտականաց. յետ մահուան առն այն եթէ ոչ իցէ լիովին վճարեալ` որդիքն այնպիսոյն` եղիցին ազատք վճարելոյ, եւ պարտաւոր այրն, որ ծածկեաց եւ ոչ յայտնեաց առ ումեք եղեալ աւանդն` ձաղկեցեալ լիցի խստապէս:

8. Յորժամ պարտականն վասն մնացորդ պարտուց, որոյ փոխարէն հատուցանելոյ ոչ ունի, ապացուցութեամբ հաստատեաց, թէ օրինաւոր անաջողութեան է պատահեցեալ, այնպիսի մարդոյն ինչ ունեցեալ ինչքն, եթէ կամիցեն պարտատէրքն` թողցեն ի ձեռս պարտականին, առցեն ի նմանէ երաշխաւոր, որպէսզի նովաւ աշխատեսցէ եւ գլուխ պարտոյն հատուսցէ պարտատիրացն. իսկ եթէ այնպիսի պարտական ոք մեռանիցի եւ ունի որդի, որ հասեալ իցէ ի բանավարութիւն, այսինքն` անցեալ իցէ քսան ամն հասակի իւրոյ, ընդ նորին եւս եթէ կամիցին պարտատէրքն վարիլ, որպէս ընդ հօր նորա արարին` կարող են: Բայց յորժամ որդին մանկագոյն է եւ ոչ է հասեալ ի քսաներորդ ամ հասակին իւրոյ, զոր ինչ կայիք լինիցի պարտականին` դատաստանական հրամանաւ վաճառեսցի, սակս ի չափ չհասեալ արու մանկանն կարգեսցի հոգաբարձու ի դատաստանարանէն զոմն եւ տացի ի վաճառեցեալ ընչիցն մասն ինչ հոգաբարձութիւնն, զի սնուսցէ զմանուկն մինչեւ ի լրումն տասնեւհինգ ամաց նորին, եւ մնացեալ վաճառեալ ինչք մեռելոյն պարտատէրքն իւրաքանչիւր ըստ չափու թալաբի իւրեանց առցին մասն. իսկ որդի հասեալ ի հասակ տասնեւհինկ ամաց զարգասցէ աշխատութեամբ իւրոյ, առանց առնելոյ զծախս ուտելեաց եւ ըմբելեաց ի հոգաբարձուէն. իսկ ի հասանիլն նորին քսաներորդ ամ հասակին իւրոյ դատաւորն տեղեկացեալ ի նմանէ զկացութենէ նորին եւ ստուգեցեալ ի պարտատիրացն, ըստ ժամանակին, ըստ տեղոյն, ըստ կացութեան, ըստ որքանութեան աշխատանաց նորին, ստուգապէս վերահասու եղեալ` կարգաւորեսցէ չափաւոր ինչ, որպէսզի ամ յամէ հատուսցէ պարտատիրաց հօրն, մինչեւ լրացուսցէ պարտատիրաղն զգլուխ պարտուց հօրն իւրոյ առանց շահի:

9. Եթէ պարտականն վասն մնացորդ պարտոյն, որոյ հատուցանելոյ ոչ ունի ինչս եւ վկայիւք ստուգեցեալ է, թէ օրինաւոր անաջողութենէ պատահեցեալ եւ այնպիսոյն պարտատէրքն ոչ կամին թողուլ զեղեալ ինչսն ի ձեռս նորին եւ առնուլ երաշխաւոր, դատաստանական հրամանաւ վաճառեսցի զինչս նորին, հասցէ պարտատիրացն. իսկ վասն մնացեալ պարտոյ նորինդատաւորն տեղեակացեալ ի կացութենէ ինքենէ պարտականին եւ ստուգեալ ի պարտատիրացն ուղղապէս վերահասու եղեալ ըստ ժամանակին, ըստ տեղոյն, ըստ կացութեան, ըստ որքանութեան կարելի աշխատանաց պարտականին` կարգաւորեսցէ չափաւոր ինչ, որպէսզի ամ յամէ պարտականն հատուսցէ պարտատիրացն` մինչեւ լրացուսցէ զգլուխ պարտոյն իւրոյ. իսկ յետ մահուան նորին, որդիքն հասանիլ քսաներորդ ամ հասակի իւրեանց, ըստ կերպի վերոյ գրեցելոյն` վերահասութեամբ եւ կարգաւորութեամբ դատաւորին ամ յամէ վճարեսցեն զպարտս հօր իւրեանց առանց շահի:

10. Ըստ օրինաց, զոր ինչ կայիք գտանիցի առ պարտականն` շարժական եւ անշարժական, ամենայնն պարտ է վաճառել` յորժամ պարտատէրքն կամեսցին, իսկ բաժինք կնոջն ոչ կարէ իշխել այրն վաճառել եւ տալ ի պարտս իւր միայնս, զոր ինչ յինքն տվեալ իցէ կնոջն` կարող է զայն յետս առնուլ, վաճառել եւ տալ ի պարտատէրս վասն պարտոյ ինքեան: Այսպէս եւ յետ մահուան ումեք եթէ իցէ պարտական` ոչ է կարելի վաճառել զբաժինք կնոջն վասն պարտուց առն: Եւ բաժինք կնոջն լինի երկու կերպիւ. նախ` այնու, որ ի ժամանակի ամուսնութեանտուեալ լինի հարսին, երկրորդ` եթէ ի ծնողաց կամ ազգականաց է կնոջն կտակագրով, հասեալ իցէ ինչք կնոջն այն:

11. Եթէ ոք ծածկեսցէ ի գոյից եւ ի յընչից իւրոց ի ներքոյ երկրի կամ այլ ուրեք առաքեսցէ ի ձեռս ումեք եւ ոչ յայտնեսցէ, յորժամ քըննեալ ստուգեսցի զոր ինչ յայտնեցեալ լիցի` ամբողջ հասցէ ի պարտատէրսն, եւ որ արար զայն` հրապարակաւ ձաղկեսցի. իսկ առ այն այրն, առ որ առաքեցեալ լինի, եթէ նա ի լսելն թէ այս անուն այր եղեւ հռչակաւոր պարտական եւ առ ինքն եղեալ աւանդն ոչ յայտնեսցէ ի ձեռն բարեկամաց, այլ պահեսցէ առ ինքն, նա եւս ընդ պարտականին հրապարակաւ ձաղկեսցի առանց ամենայն այցելութեան: Այլեւ կին, որդիք, դստերք եւ այլ ընդանիք առն պարտականին եթէ գաղեսցեն ի յընչից պարտական առն, յորժամ քննեալ ստուգեսցի եւ յայտնեսցի մեղս նոցին` խստապէս ձաղկեսցին առանց խնայելոյ. նմանապէս եւ այլ ոք եթէ գիտեաց զգաղեցմանէ նոցին եւ ոչ յայտնեաց դատաստանարանին, նա եւս ընդ մեղուցելոցն պատժակից լիցի, եւ որպիսի իրք ծածկեալ յայտնեսցի` հասցէ ի պարտատէրսն:

12. Եթէ պարտականն վասն մնացորդ պարտուցն` որոյ ոչ ունիցի փոխարէն հատուցանելոյ, ցուցանէ ապացուցութեամբ, թէ մսխեալ է, դստերն պռոյգ է տուեալ, յումեք բաշխեցեալ եւ այլ այսպիսի անկարք շարժողութեամբ վատնեցեալ, այնպիսի պարտականին վասն յանցանացն պարտ է խստապէս ձաղկել, տուեալ պռոյգն եւ այլոց պարգեւն, յորոց տուեալ է` յետս առնուլ, ըստ ներկայ եղեալ ընչիցն վաճառել հրապարակաւ եւ տալ պարտատիրացն ըստ չափու մասանց թալաբի իւրեանց: Իսկ վասն մնացեալ պարտոյ նորին դատաւորն տեղեկացեալ ի կացութենէ ինքենէ պարտականին եւ ստուգեալ ի պարտատիրացն ուղղապէս` վերահասու եղեալ ըստ ժամանակին, ըստ տեղոյն, ըստ կացութեան, ըստ որքանութեան կարելի աշխատանաց պարտականին, կարգաւորեսցէ չափաւոր ինչ, որպէսզի ամ յամէ պարտականն հատուսցէ պարտատիրացն, մինչեւ լրացուսցէ զգլուխ պարտոյն իւրոյ. իսկ յետ մահուան նորին որդիքն ի հասանիլ քսաներորդ ամ հասակի իւրեանց, ըստ կերպի վերոյ գրեցելոյն` վերահասութեամբ եւ կարգաւորութեամբ դատաւորին ամ յամէ վճարեսցեն զպարտ հօր իւրեանց առանց շահի:

13. Եթէ ոք վասն մնացեալ պարտուց իւրոց, որոյ փոխարէն ոչ ունիցի հատուցանելոյ, ոչ ցուցանէ տեղի կորստեան, թէեւ երեք անգամ ձաղկեցեալ եւս իցէ այսպիսոյն, զոր ինչ եղեալ կայիքն` պարտ է հրապարակաւ վաճառել եւ տալ պարտատիրացն եւ վասն մնացելոց պարտոյ նորին դատաւորն տեղեակացեալ ի կացութենէ ինքենէ պարտականին եւ ստուգեալ ի պարտատիրացն ուղղապէս` վերահասու եղեալ ըստ ժամանակին, ըստ տեղոյն, ըստ կացութեան, ըստ որքանութեան կարելի աշխատանաց պարտականին, կարգաւորեսցէ չափաւոր ինչ, որպէսզի ամ յամէ պարտականն հատուսցէ պարտատիրացն, մինչեւ հատուսցէ զպարտս իւր բովանդակն շահօքն ամբողջ, եւ վասն յանցանացն պատժեցեալ լիցի պարտականն խստապէս ձաղանօք. իսկ յետ մահուան նորին, որդիքն ի հասանիլն քսաներորդ ամ հասակի իւրեանց, ըստ կերպի վերոյ գրեցելոյն` վերահասութեամբ եւ կարգաւորութեամբ դատաւորին ամ յամէ վճարեսցեն զպարտս հօր իւրեանց շահօքն ամբողջ, որպէս ի վերոյ գրեցաւ:

14. Եթէ ոք յետ հրապարակաւ վաճառման ամենայն ընչից եւ իցէ պատճառաւ վնասեցեալ գոլոյն` որպէս ի համար ութն, տասներկու եւ տասներեք լիապէս գրեցեալ է, սկսանիցի ապրիլ ունեվորապէս ի յամենայն պատահմունս եւ այնպիսին ոչ իցէ ստացեալ օգնութիւն յումեքէ` հարցանելի է ի նմանէ խստապէս, թէ ուստի՞ եղեւ նմա յետ ամենայն ընչից վաճառելոյն ստանալ ունեվորութիւն, եւ յորժամ յայտնեսցի, թէ նախապէս գաղեալ եւ թաքուցեալ էր ի ընչից իւրոց, ընդ այնպիսոյն, նոյնպէս եւ ընդ որդիս նորին, վարեսցի որպէս վերոյ ի համար տասներեք գրեցեալ է:

15. Կարգ հրապարակաւ վաճառելոյ զստացուածք եւ ինչք ումեք եղիցի այսպէս. նախապէս ամենայն ինչք պարտականին մի ըստ միոջէ գրեսցի եւ երեք այրք առ այնս գործս տեղեակք դիցեն զգինս ընչիցն եւ այնպէս գրեսցի անունս ընչից եւ գինս նոցին, եւ հռչակեսցի ի նշանաւոր տեղիս` մինչեւ երեք անգամ, եւ ո'վ ոք կամեսցի գնել եկեսցէ եւ յայտնեսցէ ի դատաստանարանին գրով. եւ յորժամ յայտնեսցի գնօղ ընչիցն` դարձեալ եւս հռչակեսցի, եւ տուեալ գինն գնողին եւս գրեսցի մինչեւ ի երեք անգամ իցէ թէ այլ ոք աւելի գնօվ կամեսցի գնել. եւ յորժամ ոչ յայտնեսցի աւելի գնօվ գնօղ ոք` տացի այնմ մարդոյն, որ ետ գինս. իսկ եթէ երեք անգամ հռչակեցեալ եղեւ եւ ոչ երեւեցաւ ոք գնօղ ընչիցն, այնպիսի պատահմանն պարտ է ժողովել զբազմութիւն ամենայն ազգաց եւ ի մէջ նոցին վաճառել եւ առնուլ զգինն գնօղէն ներկայ դրամով:

16. Ոչ է օրէն ըմբռնել վասն պարտականութեան որդոյ հայրն եւ կամ զմայրն նորին ամենեւին: Այսպէս եւս ցորքան կենդանի է հայրն` ոչ է կարելի պահանջել զպարտս հօրն ի որդոյն եւ ոչ ըմբռնել ի բանտի. սակայն յետ մահուան հօրն կարելի է պահանջել ի յորդոց` ըստ խրատու եւ կարգաւորութեան վերոյ ի համար ութն, ինն, տասներկու եւ տասներեք:

17. Եթէ ոք մեռանիցի, որ ի կենդանութեան իւրում կարծեցեալ լինիւր հարուստ, սակայն ի մեռանիլն յայտնեցաւ պարտս բազումս եւ որդիքն հասեալ իցեն ի բանաւորութիւն, այնպիսի որդիքն ոչ հարկաւորին ցուցանել պարտատիրացն վասն մնացեալ պարտուց հօր իւրեանց` թէ արդեօք ի'նչ եղեալ իցէ, այլ պարտին առանց գաղելոյ եւ ծածկելոյ, զոր ինչ գտանիցի` շարժական եւ անշարժական, զամենեսեան յայտնել ի դատաստանի եւ դատաստանն երեք անգամ հրատարակեցեալ ստուգեսցէ որքանութիւն ստացուածոց եւ պարտուց մեռեալ առն, կոչեսցէ զպարտատէրսն, հրամայեսցէ, զի եթէ կամեսցին եղեալսն վաճառել հրապարակաւ` ընկալցին, եւ վասն մնացելելոցն վարեսցեն ընդ որդիս մեռելոյն ըստ խրատոյ, որ գրեցեալ է ի համար ինն, կամ եղեալսն տացի որդոց մեռանողին, զի աշխատեալք զգլուխ պարտոյն առանց շահոյ հատուսցեն ինքեանց պարտատիրացն. իսկ եթէ որդիք մեռանողին ոչ իցեն հասեալք ի բանաւորութիւն` պարտատէրքն պարտին ներկայ եղելոց ընչից գինն յետ հրապարակաւ վաճառելոյն առնուլ եւ վասն մնացելոցն վարել ընդ նոսա` որպէս ի համար ութն գրեցեալ է:

18. Յորժամ ոք մեռանի` որպիսի' կացութեան եւ իցէ ունիցի պարտս, կին, դուստր եւ հարս նորին ոչ պարտին գալ ի դատաստանարան պատասխանել ընդ բողոքմունս պարտատիրաց եւ կամ վճարել զպարտս, այլ են ազատք. միայն զգոյշ լիցին այնպիսի կանայք, դստերք եւ հարսունքն, զի մի գողանայցեն եւ ծածկեսցեն ընչից մեռելոյն:

19. Եթէ եղբայրք բաժանեցեալք իցեն ի մէջ ինքեանց բաժանագրով եւ յետ բաժանմանն երեւեսցի պարտք ուրումն, յառաջ քան զբաժանումն եւ ի ժամանակի բաժանման ոչ իցէ յայտնեալ պարտականն միւս եղբարցն, ով ոք պարտական է եղեալ գրով` նա վճարեսցէ միայն, եւ ոչ` միւս եղբայրքն:

20. Եթէ պարտատէրն խնդրեսցէ ի վերայ պարտականին դատաւորին, եւ պարտաւորն յանձն առնուցու պարտականութիւն իւր եւ կամ հրաժարեսցի ի յանձնառութենէ` պարտ է արգելուլ ի բանտի պարտականն, մինչեւ ի վերահասութիւն եւ կարգաւորութիւնք վերոյ գրեցեալք սակս պարտական արանց:

21. Եթէ պարտատէրն անարգեցեալ իցէ ի պարտականէն կամ վասն բազմութեան դրամոյն` զոր ունի ի վերայ պարտականին, այրեցեալ սրտով իբր առ ի վրէժխնդրութիւն խնդրիցէ դատաւորէն, զի շղթայակապ արասցէ զպարտականն` պարտին դատաւորք զխնդիր պարտատիրին լրացուցանել եւ շղթայիւք կապել զպարտականն:

22. Եթէ պարտականն ի բանտին հիւանդանայցէ կամ զգլխաւոր հարկաւորութիւն ինչ նմա պատահիցէ, որպէսզի պարտ իցէ ի բանտէն ելանել` այսպիսի պատահմանն պարտ է դատաւորն ի պարտականէն առնուլ երաշխաւոր գրով, որ զի եթէ ի պայմանեալ աւուրն ոչ եկեսցէ պարտականն կամ փախիցէ` երաշխաւորն վճարիցէ զպարտս նորին. յորժամ առցէ երաշխաւոր, ապա թողուլ զպարտականն. իսկ եթէ ոչ ունիցի պարտականն երաշխաւոր, եւ վասն հարկաւորութեան պարտականին դատաւորն թողու զնա` պարտ է դատաւորին կարգել ի վերայ պարտականին զմի ոմն ի սպասաւորաց դատաստանին, որպէսզի մի' կարիցէ փախչիլ այլ ուրեք: Եթէ էառ երաշխաւոր պարտականն փախեաւ այլ ուրեք, երաշխաւորն վճարիցէ լիովին զպարտս պարտականին եւ պահանջիցէ ի պարտականէն` յերբ գտանիցէ, կամ ի յորդոց նորին ըստ օրինաց:

23. Ի ժամանակս գլխաւոր տօնից կարելի է արձակել զպարտականն ի բանտէ երաշխաւորաւ եւ ոչ առանց երաշխաւորի, իսկ եթէ որպիսի աւուրք իցեն արձակելիք` տե'ս մասն երկրորդ գլուխ ութն ի համար երկուերորդ:

24. Եթէ դատաւորն առանց երաշխաւորի եւ առանց կարգեցման դատաստանական սպասաւորի արձակեսցէ զպարտականն ի բանտէ, եւ պարտականն փախիցէ այլ ուրեք, տուեալ լիցի ժամանակ դատաւորին մինչեւ վեց ամիս, զի գտցէ զպարտականն եւ կացուսցէ ի դատաստանի. իսկ եթէ ոչ գտցէ զպարտականն, այնպիսի պատահմանն փոխանակ պարտականին դատաւորին վճարիցէ զպարտս նորին պարտատիրացն շահօքն ամբողջ. եւ տուն, ստացուածք, կայք, կարասիք պարտականին հրապարակաւ վաճառեալ հասցէ ի դատաւորն, եւ եթէ մնացորդք ինչ իցէ` խնդրիցէ ի պարտականէն կամ ի յորդոց նորին ըստ օրինաց:

25. Եթէ բանդարկեալն փախիցէ ի դատաստանարանէ եւ կրկին կալեալ լիցի կամ ընդդիմասցի դատաւորին հրամանաց, թէ փախչիլ կամի` այնպիսի պատահմանն դատաւորն առ ի անփոյթ կացուցանելոյ զինքն պարտ է կապել զբանտարկեալն շղթայիւք, զի մի' ի փախստենէ նորին վնաս ծնանիցի դատաւորին:

26. Եթէ պարտատէր ոք յառաջ քան զպայմնադրութիւն կամ ի լրումն պայմանատրութեան սանադին թարց յայտնելոյ դատաստանին եւ առանց հրամանի դատաւորաց անձամբ անձին սկսանիցի իշխել ի վերայ պարտականին` բռնութեամբ տիրելով զինչս նորին եւ առնուլով ի ձեռաց նորին, յորժամ քննեալ ստուգեսցի այսպիսի անկարգութիւն նորին, որքան ինչք առեալ իցէ ի պարտականէն` հարիւրին քսան աւելի գնով առցէ եւ հարիւրին հինգ տացէ տուգանս դատաստանին. իսկ եթէ պարտականն այլ ուրեք եւս իցէ պարտական, բռնութեամբ տիրողն առեալն իւր ի մէջ բերցէ եւ մասնաւորեսցին ամենեքեան պարտատէրքն ի մէջ իւրեանց եւ վասն յանդգնութեան տացէ ըստ չափու հարիւրին հինգ առեալ իրացն տուգանս դատաստանին:

27. Եթէ ումեք տուն ստացուածք եւ ամենայն ինչք վաճառեալ իցէ հրապարակաւ վասն պարտուց իւրոց, այնպիսին սակս չքաւորութեան իւրոյ թագաւորական հարկէ ազատ լիցի:

28. Եթէ ոք բաժանեաց զորդի իւր յինքենէ սիրով եւ ետ նմա մասն ինչ ի յընչից իւրոց, այնպիսի որդին թէպէտ լինի անձնիշխան եւ կարօղ առնել զգործս վաճառականութեան, սակայն յորժամ հայր մեռանի եւ ունիցի պարտս, նոյն բաժանեալ որդին եւս, իբրեւ անբաժան որդի, հարկաւորի վճարել զպարտս հօր իւրոյ ըստ օրինաց:

29. Եթէ ոք մեռանի, որոյ իցեն որդիք մանկագոյնք, որք չիցեն հասեալք ի բանավորութիւն եւ մեռանօղն պարտական իցէ այլոց այլք եւս նորա իցեն պարտաւորք, մեռանօղին կինն կամ մայրն, կամ այլ ոք ազգականք` ո'վ ոք եւ իցէ, գրով ծանուսցէ դատաստանին զորպիսութիւն մեռանօղին եւ զանուանս պարտատիրաց եւ պարտականաց, եւ դատաւորն կոչեալ զպարտատէրսն մեռելոյն` յայտնեսցէ նոցա, եւ խորհրդակցութեամբ պարտատիրացն դատաստանն կարգեսցէ զոք կառաւարիչ եւ հոգաբարձու պարտուց եւ առնելեաց մեռելոյն, որպէսզի առնելիքն առցէ եւ պարտս հատուսցէ, նոյնպէս եւ մանկունս նորին դարմանեսցէ: Իսկ եթէ ումեք մեռելոյ ոչ իցէ մայր, կամ այլ ազգական, այլ իցեն որդիք մանկագոյնք, դատաստանն հարկաւորի անձամբ անձին կոչել զպարտատէրսն մեռելոյն եւ կարգաւորել ըստ վերոյ գրեցեալ խրատոյն առանց զանցառութեան:

30. Եթէ ոք մեռանիցի եւ լիցի ոմանց պարտական, ոչ է օրէն մինչեւ աւուրս ինն պարտատիրացն պահանջել զպարտս իւրեանց ի ժառանգաւորաց մեռելոյն կամ խնդրել զիրաւունս ի դատաստանարանէ ի վերայ նոցին, այլ համբերել պարտին մինչեւ ի ինն օր եւ յետ ինն աւուրցն յայնժամ կարեն խնդրել ըստ օրինաց: Իսկ եթէ յանդըգնիցեն եւ արասցեն ընդդէմ այսմ հրամանի` ոչ միայն զրկեսցին ի առնելեացն եւ եղիցին ժառանգքն ազատք ի պարտուցն, այլեւ ըստ չափոյ առնելեաց իւրեանց տացեն տուգանս ժառանգաւորաց պարտականին եւ վասն յանցանացն հրապարակաւ խայտառակեցեալ լիցին:

31. Եթէ ունիցի ոք պահանջողութիւն յումեքէ առանց սանադի, այլ բարեւագրով կամ հաշուագրով եւ կամ այլ` որո'յ կերպիւ եւ իցէ բանիւ, եւ ոչ պահանջիցէ ի նմանէ, այլ յամեցուսցէ, եւ յումմէ առնէ պահանջողութիւն` մեռանիցի կըտակագրաւ, իսկ պահանջօղն ոչ յայտնեսցէ խոստովանահօր նորին կամ ոչ իցէ յայտնեալ դատաստանարանին, եւ յետ մահուան նորին սկսանի առնել պահանջողութիւն ի ժառանգաւորացն, եւ ժառանգաւորք ցուցանիցեն, թէ մեռանօղին դաֆտարումն, ոչ գոյ յիշումն այնպիսի պարտականութեան, յորժամ քննեալ ստուգեսցի, թէ ոչ գտանի ի դաֆտարի մեռանօղին, այսպիսի պատահմանն պահանջօղն ոչ ունի իրաւունս, եւ ժառանգողք ընչից մեռելոյն ոչ են պարտական վճարելոյ զպահանջողութիւն նորին: Իսկ եթէ ի դաֆտարոջ մեռանօղին գտցի գրեալ, թէ պարտական է նմա որպէս եւ պահանջօղն խնդրէ, այսպիսի պատահմանն վճարել պարտին ժառանգաւորքն զխնդիրս պահանջողին առանց բացասութեան:

32. Եթէ քահանայ, նախասարգաւագ եւ այլ եկեղեցական աստիճանաւորք եւ պաշտօնեայք աշխարհականաց պարտական իցեն, ոչ է օրէն առնել իրաւունս նոցին ի քաղաքական դատաստանարանի, այլ պարտ է առաքել առ եպիսկոպոս կամ առաջնորդ տեղոյն. իսկ ուր ոչ իցէ եպիսկոպոս կամ առաջնորդ` առ աւագ երէց կամ մեծաւոր եկեղեցոյն, զի նա առնիցէ իրաւունս նոցին:

33. Եթէ հայր եւ որդի ի միասին բնակին եւ ոչ իցէ որդին բաժանեալ ի հօրէն, ոչ է կարելի թարց հրամանի հօրն հաւատալ որդոյն եւ տալ փոխս, թէեւ որդին հասեալ եւս իցէ ի բանաւորութիւն: Վասն որոյ ո'վ ոք տուեալ իցէ այնպիսի որդոյն փոխ առանց հրամանի հօրն` կորոյս զիրաւունս պահանջելոյ զտւեալն որպէս ի հօրէն, նոյնպէս եւ որդոյն, որոյ եւ ետ փոխ. իսկ եթէ հրամանաւ հօրն տուեալ իցէ փոխ, եթէ որդին ոչ ունիցի հատուցանել, հարկաւորի հայրն վճարել զպարտս որդոյն:

34. Եթէ փոխատու ոք յանդգնեսցի վասն առնելեաց իւրոց յափշտակել զորդի ումեք կամ ինքնին պարտականին, որ իցէ ազատ եւ կամիցէ ծառայեցուցանել նմա, այնպիսին ոչ միայն կորոյս զիրաւունս պահանջելոյ առնելիքն իւր ի պարտականէն եւ լինիցի պարտականն ազատ ի վճարելոյ զպարտս իւր, այլեւ ըստ չափու առնելեացն իւրոց վճարեսցէ պարտականին պարտատէրն, վասն յանդըգնութեան յափշտակութեան այն:

35. Եթէ պարտական ոմն շարժական կամ անշարժական ինչք իւր պակաս գնով վաճառեսցէ ումեք նենգութեամբ, յորժամ քննեալ ստուգեսցի` անհաստատ է այնպիսի վաճառն, այլ յետս առցեն ի գնօղէն եւ ինչքն այն վաճառեսցի հրապարակաւ, որպէս եւ գրեցեալ է ի համար տասն եւ հինգ, եւ որ գնեացն պակաս գնօք` տվեալ դրամն կորուսցէ վասն նենգութեան. իսկ եթէ գնօղն միամտութեամբ իցէ գնեցեալ` առցէ տուեալ դրամն իւր որով գնեցեալ էր. եւ եթէ այլք ոմանք եղեն այսպիսի նենգութեան խորհրդակիցք, նոքա եւս ըստ չափու նենգութեամբ գնօղին վնասոյն վնասեսցին իւրաքանչիւր ոք առանց այցելութեան:

36. Եթէ ոք ի կենդանութեան իւրում բաժանեսցէ յինքենէ զորդիս սիրով եւ տացէ միոյն հինգ հարիւր ըռուբլի, միւսոյն երեք հարիւր ըռուբլի, երրորդին հարիւր ըռուբլի, ի մեռանիլ առն եղիցի պարտական ումեք, հարկաւորին իւրաքանչիւր որդի` նախապէս զոր ինչ ընկալեալ են ի հօրէն, զամէնն ամբողջապէս վճարել պարտատիրաց հօրն իւրեանց, եւ ապա եթէ մնացորդ ինչ մնասցէ` հաւասարապէս վճարել հարկաւորին ըստ օրինաց:

37. Եթէ ոք մեռան եւ ժառանգաւորքն (բաց ի որդոց եւ անբաժին ազգականացն) կասկած կրիցեն, թէ մի գուցէ մեռելոյն աւելի իցէ պարտքն քան զկայիքն, այնպիսիքն հարկաւորին` յորում աւուր եւ մեռաւ այրն, նո'յն օրն խնդրել ի դատաւորաց եւ բերել ոմն ի նոցանէ, առաջի ներկայութեան նորին գրել զամենայն ինչք եւ ստացուածք նորին, զի մի' զանցառութեամբն պարտատէրքն մեռելոյն աւելի ինչ ի ժառանգաւորացն պահանջիցեն:

38. Եթէ ոք ամուսնացուսցէ զդուստր իւր` տալով նմա պռոյգ եւ յետոյ մեռանիցի աղքատ առանց ընչից եւ ունիցի պարտս, հարկաւորի ամուսնացեալ դուստրն առեալ բաժինքն ի ժամանակի ամուսնութեան ամբողջապէս տալ պարտատիրաց հօրն եւ ո'չ աւելի. իսկ եթէ մնասցէ այլ եւս պարտս` մնացորդքն հարկաւորին որդիք մեռելոյն վճարել ըստ օրինաց, եւ ո'չ ունին պարտականութիւն դստերքն վճարելոյ զպարտս հօր իւրեանց:

39. Եթէ պարտականն` ըմբռնեցեալ գոլով ի բանտի շղթայակապ, հատցէ զշղթայսն եւ փախիցէ ի բանտէ, յորժամ ըմբռնեսցի` խստապէս ձաղկեսցի եւ կրկին շղթայիւք կապեալ լիցի:

40. Եթէ պարտատէր ոք խնդրեսցէ ի վերայ պարտականի ուրուք իրաւունս, պարտ է նոյն աւուրն կոչել զպարտականն եւ հարցանել ի նմանէ` ունի՞ զինչս վճարելոյ զպարտս իւր պարտատիրին, թէ՞ ոչ, եւ առնուլ պատասխանի ի նմանէ գրով. գուցէ յայտնեսցէ այլոց եւս պարտական գոլ, եւ որոց անուամբ յայտնեաց գոլ յինքն պարտական` պարտ է նոյն ժամայն կոչել զնոսին եւ առանձնակի հատուկ հարցեալ ի նոցանէ` արդեօ՞ք ճշմարիտ իցէ ասացեալն պարտականին, թէ ոչ. եթէ ճշմարիտ իցէ` յայնժամ վարել ընդ նմա ըստ օրինաց, իսկ եթէ պարտականն ավելի քան զճշմարիտ պարտքս իւր ցուցէ գոլ ումեք պարտական, յորժամ յայտնեսցի եւ քննեալ ստուգեսցի` խստապէս ձաղկեսցի առանց այցելութեան: Նոյնպէս եւ եթէ ոք տացէ ումեք առանց պարտականութեան եւ թարց առնելոյ զդրամ սանադ, եւ առնօղն սանադին ցուցէ ի դատաստանի որպէս ճշմարիտ պարտատէր եւ խնդրիցէ զպարտս ի նմանէ, յորժամ քննեալ ստուգեսցի զստութիւն սանադի` որպէս տվողն, նոյնպէս եւ առնօղն սանադին ձաղկեցեալ լիցին խստապէս` առանց ամենայն այցելութեան: