Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ԳԼՈՒԽ ՏԱՍՆԻՆՆԵՐՈՐԴ
ՎԱՍՆ ԲԱԺԱՆՄԱՆ ԵՂԲԱՅՐՑ 

1. Եթէ ոք մեռանի, որոյ իցեն որդիք, եւ նոքա ի կենդանութեան հօր իւրեանց ոչ իցեն բաժանեցեալք ի միմեանց եւ յետ մահուան հօր իւրեանց իցեն ներկայ միմեանց եւ ոչ արասցեն բաժանումն ի մէջ ինքեանց, եւ պատահեսցի անաջողութիւն եւ վնաս` պարտաւորին եղբայրքն այնք լինիլ միմեանց համակարիք եւ հատուցանօղ զպարտս միմեանց` ցորքան ոչ լինի ի մէջ նոցա բաժանումն:

2. Բաժանումն ի մէջ եղբարց պարտ է լինիլ ի քսանեւհինգ ամաց հասակի իւրեանց, եւ յառաջ քան զվերոյ գրեցեալ հասակն ո'չ կարելի առնել բաժանումն. իսկ եթէ լինիցի ընդդէմ այսմ գրեցելոյս` եղիցի ամենայնիւ անհաստատ:

3. Կարէ լինիլ բաժանումն ի մէջ եղբարց (յորոց ոմանք ի նոցանէ ոչ իցեն հասեալք ի քսանհինգերորդ ամ հասակի իւրեանց) ի ձեռն հոգաբարձուի: Զոր օրինակ. ոմն մեռանի, որոյ իցէ չորս որդիք, որոց վերայ կարգեցեալ լինի հոգաբարձու, եւ մինն ի յորդոցն հասանէ ի հասակ քսանեւհինգ ամաց, կարէ նայ ընդ հոգաբարձուին առնել բաժանումն ընդ եղբայրսն իւր ըստ օրինաց, եւ այս կերպիւ բաժանումն եղիցի հաստատուն:

4. Եթէ ոք մեռանիցի, որոյ ոչ իցէ պարտս, սակայն եւ ոչ իցէ ինչք, եւ ունիցի որդիս երկու, մինն ստասցի բազում հարստութիւնս, եւ միւսոյն պատահեսցի անաջողութիւն եւ վնաս եւ եղիցի պարտական ումեք, ցորքան ոչ լինիցի բաժանումն ի մէջ եղբայրցն` միշտ պարտաւորի հարուստ եղբայրն ոչ միայն վճարել զպարտս եղբօրն, այլեւ հաւասարորդս առնել զեղբայրն ընդ ինքեան. եւ պատճառն այն է, զի եթէ ոչ կամէր աշխատանաց իւրոց տալ եղբօրն` պարտ էր բաժանիլ ի նմանէ. որովհետեւ ոչ արար` պարտաւորի հաւասարորդս առնել եղբայրն իւր ընդ ինքեան:

5. Բաժանումն օրինաւոր ի մէջ եղբայրց պարտ է լինիլ գրով եւ վկայութեամբ եօթն կամ հինգ արանց, եւ նոյն բաժանագիրն պարտ է յայտնել դատաւորաց եւ կարգաւորութեամբ դատաստանի հաստատել զբաժանումն. իսկ եթէ բաժանումն ի մէջ եղբայրց լինիցի առանց բաժանագրի, վկայի եւ յայտնման դատաւորաց կամ դատաստանական կարգաւորութեան` եղիցի ամենայնիւ անհաստատ:

6. Եթէ բաժանումն եղբայրց լինի նենգութեամբ, եւ յետ ժամանակաց յայտնեսցի նենգութիւն եւ խաբէութիւնն այն` կարօղ են խնդրել զրկեցեալքն զմասն իւրեանց ի զրկող եղբայրցն եւ առնուլ ի նոցանէ, եւ որ զրկեացն` յորժամ քննեալ ստուգեսցի, ոչ միայն հատուսցէ զրկեցելոցն զմասն զրկեցմանն, այլեւ մասն այն, որ զրկեաց` շահօքն ամբողջ վճարեսցէ:

7. Յորժամ լիցի բաժանումն օրինաւոր ի մէջ եղբայրց, այնուհետեւ ոչ են պարտականք վճարել զպարտս միմեանց, այլ իւրաքանչիւր եղբայր զիւր պարտս պարտաւորի վճարել, եւ ոչ` բաժանեալ եղբայրն:

8. Եթէ իցեն եղբայրք երկու, յորոց խնդրէ մին բաժանիլ ի միւսոյն, իսկ միւս եղբայրն ոչ կամիցի առնել բաժանումն, այսպիսի պատահմանն դատաւորք պարտաւորին օգնել եղբօրն այն, որ կամի առնել զբաժանումն եւ կատարել զխնդիր նորին` բաժանելով զնոսա ըստ օրինաց:

9. Եթէ ոք մեռանի, որոյ ոչ իցէ ինչք եւ ունիցի երկու որդիս, եւ որդիքն ոչ իցեն ի միում տեղւոջ` որ ոչ իցէ կարելի առնել բաժանումն ի մէջ նոցին, եւ մինն ի նոցանէ աշխատիցէ եւ ստասցի հարստութիւն, եւ միւսն մնասցէ աղքատ, ո'չ ունի իրաւունս աղքատ եղբայրն լինիլ ընդ հարուստ եղբօրն հաւասարապէս բաժանօղ ընչից նորին, այլ հարուստ եղբայրն վասն մերձաւորութեան արեան աղքատ եղբօրն տալ պարտի ի ընչից իւրոց տասներորդ մասն: Այլեւ ո'չ է պարտական հարուստ եղբայրն զպարտս աղքատ եղբօրն վճարելոյ. միայն զտասներորդ մասն ընչից իւրոց պարտի տալ նմա եւ ո'չ աւելի` որպէս ի վերոյ յիշեցաւ:

10. Եթէ ոք մեռանի, որոյ իցէ ինչս եւ ունիցի որդիս, որք ոչ իցեն ներկայ միմեանց, դէպ լիցի, զի մինն ի որդոցն գտանիցի առ հայրն ի ժամանակի մահուան նորին, պարտաւորի նա զմասն ի յընչից մեռեալ հօրն, որ հասանիլ պարտի հեռակայ եղբարցն` ամբողջ պահել վասն նոցա, եւ ո'չ առնել նովաւ վաճառականութիւն, զի մի' գուցէ վնաս պատահիցի: Իսկ եթէ առնիցէ վաճառականութիւն եւ պատահիցի վնաս, պարտաւորի ինքն զմասն ժառանգութեան եղբարցն ամբողջաբար վճարել նոցա եւ զպատահեալ վնասն ինքն կրել. իսկ եթէ հեռակայ եղբարքն գրեսցեն նմա, զի արասցէ նովաւ գործ վաճառականութեան, որպէս արդիւնքն` նոյնպէս եւ վնասն պարտաւորին կրել նոյն հեռակայ եղբայրքն:

11. Ցորքան ոչ է եղեալ ի մէջ եղբարց բաժանումն` յամենայն ժամ պարտաւորի փոքր եղբայրն յարգել եւ պատուել զմեծ եղբայրն իւր որպէս զհայր, եւ ի ամենայն հաճոյս նորին սպասաւորել նմա առանց տրտնջանաց եւ թարց ամենայն այլեւայլ պատճառաց:

12. Եթէ փոքր եղբայրն յանդգնիցի ընդդէմ օրինաց ոչ հնազանդիլ մեծ եղբօրն իւրոյ` ատեսցէ եւ վիրաւորեսցէ զնա, յորժամ ի ծնողաց նոցին ոչ իցէ մնացեալ ինչս` մեծ եղբայրն ոչ է պարտաւորեալ զստահակ եղբօրն տալ մասն ի աշխատանաց իւրոց ամենեւին, այլ պարտի առանց տալոյ զիր ինչ ի նմա առնել բաժանումն եւ հեռացուցանել զեղբայրն անհնազանդ յինքենէ. իսկ եթէ ի ծնողաց մնացեալ իցէ ինչս, պարտաւորի մեծ եղբայրն առնել բաժանումն ընդ ստահակ եղբօրն հաւասարապէս` տալով փոքր եղբօրն զմասն նորին եւ հեռացուցանել յինքենէ: